Paraboliczny charakter baśni

Paraboliczny charakter baśni. Omów zagadnienie, wypowiedź uargumentuj wybranymi przykładami tekstów kultury.

Komentarz

Temat ten wymaga znajomości baśni. W temacie znajduje się sformułowanie „paraboliczny charakter”, nie musicie więc na siłę szukać innych, nawet interesujących (np. psychologicznych) teorii baśni. Skoncentrujcie się na tym, w jaki sposób prosta baśń dla dzieci pokazuje uniwersalne prawdy o świecie i człowieku. Zastanówcie się, jak można rozumieć baśnie, co potraficie znaleźć pod powłoczką prostej historii.

Inne możliwe sformułowania tematu

Wartości literatury dla dzieci. Omów na przykładzie wybranych utworów.
Postacie fantastyczne w bajkach, baśniach i legendach. Zrealizuj temat w oparciu o wybrane utwory.

Strategie wstępu

Wariant 1

Swoją wypowiedź możesz zacząć od definicji pojęć. Wytłumacz zwięźle, co to jest baśń, dlaczego jest gatunkiem tak popularnym i istniejącym wszędzie tam, gdzie żyją ludzie; zwróć uwagę na to, że baśnie w różnych miejscach i różnym czasie mają podobne wersje; co to może oznaczać – są uniwersalne i niosą ze sobą niepodważalne prawdy o życiu. Proste historie można (powinno się) więc odczytywać na metapoziomie, np. bajkę o trzech świnkach jako przypowieść o tym, że lenistwo i niedbałość prowadzą do zguby. W ten sposób wyjaśniasz też pojęcie paraboliczności.

Wariant 2

Możesz zacząć (pod warunkiem, że czujesz się w tym dobrze) od krótkiego opowiedzenia jednej bajki (lepiej wybierz krótką i nieskomplikowaną). Na jej przykładzie omawiasz cechy baśni i mówisz, w jaki sposób można ją rozumieć.

Wariant 3

Zacznij wypowiedź od wprowadzenia w cechy charakterystyczne baśni. Jaka jest historia gatunku, dlaczego jest to gatunek w potocznym wyobrażeniu przeznaczony dla dzieci. Udowodnij, że nie musi tak być.

Strategie rozwinięcia

Jeśli na początku wypowiedzi zdefiniowałeś pojęcia, powinieneś przedstawić komisji konkrety. Skup się na jednej, dwóch baśniach, które możesz zwięźle przedstawić (nie opowiadaj ich szczegółowo, skup się na ramowej fabule). Możesz (byłoby to ciekawe) zaznaczyć, że różne wersje tej samej baśni mają różne zakończenia, nieco odmienny sposób ujęcia, przez co niosą ze sobą inne znaczenia.

Przykład
Baśń o Czerwonym Kapturku w wersji Perraulta opowiada o dziewczynce, która nie słuchała się mamy, nie spieszyła się do babci, gdyż najbardziej lubiła zajmować się sobą, bajka kończy się pożarciem babci i dziewczynki przez wilka – dziewczynka zostaje ukarana za swe niedbalstwo; w wersji braci Grimm dziewczynka jest dobra i usłużna, nieświadoma jednak zagrożeń, jakie mogą na nią czyhać. Wilk podstępem zwodzi ją, zjada jej babcię, a później ją samą. Jednak pojawia się myśliwy, który rozpruwa brzuch wilka, kobiety wychodzą z niego. Sam wilk ginie marnie, gdyż myśliwy wrzuca mu kamienie do brzucha – zostaje ukarany za swe czyny i za obżarstwo. Tymczasem bajka kończy się morałem: „Odtąd nigdy sama nie będę biegała po lesie, gdy mi mamusia nie pozwoli!”.

Na takim przykładzie (czy właśnie dwóch wersjach tej samej baśni), pokaż, że opowiedziana historia nie jest wyłącznie opowieścią o dziewczynce i jej babci zjedzonych przez wilka. Służy czemu innemu i inaczej należy ją rozumieć. Zastanów się, w jakich okolicznościach była opowiadana: baśnie należą do literatury ludowej, a ich opowiadanie miało przestrzegać przed niebezpieczeństwami świata, przyrody, utrwalać więzi społeczne i wychowywać. Tu można znaleźć wszystkie te funkcje. Na ludzi czyha w lesie niebezpieczeństwo, nie należy ufać tym, których nie znamy – którzy nie należą do naszej wspólnoty, liczyć można tylko na pomoc „swoich”, pokazuje, że gdyby skrupulatnie wypełniać polecenia starszych i doświadczonych, nic złego by się nam nie stało. W ten sposób pokazujesz, że baśń nie jest ważna tylko ze względu na swe cechy jednostkowe, lecz na uniwersalne postawy i prawidła ludzkiej egzystencji.

