Groteska jako podstawowa kategoria estetyczna XX wieku.

Groteska jako podstawowa kategoria estetyczna XX wieku. Jak ukazywane są absurdalność i tragizm istnienia? Omów na przykładzie wybranych dzieł.

Komentarz

Tego tematu nie można nazwać łatwym – wymaga znajomości terminu groteska, cech tejże oraz… sporego nakładu pracy. Szkolne wiadomości na temat groteski na pewno nie wystarczą. Niezbędne będą pewne przygotowania – przekopanie się przez słowniki terminów literackich i specjalistyczną literaturę (teoria literatury). Zaletą tego tematu jest to, że materiału literackiego na pewno Ci nie zabraknie. To zagadnienie pozwala na sporą dowolność – dobrze by było, gdyby wybrały je osoby samodzielne myślowo i spostrzegawcze.

 

Inne możliwe sformułowania tematu

• Śmiech i strach, czyli groteskowe widzenie świata – wskaż przykłady groteski literackie (malarskie, muzyczne itd.).
• Groteska w literaturze jako sposób wyrażania tragiczności świata. Omów na przykładzie wybranych utworów.

 

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Sposoby konstruowania tragicznego obrazu świata, groteska jako kategoria estetyczna, charakterystyczne motywy i rola języka.

Kolejność prezentowanych argumentów

• Krótki „rys historyczny”.
• Groteskowe chwyty.
• Bohaterowie groteski – sytuacje.
• Język.
• Groteska jako podstawowa kategoria estetyczna w XX w. Najważniejsi polscy przedstawiciele – Witold Gombrowicz, Witkacy, Mrożek.
• Groteska w życiu codziennym.

Wnioski
Tragizm jest podstawowym elementem istnienia. Groteska – jednym z najważniejszych sposobów wyrażania tragizmu istnienia.

 

Strategie wstępu

Słowo groteska na dobre zadomowiło się we współczesnej polszczyźnie. Groteskowymi nazywamy wydarzenia lub sytuacje: dziwaczne, zaskakujące, absurdalne. Używamy tego określenia stosunkowo często, nie wszyscy jednak znamy jego znaczenie. Słownik terminów literackich (pod red. Janusza Sławińskiego, wydany w 1998 r.) definiuje groteskę jako kategorię estetyczną. Groteska literacka jest przejawem buntu wobec zastanej rzeczywistości i niezależności myślowej.

Wskazuje mielizny i ograniczenia typowych, powszechnie akceptowanych postaw, światopoglądów i zachowań. Przedstawia świat w sposób dziwaczny i karykaturalnie przejaskrawiony; ten świat jest śmieszny i przerażający zarazem.

Tendencja do groteskowego przedstawiania świata to jedna z najważniejszych strategii w literaturze XX wieku.

Miniony wiek to czas inwazji groteski – wiąże się on ze zmianą roli i zadań literatury po odzyskaniu niepodległości. Nie musiała już podtrzymywać morale w narodzie, wskazywać dróg rozwoju, pouczać i dawać nadziei. Mogła być po prostu literaturą. Ale dość silne tendencje groteskowe pojawiły się już w epoce Młodej Polski. Elementy gry i ironii znajdziemy np. we wczesnej poezji Bolesława Leśmiana i prozie Romana Jaworskiego, autora m.in. tomu opowiadań pt. Historie maniaków. Uważa się go za prekursora wielkich pisarzy groteskowych, takich jak Witold Gombrowicz i Witkacy.

 

Strategie rozwinięcia

I. Krótki „rys historyczny”

Elementy groteskowe spotkamy w wielu dziełach Williama Szekspira. Barokowy teoretyk literatury Maciej Sarbiewski posłużył się określeniem, które dość dobrze pasowałoby do groteski (choć nie używał go) – „zgodna niezgodność”. Liczne dysonanse występujące w grotesce są tak pomyślane, by mówiły jak najwięcej o otaczającej nas rzeczywistości; są zharmonizowane i sfunkcjonalizowane.

Są epoki i okresy, które prawie całkowicie zignorowały groteskę. Będzie to np. klasycyzm – czas, kiedy królowała satyra. Prawie nie ma jej w dziełach realizmu (doskonałym wyjątkiem może być Pani Bovary Gustava Flauberta, a tam opis czapki Karola z czasów szkolnych). Ogólnie jednak dominował pogląd, że groteska przeczy temu, co można nazwać „wiernym przedstawieniem rzeczywistości”. Nie spotkamy się z nią także w oficjalnej sztuce totalitaryzmu.

