Samobójstwo – zwycięstwo czy klęska? Rozważ zagadnienie na podstawie tekstów kultury z różnych epok.

Temat jest dość poważny przede wszystkim ze względu na problematykę. Odpowiedź na pytanie, czy samobójstwo jest zwycięstwem, czy klęską, jest trudna. Jest to zagadnienie, którym zajmuje się psychiatria, psychologia, filozofia, socjologia i wiele innych dziedzin nauki. Ważne jest to, iż w swojej prezentacji musisz odnieść się nie tylko do literatury, ale też sięgnąć do innych obszarów kultury.

Inne możliwe sformułowania tematu

• Samobójstwo. Omów sposób ujęcia motywu w literaturze wybranych epok.
• Śmierć jako temat sztuki. Porównaj różne ujęcia tego motywu w literaturze i wybranej innej dziedzinie artystycznej.
• Obrazy śmierci i umierania w literaturze i sztuce. Omów na wybranych przykładach.

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Śmierć od zawsze była ciekawym tematem dla literatury i innych dziedzin sztuki. Wiąże się ona z pewną tajemnicą, ze sferą sacrum niedostępną ludzkiemu poznaniu i zmysłom. Samobójstwo towarzyszy ludzkości chyba od samego jej początku. I od zawsze ludzkość zadaje sobie pytanie: czy jest ono przejawem klęski, czy zwycięstwa?

Kolejność prezentowanych argumentów
Musisz mieć świadomość, że nie zdążysz opowiedzieć o wszystkich aspektach samobójstwa. Powinieneś więc dokonać wyboru, np.:

• samobójstwo patriotyczne,
• samobójstwo miłosne,
• pragnienie śmierci.

Albo:

• w nieludzkich warunkach,
• osobisty dramat,
• samobójstwo miłosne.

Wnioski
Nie można chyba na samobójstwo patrzeć w sposób jednostronny. Czasem ten akt autodestrukcji jest klęską, a czasem zwycięstwem. Niekiedy człowiek popełnia samobójstwo, bo musi bronić swego honoru i godności. Zdarza się jednak, iż targa się na swoje życie, bo jest w depresji, bo nie widzi swej przyszłości i sensu życia. Wtedy jest to klęska. Jednak nie jest to tylko klęska umierającego, ale całego otoczenia, które nie mogło mu pomóc. Każda śmierć, zwłaszcza tragiczna, osoby bliskiej i kochanej, wywiera zawsze wrażenie wstrząsające. Większe wyczulenie i otwarcie się na drugiego człowieka stwarza poważną szansę uratowania wielu ludzi i zaprzeczenia Sartrowskiemu powiedzeniu: „Piekło to inni”.

 

Strategie wstępu

Możliwość 1.

Powinieneś wyjaśnić, czym jest samobójstwo. Przez samobójstwo rozumie się świadome działanie mające na celu pozbawienie siebie życia, bez aktywnej pomocy innych osób. Ziembiewicz popełnia samobójstwo skompromitowany, a Tadeusz Borowski, bo nie mógł się pogodzić z ówczesną Polską. Vincent van Gogh, niezrozumiany i osamotniony, popada w chorobę psychiczną, która kończy się samobójstwem. Sokrates, oskarżony o deprawację młodzieży, zażywa cykutę. Wymieniać można w nieskończoność. Targają się na życie ludzie „mali” i „wielcy”, biedni i bogaci, młodzi i starzy. Z różnych powodów. Właściwie nie ma reguły.

Możliwość 2.

Od wieków człowieka intrygowało samobójstwo. Dopatrywał się w tym akcie mrocznych tajemnic, nieczystych sił, nadprzyrodzonych mocy. Zwykły śmiertelnik nie potrafił zrozumieć, dlaczego z całego otaczającego go świata przyrody tylko człowiek podnosi na siebie rękę. Choć samobójstwa istnieją tak długo, jak istnieje życie społeczne, to bardziej systematyczne badania nad nimi rozpoczęto dopiero w połowie XIX wieku. Problemem zainteresowali się wtedy teologowie, fizjopatolodzy, psychiatrzy, psychologowie i socjologowie. Samobójstwo jest uważane za rodzaj śmierci dobrowolnej i taką ocenę zawiera większość publikacji. Podlega zawsze odpowiednim kategoriom moralnym, ocenom, zakazom i nakazom, co sprawia, że stanowi integralny element moralnej tradycji ludzkości. Zjawiska samobójstwa nie da się wytłumaczyć w sposób jednostronny. Nie istnieje bowiem tylko jeden czynnik decydujący o tym, że dana osoba podejmuje decyzję o odebraniu sobie życia. Pewne światło na to zjawisko rzuca dopiero interdyscyplinarne podejście. Spojrzenie na samobójstwo z punktu widzenia psychologii, socjologii, medycyny, a także statystyki i religii pozwala nieco inaczej potraktować śmierć samobójczą.

