Gatunki publicystyki prasowej. Omów na przykładach ze współczesnych czasopism.

Inne możliwe sformułowania tematu

Zróżnicowanie gatunków prasowych. Omów problem, wskazując wybrane przykłady artykułów.
Od felietonu po korespondencję wojenną. Przedstaw różnorodność gatunkową współczesnej publicystyki. Wypowiedź zilustruj konkretnymi przykładami.

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

definicja publicystyki
zarys historii prasy

Kolejność prezentowanych argumentów
Przegląd gatunków publicystycznych:

felieton
reportaż
recenzja
esej
wywiad

Wnioski

najważniejsze gatunki publicystyczne;
przegląd najistotniejszych wyróżników poszczególnych form wypowiedzi prasowej.

Strategie wstępu

Co nazywamy publicystyką?

To jedna z podstawowych form działalności dziennikarskiej. Polega na formułowaniu wypowiedzi, które dotyczą aktualnej w danym momencie tematyki politycznej, społecznej, kulturalnej itp. Znamienny jest fakt, że teksty publicystyczne posługują się środkami perswazyjnymi i zmierzają do czynnego oddziaływania na opinię publiczną. Właśnie tym różnią się od informacji, która ogranicza się do obiektywnego przekazywania wiadomości o faktach, ale w żaden sposób ich nie naświetla, nie wyjaśnia, nie komentuje (definicja na podstawie Słownika terminów literackich).

Jaka jest jej historia?

Rozwój publicystyki uzależniony jest od kształtowania się środków masowego przekazu. Przed powstaniem prasy publicystykę tworzyły głównie traktaty polityczne (np. dzieła Jana Ostroroga, Stanisława Orzechowskiego, Andrzeja Frycza Modrzewskiego). Jej elementy przenikały też do kazań (np. Kazania sejmowe Piotra Skargi) i innych form wypowiedzi retorycznych (przemówienia okolicznościowe, orędzia, wystąpienia). Publicystyka we współczesnym kształcie narodziła się wraz z rozwojem prasy. Pierwszym w świecie ukazującym się regularnie czasopismem był angielski Spectator (Obserwator), który powstał w roku 1712. Ten periodyk o charakterze społeczno-kulturalnym szerzący zasady oświeceniowego racjonalizmu i tolerancji stał się wzorcem dla polskiego Monitora (1765 – 1785, filarem tego pisma był Ignacy Krasicki) oraz Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych (1770-1777, w ich redakcji działał Adam Naruszewicz).

Strategia rozwinięcia

Przegląd różnych odmian stylu prasowego – analiza konkretnych tekstów reprezentujących różne gatunki publicystyczne

Felieton

nazwa gatunku pochodzi od francuskiego słowa feuilleton – „zeszycik”, „powieść” w odcinkach, ale również „arkusz papieru”. Początkowo tym słowem określano zamieszczane w prasie materiały literackie lub krytycznoliterackie, które zazwyczaj drukowano w dolnej części strony (kolumny) pisma. Z czasem znaczenie terminu bardzo się rozszerzyło – od wielu lat za jego pomocą określa się teksty publicystyczne o swobodnym charakterze, które często posługują się literackimi środkami ekspresji.

Cechuje go lekkość stylu, nieograniczona żadnymi rygorami, dowolna kompozycja i dowcipny ton, ale jednocześnie miewa on często odcień polemiczny. Nic w tym dziwnego, bo gatunek dotyczy aktualnych, często palących wydarzeń lub problemów, ale z drugiej strony nie jest nigdy ich bezpośrednim komentarzem. Felieton stanowi zazwyczaj stałą pozycję dziennika lub tygodnika pisaną przez jednego autora (felietonistę).

Felietonistykę uprawiało wielu znanych literatów

Bolesław Prus (Kroniki w Kurierze Warszawskim i Kurierze Codziennym),
Henryk Sienkiewicz (Kartki z podroży w Gazecie Polskiej),
Antoni Słonimski (Kroniki w Wiadomościach Literackich).

Autorami współczesnych felietonów są m.in.:

Jerzy Pilch, Ryszard Marek Groński, Ludwik Stomma (Polityka),
Agata Passent, Olga Lipińska, Tomasz Jastrun (Twój Styl),
Manuela Gretkowska (Elle),
Grażyna Borkowska i Kinga Dunin (Wysokie Obcasy),
Ewa Milewicz (Gazeta Wyborcza).