Groteska to jedna z najważniejszych kategorii estetycznych w literaturze i sztuce XX w. Słowo to pierwotnie oznaczało tyle co „podobny do malowideł w grotach”. Po raz pierwszy użyto tego terminu w renesansowych Włoszech na określenie fantazyjnych dekoracji znalezionych w odkopanych budowlach pochodzących ze starożytności. Przedstawiały one wijące się stwory o cechach zwierzęcych i ludzkich, fantastyczne ptaki, dziwaczne ornamenty roślinne.

Według Wolfganga Kaysera groteska składa się z trzech podstawowych elementów: śmiechu, okropności i zdziwienia.

II. Groteskowe sposoby obrazowania

W literaturze, a jeszcze częściej w malarstwie i rzeźbie, cechami groteskowych bohaterów są animalizm i cielesna degradacja – bowiem źródłem groteski w sztuce ­i w literaturze jest wrodzona wszystkim chyba ludziom zdolność (czy nawet skłonność!) do fascynacji tym, co potworne.

Często łączy się różne elementy zwierzęce, by stworzyć chimery, potwory, zwierzęta mityczne (smoki, gryfy), oraz cechy ludzkie i zwierzęce – powstaje hybrydalna istota człowiek-zwierzę (centaury). Przedstawia się także ludzi tak zdeformowanych, że aż zadziwiająco szkaradnych (karły, garbaci, chorzy na wodogłowie). Bywają także przedstawiani w dziwacznych, makabrycznych okolicznościach, w których zanika ludzka godność (kanibale, rozkładające się zwłoki, obłąkani).

Groteska przekształca świat z takiego, jakim go znamy – który wydaje się być uporządkowany, dobrze znany, oswojony (jak wydawało się bohaterom Procesu Kafki i Ferdydurke Gombrowicza) w taki, jaki obawiamy się, że mógłby być. Zniekształca rzeczywistość, by pokazać prawdę o świecie – np. przejaskrawiona lekcja polskiego z prof. Bladaczką ukazuje prawdę o skostniałych, mało twórczych metodach nauczania stosowanych w szkole.
To znajomy świat, który nagle staje się obcy i dziwaczny – rządzą nim chaos i paradoks.

Groteskę możemy zauważyć nawet w dziełach patetycznych czy tragicznych, jak choćby w Fauście Johanna Wolfganga Goethego – to piosenka Chóru Robactwa witającego Mefista, który zdejmuje stare futro i wytrząsa z niego wszelakie robactwo: Frant w piersi człowieczej/ przytulny ma schron./ Wesz prędzej porzuci futrzany swój dom.

Spotkamy ją także w patetycznym i groźnym Piekle Dantego (część Boskiej komedii) – w Pieśni XXII – tam obrazy męki grzeszników są złagodzone przez figle i błazenadę diabłów.

III. Bohaterowie groteski

To na ogół ludzie pozbawieni nazwiska (np. bohater Procesu Franza Kafki, Małej apokalipsy Tadeusza Konwickiego, Kartoteki Tadeusza Różewicza), pozornie bezwolni lub obojętni na to, co się wokół nich dzieje. Na ogół jednak okazuje się, że to wrażliwi ludzie, którzy mają mnóstwo problemów i przeżywają liczne rozterki. Łączy ich brak wolności, silnie odczuwane poczucie zniewolenia.

Często pojawiające się w literaturze groteskowej pojęcie to maska, której wiele miejsca poświęcił Witold Gombrowicz w Ferdydurke.

Bohater powieści, Józio, do noszenia niektórych masek zostaje zmuszony, inne – wybiera sam. Maski ­zakłada się, by ustalonym przez społeczeństwo, tradycję czy Kościół normom stało się zadość. Zadanie to pokazanie społeczeństwu odpowiedniej „gęby” – czyli takiej, której ono oczekuje czy nawet wymaga. Inaczej czeka nas ostracyzm lub niemalże zlinczowanie.

Witold Gombrowicz w przedmowie do Ślubu wyjaśnia istotę masek: (…) ludzie łącząc się między sobą, narzucają sobie taki czy inny sposób bycia, mówienia, działania (…) i każdy zniekształca innych, będąc zarazem przez nich zniekształcany.