 

Strategie rozwinięcia

Samobójstwo patriotyczne – ze względu na narodowy i patriotyczny charakter polskiej literatury samobójstwo takie występuje często.

• Adam Mickiewicz, Reduta Ordona – Ordon w utworze Mickiewicza wysadza redutę i tym samym, broniąc swego honoru, popełnia samobójstwo. Należy podkreślić, iż tekst ten mija się z prawdą historyczną. W rzeczywistości Juliusz Konstanty Ordon brał udział w obronie Warszawy (za którą dostał Virtuti Militari), ale są poważne wątpliwości, czy był dowódcą reduty. Najprawdopodobniej też reduta nie została wysadzona, lecz eksplodowała samoistnie. Ordon wyszedł z tej walki poparzony, później współpracował z TDP, brał udział w powstaniu wielkopolskim, walczył pod Garibaldim. W wieku 77 lat najprawdopodobniej odebrał sobie życie.

• Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod – Konrad mści się na Krzyżakach i tym samym doprowadza swój plan do końca. Zostaje rozpoznany i skazany na śmierć. Popełnia samobójstwo, wypijając truciznę podaną mu przez wiernego Halbana.

• Adam Mickiewicz, Grażyna – kobieta rycerz postanawia nie dopuścić do zdrady męża Litawora, który chce sprowadzić Krzyżaków. Walczy z mieczem w ręku, wiedząc, że umrze. Litawor, uświadamiając sobie śmierć ukochanej żony, rzuca się w płomienie.

• Henryk Sienkiewicz, Pan Wołodyjowski – największy i najwaleczniejszy żołnierz Rzeczpospolitej wysadza się w twierdzy w Krzemieńcu. Naturalnie, śmierć ta, po­dobna do śmierci Ordona, jest dowodem poświęcenia dla dobra ojczyzny, podkreśleniem patriotyzmu i honoru. Przejrzyj też powieść i sprawdź losy Nowowiejskiego. Traci on wszystkich, których kocha, czeka na zemstę na Azji, a potem wyrusza w poszukiwaniu śmieci.

Samobójstwo miłosne:

• Wiliam Szekspir, Romeo i Julia – tragiczna historia skłóconych rodów Kapuletich i Montekich kończy się śmiercią zakochanych dzieci. To samobójstwo było jednak przypadkowe: Romeo, będąc przekonany, że Julia nie żyje, odbiera sobie życie. Julia, widząc nieżywego kochanka, również popełnia samobójstwo.

• Wiliam Szekspir, Hamlet – najtragiczniejszą śmiercią jest tu samobójstwo Ofelii, która straciła zmysły po śmierci ojca i odrzuceniu przez Hamleta. Ofelia zakłada białą suknię i topi się w rzece.

• Johann Wolfgang Goethe, Cierpienia młodego Wertera – Werter cierpi z powodu nieszczęśliwej miłości do Lotty. Daje temu wyraz w listach. Jego śmierć jest nie tylko wynikiem niespełnionego uczucia, ale też efektem tzw. choroby wieku.

• Emily Brontë, Wichrowe wzgórza – to gotycka powieść o nieszczęśliwej miłości Katarzyny Earnshaw i Heathcliffa. Pewnego dnia dziewczyna poznaje Edgara Lintona i postanawia za niego wyjść. Kiedy Heathcliff dowiaduje się o tym, ucieka z Wichrowych Wzgórz. Katarzyna rozpoczyna głodówkę, która wpłynie tragicznie na stan jej zdrowia i doprowadzi do śmierci po porodzie. Na podstawie książki został nakręcony film w reżyserii Petera Kosminsky’ego, z Juliette Binoche i Ralphem Fiennesem w rolach głównych.

• Adam Mickiewicz, Dziady cz. IV– Gustaw jest chyba najsłynniejszym romantycznym kochankiem. Popełnia samobójstwo z miłości do Maryli, która odrzuciła jego miłość i wyszła za mąż za bogatszego. Jednak powraca do chaty Księdza, by opowiedzieć swą historię.