Reportaż

od łac. reportare – „zawiadamiać”. Ten gatunek publicystyczny ma charakter sprawozdania z wydarzeń, których autor był świadkiem lub uczestnikiem. Forma ukształtowała się w pełni dopiero w drugiej połowie XIX w., ale jest genetycznie powiązana ze znanymi wcześniej typami relacji: opisem podróży (periegezą), listem, diariuszem, pamiętnikiem. W XX w. obok reportażu prasowego pojawił się reportaż radiowy, telewizyjny oraz fotoreportaż. Ze względu na tematykę wyróżniamy reportaż społeczno-obyczajowy, podróżniczy, wojenny, sportowy itp. Bardzo ważny jest fakt, że reportaż oprócz obiektywnej informacji zawiera także elementy oceny autorskiej. Poza tym niektóre reportaże łączą autentyczny materiał z fikcją fabularną i rozbudowaną charakterystyką psychologiczną opisywanych postaci – wtedy zbliża się do literatury pięknej. Ale zależności pojawiają się w obu kierunkach: nie tylko literatura oddziałuje na ten gatunek, ale i on przyczynił się do narodzin nowego rodzaju literackiego: powieści reporterskiej. Na świecie do klasyków reportażu należą: Egon Erwin Kisch (Szalejący reporter, Azja odmieniona) oraz John Reed (Dziesięć dni, które wstrząsnęły światem). W Polsce gatunek uprawiali: Ksawery Pruszyński (W czerwonej Hiszpanii), Melchior Wańkowicz (Na tropach Smętka). Obecnie naszymi mistrzami formy są: Krzysztof Kąkolewski, Ryszard Kapuściński, Hanna Krall.

Recenzja

od łac. recentio – „przegląd”. To gatunek publicystyczny, który stanowi omówienie dzieła literackiego, spektaklu teatralnego, filmu, koncertu, wystawy. Recenzje są publikowane w prasie, ale również rozpowszechniane za pośrednictwem innych środków masowego przekazu (radio, telewizja). Mogą przybierać różne formy: od suchej kilkuzdaniowej informacji o danym wydarzeniu do swobodnego, obszernego felietonu.

Charakter recenzji zależy głównie od miejsca publikacji – w prasie codziennej recenzje mają przede wszystkim zadanie informacyjne, w rzadziej wydawanych periodykach (a przede wszystkim w pismach literackich) mogą stanowić wielostronne omówienie dzieła, mają niekiedy charakter polemiczny i zbliżają się do eseju.

Minirecenzje filmowe spotykamy zazwyczaj w gazetach drukujących programy telewizyjne – np. w wydawanym w każdy piątek dodatku do Gazety Wyborczej (Gazeta Telewizyjna).

Zupełnie inne recenzje publikuje miesięcznik Literatura.

Esej

najambitniejszy z gatunków publicystycznych, sytuuje się w sąsiedztwie tekstów literackich, niekiedy nawet naukowych (Eseje o Szekspirze Jana Kotta, historyczne eseje Pawła Jasienicy). Ta właściwość odróżnia go od podobnie swobodnego felietonu. Bo esej jest szkicem na dowolny temat (literatura, sztuka, obyczajowość), jego formę trudno jednoznacznie zdefiniować. Ale zawsze jest nieskrępowany, błyskotliwy i kunsztowny, obfituje w oryginalne skojarzenia, pomysły i dygresje, przy jednoczesnym dążeniu do ogarnięcia całości tematu.

Nazwa gatunku pochodzi od tytułu pism Michela de Montaigne’a Essais (Próby). W Polsce znakomite eseje pisali Jerzy Stempowski (Eseje dla Kassandry), Bolesław Miciński (Trzy eseje o wojnie), Józef Czapski (Tumult i widma), Czesław Miłosz (Rodzinna Europa, Prywatne obowiązki).

Wywiad

forma określana też angielskim terminem interwiew. To rozmowa ze znaną osobą (pisarzem, politykiem, aktorem, sportowcem) podana do wiadomości publicznej za pośrednictwem prasy (gatunek upowszechnił się wraz z jej rozwojem) lub innych mediów. Jej treść koncentruje się zazwyczaj wokół jednego (lub kilku powiązanych ze sobą) tematów. Tekst wywiadu składa się z pytań zadawanych przez dziennikarza i odpowiedzi rozmówcy. Językowy kształt wywiadu jest uzależniony przede wszystkim od tego, z kim i na jaki temat prowadzona jest rozmowa (w innym stylu rozmawia się z politykiem, a w innym – ze sportowcem), ale również od poziomu intelektualnego przypuszczalnego czytelnika. Na szczególną uwagę zasługują wywiady z pisarzami, które często ułatwiają rozumienie oraz interpretację ich dzieł. Obszerne wywiady (tzw. wywiady-rzeki) są niekiedy publikowane jako samodzielne książki (Dominik De Roux Rozmowy z Gombrowiczem, Hanna Krall Zdążyć przed Panem Bogiem).