Człowiek bywa także przedstawiany jako kukła, lalka, bezwolna marionetka. Możemy to zaobserwować w sztukach Mrożka czy Różewicza, gdzie wypowiadane słowa trafiają w pustkę lub pełne sloganów wypowiedzi tracą swój sens. Bierny i apatyczny (aż do przesady) jest np. bohater Kartoteki. Sztuczny i zautomatyzowany świat, ­królestwo frazesów to często pokój urzędnika biurokraty. Groteskowo ukazana biurokracja to częsty temat u Gałczyńskiego i Mrożka.

IV. Język groteski

W groteskowych utworach porozumienie między ludźmi jest często ukazywane jako niemożliwe, nawet mimo starań z obu stron. Choć bohaterom nie brak rozmówców ani tematów do rozmowy, przez niemożność porozumienia właśnie czują się coraz bardziej samotni. Chociaż zalewają ich słowa.

Charakterystyczny sposób podejścia do języka to także wiwisekcja frazesu. Ludzie są ofiarami słów – swoich własnych i cudzych. Mowa jest więzieniem – okazuje się, że najtrudniej uwolnić się od sloganów, nawet znienawidzonych.

Bohater Wyszedł z domu Tadeusza Różewicza, Henryk, próbuje uciec od stereotypów i frazesów. Niestety, zostaje „odzyskany dla świata” przez swoją żonę, która uparcie wtłacza mu je do głowy. Bunt Henryka zakończył się więc fiaskiem. Zniewolenie człowieka przez frazesy doskonale pokazuje scena, kiedy wymiotujący bohater wzniośle przemawia do żony i syna, udziela im wskazówek dotyczących postawy i życiowych wyborów. Każe Benkowi być zawsze mężczyzną, opiekować się starymi i niedołężnymi, ustępować miejsca w tramwaju, a przede wszystkim bronić wartości, „które są najcenniejszym depozytem przekazywanym z pokolenia na pokolenie”. Efekt komiczny wywołuje tu zderzenie wzniosłości z trywialnością – to jeden z najbardziej charakterystycznych elementów groteskowego obrazu świata.

Inny ważny element groteski to wyrażenia obsceniczne i wulgaryzmy.

 

Kilku najważniejszych twórców

• Witold Gombrowicz
  Twórczość Witolda Gombrowicza to punkt centralny polskiej literatury groteskowej. Groteska jest podstawowym składnikiem jego estetyki, a także rozumienia sytuacji człowieka w świecie, jego kondycji.
  Groteskowo sztuczny jest Trans-Atlantyk – historia mężczyzny, przez przypadek rzuconego w 1939 r. do Argentyny. Historia opowiedziana została skarykaturyzowaną, siedemnastowieczną polszczyzną.

• Miron Białoszewski
  Poeta groteskowej codzienności. Uczynił przedmiotem swoich utworów to, co do tej pory uważano za niegodne zapisania. Ukazuje zdarzenia prowokacyjnie błahe, z pozoru w ogóle nieważne. Zakwestionował hierarchię ważności tematów literackich.

• Stanisław Ignacy Witkiewicz
  Jeden z groteskowych utworów Witkacego to W małym dworku. Widmo zastrzelonej przez zazdrosnego męża Anastazji zasiada do stołu razem z domownikami, je, pije wódkę, swobodnie rozmawia. Dzieci traktują jej obecność w domu jako coś naturalnego. Śmierć została ukazana w prowokujący, familiarny, cyniczny i niefrasobliwy sposób.

• Konstanty Ildefons Gałczyński
  W Teatrzyku „Zielona Gęś” często mamy do czynienia z sadomasochizmem i okrucieństwem, ale i z uroczym purnonsensem – Gżegżółka gasi pragnienie… wodą z własnego kolana, profesor Bączyński wsadza usta Hermenegildy do słoika ze spirytusem. Z kolei w Judycie i Holofernesie ścięty przed chwilą wódz zastanawia się, czy przyzwyczai się do życia bez głowy. W makabresce Żywcem zapeklowana uwięziona w słoju przez rozgniewanego męża baronowa śpiewa: „Baron za wiarołomstwo wsadził mnie do słoja/ i pędzę życie korniszona”.