Pokaż schematyczność (i uniwersalność) baśni, analizując typowe sytuacje w takich opowieściach.

Przykład

W oparciu o historię Kopciuszka pokaż jak dobro zawsze zwycięża zło, a pracowitość, zdolności i dobre serce ważniejsze są od bogactwa idącego w parze ze złym charakterem. Zastanów się, o czym mówi ta baśń, jakie daje rady słuchaczom, jak ich nastawia do życia.

Możesz, choć nie jest to niezbędne, zwrócić uwagę na mechanizm utożsamiania się z bohaterem baśni (nie wchodź jednak w freudowskie dygresje – ani nie pasuje to do tematu, ani nie musi być interesujące dla komisji). Na czym on polega? Jakie wartości przekazuje baśń i w jaki sposób wskazuje drogę właściwego postępowania? Zaznacz, że baśnie często kończą się morałem lub przestrogą. Dlaczego? Czemu ma to służyć? Zauważ jednak, że nawet w sytuacjach, gdy nie ma wyraźnego zakończenia moralizatorskiego, baśnie pokazują, w jaki sposób żyć i jak postępować. Dlaczego dobro zawsze zwycięża zło? Dlaczego bieda zostaje nagrodzona bogactwem, a odrzucenie – obdarzeniem osoby najwyższymi funkcjami. Przywołaj przykłady jak rozumność i sumienność bohaterów kończą się dla nich zwycięstwem, a zło i wykorzystywanie innych – ukarane zależnością od tego, którego się wykorzystywało. Każda baśń niesie za sobą nie tylko przesłania, nie tylko jest miłą do słuchania opowieścią. Pokazuje też, jak żyć we wrogim świecie, daje nadzieję na lepsze życie.

Zastanów się,

jak można odczytywać różne, z pozoru banalne historie, na jakim poziomie mogą one być znaczące. Pozostańmy przy przykładzie Kopciuszka – to prosta historia o biednej, wykorzystywanej dziewczynie, która zostaje jednak królową. Jakie motywy można wyczytać z tej baśni? Mamy tu motyw rywalizacji między rodzeństwem (zazdrosne i złe siostry, biedny, odrzucony przez rodziców – śmierć matki może być odczytywana tylko jako symbol – Kopciuszek, który wypełnia wszystkie rozkazy, żeby zdobyć miłość i pozycję w rodzinie), motyw kompensacyjny (bohater o słabej pozycji staje się zwycięzcą), motyw związany z moralnością (bardzo wyraziście pokazane odwrócenie ról: występek zostaje ukarany, cnota wynagrodzona; to, co wydaje się niemożliwe, może się spełnić!), motyw wychowawczy (siostry zostają ukarane za egoizm), motyw przemiany statusu społecznego (przed balem Kopciuszek jest wykorzystywany i poniżany, po balu staje się jedną z najważniejszych w królestwie postaci). Baśń ta może więc być odczytywana nie tylko na poziomie umoralniającym, wychowującym, na którym pokazane jest, że należy być dobrym nawet za cenę cierpienia, gdyż cnota zostaje wynagrodzona. Baśń daje też czytelnikowi nadzieję na lepsze życie, na to, że los może się odmienić i należy na to czekać.

Warto też przywołać najbardziej znane przykłady opowieści parabolicznych (np. z Biblii). Możesz porównać te historie do baśni. Tam też opowiedziane są proste historie, których znaczenie jest jednak inne od bezpośrednio przekazanego. Pokaż, co powoduje żywotność i nieprzemijalność baśni.

Jeśli zaczniesz od charakterystyki baśni pokaż jej funkcje w kulturze.

Dlaczego można powiedzieć, że „bajka jest symbolem jedności narodów” (Władimir Propp). Istnieje w każdym narodzie, a opowieści z różnych stron świata są ze sobą wzajemnie powiązane.