Strategia zakończenia

Podsumuj swoją wypowiedź

Podstawowe gatunki publicystyczne to: felieton, reportaż, recenzja, esej, wywiad.

Felieton podejmuje aktualną tematykę polityczną lub społeczną i w lekkiej, często dowcipnej formie wyraża osobisty stosunek jego autora do omawianego tematu, stara się też wpływać na kształt opinii publicznej.

Reportaż przekazuje relację z wydarzeń, których autor był świadkiem lub uczestnikiem, może zawierać elementy fikcji literackiej, pogłębioną charakterystykę psychologiczną postaci itp. W takich wypadkach sytuuje się na pograniczu literatury pięknej (Dowody na istnienie Hanny Krall).

Esej jest formą o największych ambicjach. Może podejmować różne tematy (kultura, zagadnienia społeczne, polityka, nawet nauka). Charakterystyczna dla niego jest dbałość o kształt, efektowność i osobisty ton wypowiedzi. Tu liczą się wyszukany pomysł, ciekawe detale (np. eseiści chętnie posługują się paradoksem), erudycja.

Recenzja to omówienie dzieła literackiego, filmu, spektaklu, wystawy itp. Jej celem jest informacja o danym wydarzeniu kulturalnym (recenzje zamieszczane w prasie codziennej), ale i wyrażenie opinii na jego temat. Subiektywne, często emocjonalne, wnikliwe zbliżają się niekiedy do eseju.

Wywiad to rozmowa z interesującymi ludźmi (pisarzami, politykami, artystami itp.), którą prasa podaje do publicznej wiadomości. Jej kształt językowy jest wyznaczony przez tematykę i osobę rozmówcy, ale także determinowany przez założonego czytelnika (ten sam pisarz inaczej będzie zwracał się np. do grona filologów, a inaczej do młodzieży).

Pytania do dyskusji

Dlaczego w bibliografii do Twojej prezentacji znalazło się kilka książek z zakresu teorii literatury? Co dała Ci ich lektura?

Proponowana odpowiedź
Książki z zakresu teorii literatury pomogły mi poznać historię publicystyki, genezę poszczególnych gatunków prasowych (np. diariusz podróży – periegeza – reportaż), a także usystematyzowały moją wiedzę na temat ich charakterystycznych cech.

Jakie elementy wiążą Cesarza Ryszarda Kapuścińskiego z reportażem, a jakie z literaturą piękną?

Proponowana odpowiedź
Cesarz przedstawia autentyczne wydarzenia, które miały miejsce w Etiopii w 1974 r. (obalenie cesarza Hajle Sellasjego) i ta cecha wiąże jego dzieło z reportażem. Lecz jednocześnie ta książka pozwala się czytać jako uniwersalna przypowieść (parabola) o upadku władzy, która straciła kontakt z rzeczywistością i przez długi czas utrzymywała się tylko dzięki policyjnym represjom. Wtedy będzie można ją traktować jak utwór należący do literatury pięknej.

Jaki jest Twój ulubiony gatunek publicystyczny? Uzasadnij wybór.

Proponowana odpowiedź
Moje ulubione gatunki publicystyczne to felieton i reportaż. Pierwszy ujmuje mnie swą lekkością i często żartobliwym tonem, ale nie szukam w nim wyłącznie rozrywki. Lektura felietonów otwiera mi oczy na problemy, które być może bym zbagatelizowała (np. na polską bezinteresowną zawiść, na to, jak człowiek, który zrobił karierę, często zmienia swój stosunek do dawnych przyjaciół itp.). Pociąga mnie też ich osobisty ton i odwaga, z jaką felietoniści odsłaniają swoje często kontrowersyjne i odważne poglądy. Po przeczytaniu ciekawego felietonu czuję się tak, jakbym odbyła interesującą rozmowę z bliskim człowiekiem. Natomiast reportaże przybliżają mi świat, dzięki nim mogę odwiedzać nawet najbardziej odległe miejsca. Najchętniej czytam reportaże podróżnicze zamieszczane w National Geographic.