• Bolesław Prus, Lalka – po uświadomieniu sobie prawdy o Izabeli Wokulski chce rzucić się pod pociąg. Ratuje go dróżnik Wysocki. W rozważaniach na temat tajemniczego zniknięcia Wokulskiego pojawia się myśl, że wysadził się w ruinach zamku w Zasławiu.

• Krótki film o miłości – szósta część Dekalogu Krzysztofa Kieślowskiego. Jest to dość przejmująca historia miłości nieśmiałego i wrażliwego Tomka (Olaf Lubaszenko) do starszej, dojrzałej kobiety, Magdy (Grażyna Szapołowska). Początkowa ciekawość przeradza się w głębokie uczucie, a cynizm Magdy doprowadza dziewiętnastoletniego mężczyznę do próby samobójczej.

• Zwróć też uwagę na teksty spoza kanonu lektur szkolnych, np.: Antoniusz i Kleopatra Williama Szekspira (Kleopatra popełnia samobójstwo na wieść o śmierci Marka Antoniusza) oraz Portret Doriana Graya Oscara Wilde’a (tu zabija się Sybila Vane, gdy okazuje się, że Dorian już jej nie kocha).

Osobisty dramat:

• Biblia, Judasz Iskariota – Judasz wiesza się z rozpaczy po oddaniu srebrników.

• Mitologia, Jokasta – żona i matka Edypa, wiesza się w swej sypialni po odkryciu prawdy.

• Sofokles, Antygona – Antygona zostaje z wyroku Kreona zamurowana. Nie dopuszcza jednak do wypełnienia woli Kreona i wiesza się. Gdy władca postanawia odwołać wyrok, jest już za późno.

• Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia – po walkach Hrabia Henryk zostaje sam, opuszczony przez towarzyszy broni, postanawia nie poddać się i ocalić swój honor, rzuca się więc ze skały.

• Henryk Ibsen, Dzika kaczka – rodzina Jadwini żyje w kłamstwie, dziewczyna czuje się zagubiona, chce przekonać ojca o swej miłości do niego i poświęcić życie ukochanej dzikiej kaczki. Próba zabicia ptaka kończy się tragicznie – dziewczyna zabija siebie.

• Zofia Nałkowska, Granica – okaleczony Ziembiewicz strzela do siebie, bo prawdopodobnie nie ma innego wyjścia: stracił rodzinę, karierę, skompromitował się jako człowiek i polityk.

• Ken Kesey, Lot nad kukułczym gniazdem – klinika psychiatryczna, do której trafia Randal, w żadnej mierze nie przypomina prawdziwego szpitala psychiatrycznego. Siostra Ratched, rządząca w tym szpitalu, sadystyczna kobieta, trzyma pacjentów w ciągłym strachu i szantażuje ich elektrowstrząsami. Jednemu z pacjentów udaje się na moment uciec od tej koszmarnej rzeczywistości i spędzić noc z prostytutką. Potem popełnia samobójstwo, bo nie chce wrócić do szpitalnego piekła.

Pragnienie śmierci:

• Juliusz Słowacki, Kordian – bohater w wieku piętnastu lat podejmuje nieudaną próbę samobójczą. Przyczyną jest niespełniona miłość, ale tak naprawdę Kordian cierpi na chorobę wieku, która objawia się znudzeniem, melancholią, stanami depresyjnymi, pragnieniem śmierci.

• Stanisław Korab-Brzozowski, O, Przyjdź! – typowy dla Młodej Polski obraz śmieci – kochanki. Podmiot liryczny w słowach przypominających błagalną modlitwę prosi o dłonie/ Swe przejrzyste, miękkie, woniejące/ na cierpiące/ Połóż mi skronie/ o Śmierci!…

• Marek Hłasko, Pętla – opowiadanie Hłaski przedstawia dramat Kuby, alkoholika, który nie mogąc uwolnić się od nałogu i osaczającej rzeczywistości, popełnia samobójstwo. Wydaje się, że alkoholizm Kuby stanowi protest przeciwko szarej rzeczywistości. Mamy też do czynienia ze znaczącym tytułem – pętla jest metaforą zniewolenia, przywiązania człowieka do nałogu, w zakończeniu utworu staje się samobójczym rekwizytem. Opowiadanie było kanwą scenariusza do filmu w reżyserii Wojciecha Jerzego Hasa (z Gustawem Holoubkiem w roli Kuby).