• Bolesław Leśmian
  Mistrz groteski, jeden z największych makabrystów. Ale u niego makabra ubrana jest w płaszczyk cudowności i baśniowości. Jak nikt umiał wyeksponować okrucieństwo świata. Okrutny i smutny jest w gruncie rzeczy zabawny i pełen uroku utwór pt. Dusiołek.
  Prawdziwą obsesją Leśmiana była śmierć. Poeta łączy erotyzm, fascynację seksualną z umieraniem. Sięga w ten sposób do tradycji późnego średniowiecza (Wielki testament François Villona) i baroku (upodobanie poezji marinistycznej do konceptu igrającego sferami sacrum i profanum).
  Tytułowa bohaterka Jadwigi, która czuje się samotna i tęskni za miłością, dobrowolnie współżyje z potworem o ohydnych mackach. Ich stosunek ukazany został naprawdę pięknie. Agonia i rozkład ujęte zostały jako rodzaj pieszczoty.

• Sławomir Mrożek
  Jego groteska często zawiera również elementy parodii czy satyry. Męczeństwo Piotra Oheya to utwór groteskowy. Akcja opiera się na absurdalnym założeniu – że w łazience głównego bohatera zamieszkał groźny tygrys ludojad.

 

Strategie zakończenia

Z groteską spotykamy się nie tylko w literaturze, malarstwie czy rzeźbie. Groteskowe jest przede wszystkim życie. Groteskowy charakter miały przerażające wydarzenia z 1943 r. Płonęło getto, a tuż obok muru mieszkańcy Warszawy bawili się na karuzeli, grała skoczna muzyka. To zdarzenie opisuje (w nie groteskowym wszak) utworze Campo di Fiori Czesław Miłosz. Inne zdarzenie z czasów II wojny światowej – obok listy rozstrzelanych wisiał afisz zapraszający na operetkę pt. Kraina uśmiechu.

Wydaje się, że synonimami określenia „groteskowy” są wyrażenia, takie jak: „ekstrawagancki”, „absurdalny”, „niedorzeczny”, „karykaturalny”, ale także „przerażający”, „chorobliwy”, a nawet „makabryczny”.

Mówimy o groteskowym makijażu (niegustownym, śmiesznym, upodabniającym twarz do maski klowna), groteskowym stroju (niezgodnym z elementarnymi zasadami dobrego smaku), groteskowej sytuacji (przerażającej, traumatycznej, nieprzyjemnej, ale też zabawnej – zwłaszcza z perspektywy czasu).

Gdy przypomnimy sobie swoje koszmarne sny, dostrzegamy w nich na ogół elementy groteski. Pewna groteskowość zdaje się także cechować rzeczy o nieregularnych kształtach – kleksy, powyginane gałęzie, chmury itd.

Groteska stale jest obecna w naszym życiu. W sztuce to jeden ze sposobów przezwyciężania lęku i niepokoju przez humor – choćby i makabryczny.
Czy taka jest nasza natura, że kalectwa i wynaturzenia budzą w nas nie tylko współczucie i solidarność z chorymi i nieszczęsnymi, ale też przerażenie i rozbawienie? Taki przecież bywa nasz stosunek do karłów, dzieci dotkniętych chorobą umysłową, garbatych, ale także ludzi o wielkich nosach czy głowach…

 

Pytania do dyskusji

Czy potrafisz wymienić jakieś naz­wiska ważnych teoretyków grotes­ki?

Proponowana odpowiedź
To pytanie jest nieco złośliwe. Spost­ponujesz tego uroczego egzaminatora, po prostu je wymieniając: Michaił Bachtin, John Ruskin, Wolf­gang Kayser, Michał Głowiński. To powinno wystarczyć – nie będziesz raczej musiał streszczać ich teorii – taka wiedza znacznie wykracza poza program liceum. Chociaż warto, byś umiał powiedzieć kilka słów ­o Michaile Bachtinie.

Pojęcia do zapamiętania

Makabreska – wedle niektórych badaczy – makabryczna odmiana groteski, wedle innych – oddzielna kategoria estetyczna. Jedna z typowych sytuacji makabreskowych to samodzielne życie (autonomizacja) odciętej głowy, nogi czy ręki. Granica między groteską a makabreską jest cienka – trudno ją precyzyjnie wyznaczyć.

Animalizm – nadanie ludziom cech zwierzęcych, sprymityzowanie ich, odczłowieczenie.

Bibliografia

• Konstanty Ildefons Gałczyński, Teatrzyk „Zielona Gęś”
• Johann Wolfgang Goethe, Faust
• Witold Gombrowicz, Ferdydurke, Ślub, Trans-Atlantyk
• Franz Kafka, Proces
• Bolesław Leśmian, Dusiołek, Jad­wiga
• Sławomir Mrożek, Męczeństwo Piotra Oheya
• Tadeusz Różewicz, Wyszedł z domu
• Stanisław Ignacy Witkiewicz, W małym dworku