• Przypatrz się portretom tzw. kaskaderów polskiej literatury, czyli tych, którzy poświęcili tematowi śmieci sporo miejsca w swej twórczości i najczęściej popełnili samobójstwo. Wojaczek, Stachura, Bursa to najsłynniejsi. Tymczasem dziś już odchodzi się od nazywania tych poetów kaskaderami, bo określenie to jest w zasadzie groteskowe i nie oddaje w pełni pragnienia śmierci spowodowanego udręczeniem duszy i ciała, krańcowego zmęczenia życiem. Poeci ci podchodzą do śmierci jak do momentu ponownych narodzin, nie wiąże się z nią coś negatywnego. Śmierć ma sens i jest tajemnicą, ucieczką, wyzwoleniem, pragnieniem. W Oto Stachura pisze tak:Im dalej od martwoty – tym bliżej śmierci; im bliżej śmierci – tym bliżej życia. Życia nie szukaj, albowiem życia nie znajdziesz, nim nie znajdziesz najpierw śmierci. Zatem śmierci szukaj. (…) Tej śmierci szukaj. To jest jedyna prawdziwa śmierć. Ta jest początkiem wiecznie żywego życia.
  Wojaczek doda: „Była potrzeba życia, była śmierci potrzeba”.

  W wierszach tych oprócz szokujących obrazów krwi znaleźć można ciągły niepokój: „miałem błyszczący fiński nóż (…) aż raz gdy noc zapadła już szmer obcy w krwi zatętnił więc chciałem sięgnąć po swój nóż” (Bursa), „Ktoś klaszcze, wali w blachę, lecz głowy nie wystawia Ktoś nóż zacięcie ostrzy, słyszę, nóż chichoce (…) Ktoś biegnie, ktoś się skrada, ja nie śmiem oddychać (…) Ktoś na głos czyta, głoski łyka, mnie już nie ma” (Wojaczek).
  Stachura w swoim ostatnim wierszu wytłumaczy sens swoich działań:

  Umieram
  za winy moje i niewinność moją (…)
  za tajemnicę śmierci
  w lęku, w grozie i w pocie czoła (…)
  za samotność umierania
  bo trupem jest wszelkie ciało
  bo ciężko, strasznie i nie do zniesienia
  za możliwość przemienienia
  za nieszczęście ludzi i moje własne,
  które dźwigam na sobie i w sobie
  bo to wszystko wygląda, że snem jest
  tylko, koszmarem (…)
  masz tu nic trwałego poza tęsknotą za
  trwałością
  bo już nie jestem z tego świata i może
  nigdy z niego nie byłem (…)
  żeby może wreszcie znaleźć
  uspokojenie, zasłużone jak mniemam, (…)
  bo kończy się w porę mój ostatni papier
  i już tylko krok i niech Żyje Życie
  bo stanąłem na początku (…)

W nieludzkich warunkach

• Adam Mickiewicz, Dziady cz. III – zwróć uwagę na postać młodego Rollisona, który bez powodu więziony jest przez Nowosilcowa. Senator nie interesuje się losem niewidomej matki chłopca i cynicznie przyrzeka zająć się sprawą jej syna. Tymczasem wiedząc, że chłopak jest chory na płuca i nie poradzi sobie psychicznie w tak trudnych warunkach, każe odbić deski od okien, by dostarczyć więźniowi świeżego powietrza. Naturalnie, młody Rollison, chcąc uwolnić się od cierpień fizycznych i psychicznych, rzuca się z okna.

• Hanna Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem – Edelman opowiada historię życia i śmierci przywódcy powstania w getcie Mordechaja Anielewicza. Popełnił on samobójstwo wraz z grupą ludzi w bunkrze na Miłej. Edelman dodaje, iż śmierci tej nie należy traktować jak sprawy prywatnej.

• Zofia Nałkowska, Medaliony – przyjrzyj się obrazom matek, które wyrzucają z okien własne dzieci, a potem same skaczą, by nie oddać się w ręce Niemców. Inaczej postępuje Dwojra Zielona, kobieta, która straciła bliskich i przeżyła koszmar okaleczenia, a mimo to, pragnęła żyć, by dać świadectwo tym okrutnym wydarzeniom.

• Andrzej Szczypiorski, Początek – tu warto odnieść się do postaci Henryczka Fichtelbauma, który powraca do getta, wiedząc, że czeka go tam albo natychmiastowa śmierć, albo wywózka do obozu.
  • Łowca jeleni – to głośny film Michaela Cimino, który przedstawia piekło Wietnamu. Akcja filmu rozgrywa się w latach sześćdziesiątych. Trzej przyjaciele: Nick, Mike i Steven jadą na wojnę w Wietnamie. Przeżywają tam koszmar. Zostają wzięci do niewoli, a sadystyczni strażnicy zmuszają ich do brania udziału w grze w rosyjską ruletkę. Udaje im się uciec, jednak Steven traci nogi, a Nick popada w obłęd. W Sajgonie wciąż gra w rosyjską ruletkę, tym razem z własnej woli. Mike wyjeżdża do domu, ale postanawia uratować przyjaciela i powrócić do Sajgonu. Gra z Nickiem w grę o życie, ale ten go nie rozpoznaje i popełnia samobójstwo. Wydaje się, że film jest przede wszystkim o okaleczającej sile każdej wojny, o tym, że niesie ona za sobą nie tylko głód i ból, ale również cierpienie psychiczne.

 

Strategie zakończenia

Hemingway, Gide, Witkacy, Kosiński, Grochowiak, van Gogh. Wszystkich łączy akt samobójstwa. Przypomnijmy: samobójstwo jest uważane za rodzaj śmierci dobrowolnej i taką ocenę zawiera większość publikacji naukowych. Podlega zawsze odpowiednim kategoriom moralnym, ocenom, zakazom i nakazom, co sprawia, że stanowi integralny element moralnej tradycji ludzkości. Zjawiska samobójstwa nie da się wytłumaczyć w sposób jednostronny. Nie istnieje bowiem tylko jeden czynnik decydujący o tym, że dana osoba podejmuje decyzję o odebraniu sobie życia. Należy też dodać, iż człowiek XX i XXI wieku żyje szybko. Przeciętnym Kowalskim świat nie jawi się w różowych kolorach. Wystarczy, że informacje te trafią na jednostkę słabszą psychicznie, która nie może odnaleźć się w tej sytuacji. Istotne jest odnalezienie sensu życia, wytyczenie jasnego, praktycznego i możliwego do zaaprobowania kierunku działania na przyszłość, a bez zaspokojenia tej potrzeby człowiek nie może funkcjonować normalnie. Posiadanie sensu życia przez człowieka jest koniecznym warunkiem jego rozwoju, samorealizacji.

Ważne pojęcia, trudne terminy

Autodestrukcja – samozniszczenie, samozagłada

Społeczeństwo suicydogenne – pojęcie Durkheima. To takie społeczeństwo, które jest wadliwe i stwarza warunki do realizacji dążeń autodestrukcyjnych.

 

Pytania do dyskusji

W swoim wystąpieniu nie wybrałeś układu chronologicznego. Dlaczego?

Proponowana odpowiedź
Moja praca miała dać odpowiedź na pytanie, czy samobójstwo jest klęską, czy zwycięstwem. Wydaje się, iż literatura różnych epok przedstawia te same problemy. Chodziło więc o to, aby pokazać, że samobójstwo np. z miłości jest tematem nurtującym twórców od antyku do współczesności. Samobójstwo jest problemem społecznym, filozoficznym, psychologicznym, który znajduje odzwierciedlenie w kulturze różnych epok.

Bibliografia

• Biblia, Judasz Iskariota
• Mitologia, Jokasta, Antygona
• Platon, Fedon
• Wiliam Szekspir, Makbet – lady Makbet, Romeo i Julia, Hamlet
• Johann Wolfgang Goethe, Cierpienia młodego Wertera
• Adam Mickiewicz, Dziady cz. III – Rollison, Dziady cz. IV – Gustaw, Reduta Ordona, Konrad Wallenrod
• Juliusz Słowacki, Kordian
• Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia
• Emily Brontë, Wichrowe wzgórza
• Gustaw Flaubert, Pani Bovary
• Bolesław Prus, Lalka
• Henryk Sienkiewicz, Pan Wołodyjowski, Quo vadis?
• Henryk Ibsen, Dzika kaczka
• Stanisław Korab-Brzozowski, O, przyjdź!
• Zofia Nałkowska, Granica
• Marek Hłasko, Pętla
• Hanna Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem
• Ken Kesey, Lot nad kukułczym gniazdem
• Andrzej Szczypiorski, Początek
• Nancy Kleinbaum, Stowarzyszenie umarłych poetów
• Michael Ondaatje, Angielski pacjent