Na tym właśnie opiera się trwałość i nieprzemijalność baśni, że pod zwykłą historią mówi o trwałych, najważniejszych wartościach. Baśnie są opowiadane od zarania dziejów. Za pomocą nich w tradycyjnej, ludowej kulturze utrwalano, uznane za wartościowe, normy współżycia społecznego, a także przestrzegano przed konsekwencjami ich przekraczania.
Różne baśnie mają inne funkcje. Mogą dotyczyć prawd i filozofii życiowych, norm społecznych i obyczajowych, przestrzegać przed niebezpieczeństwem, uczyć postaw i zachowań pozwalających na bezpieczne życie we wspólnocie i w świecie. Te funkcje w naszym, współczesnym świecie, wciąż pozostały aktualne.

Co interesującego może być np. w opowiadaniu o trzech świnkach dla dorosłych? Wykaż paraboliczność tej historii pokazując, że funkcjonuje ona na co najmniej dwóch poziomach. Może być odbierana intuicyjnie przez dzieci, które słuchając opowieści o trzech świnkach uczą się, że pracę należy wykonywać rzetelnie, a ponieważ zagrożenie jest realne, dowiadują się, jak z nim walczyć. Ta baśń może być jednak odczytywana też jako przestroga przed niedbalstwem, lenistwem, może pokazywać, w jaki sposób walczyć z niebezpieczeństwem. Dzieci, słuchając baśni o Czerwonym Kapturku, zaczynają rozumieć, że nie powinno się mówić obcym, gdzie się mieszka, podawać adresu, ufać obcym. Ta baśń może być jednak odbierana i analizowana na wiele innych, intelektualnych sposobów przez dorosłych, którzy mogą dostrzegać w niej właśnie paraboliczną opowieść o życiu i istotnych wartościach. Możesz np. powiedzieć parę słów, dlaczego baśnie spełniają wychowawcze funkcje, dlaczego wciąż chętnie są opowiadane dzieciom przez rodziców.

Uważaj na niebezpieczeństwa związane ze złym wyborem przykładów!

Znajdź takie, najlepiej klasyczne i dobrze znane baśnie, które dobrze rozumiesz. Może się wydawać, że jeśli znajdziesz nieznane, oryginalne historie komisja będzie bardziej zadowolona. Możesz jednak łatwo się pogubić. Lepiej opierać się na znanych wszystkim przykładach. Jak wymyślisz dobrą strategię wypowiedzi i naprawdę zrozumiesz swój temat, łatwo będzie Ci zanalizować też inne, bardziej skomplikowane przykłady. Nie próbuj być oryginalnym bez potrzeby. Jeśli jako przykład baśni weźmiesz Shreka, czy będziesz w stanie odpowiedzieć komisji na podchwytliwe pytania, dotyczące np. intertekstualności, antybohatera i wielu – czasem trudnych do odczytania kontekstów? Jeśli nie czujesz się w tym pewnie, pozostań przy klasycznych baśniach.

Strategia zakończenia

Podsumuj wiadomości – wykaż w jednym zdaniu, że baśnie mają paraboliczny charakter, że ich rozumienie może być wielowarstwowe.

Możesz efektownie zakończyć wzmianką o nieśmiertelności baśni i o konieczności kultywowania ich. Jakie byłoby życie bez baśni?

Na zakończenie, jeśli masz orientację, możesz powiedzieć, jak wielki obszar badań zajmują baśnie, do czego są wykorzystywane (do rehabilitacji, wychowywania dzieci, leczenia upośledzonych, nauczania obcych języków i kultur) i dlaczego? Właśnie ze względu na to, że opowiadane przez nie historie pod prostym tekstem kryją najważniejsze wiadomości o człowieku, życiu itd.

Pytania do dyskusji

Co to jest parabola i paraboliczność opowieści? Jakie znasz przykłady innych utworów, które mają charakter paraboliczny?

I tu musisz przyswoić sobie definicje. Pamiętaj, że komisja może Ci zadać pytania, które mieszczą się w zakresie szkoły średniej. Warto żebyś przypomniał sobie kilka przypowieści biblijnych i wiedział, że np. Dżumę Camusa odczytuje się jako utwór paraboliczny.

Lista skojarzeń

Należy rozwinąć (a przynajmniej wspomnieć) tezę, że baśnie mają charakter uniwersalny. W każdym kraju, narodzie istnieją baśnie, przekazywane z pokolenia na pokolenie, które ukazują specyficzną, właściwą każdemu społeczeństwu filozofię społeczną i życiową. Jednak większość baśni ma swoje odpowiedniki w różnych kulturach.

Baśnie istnieją wszędzie dzięki ukrytym w nich nieprzemijalnym wartościom (od zarania dziejów, w formie ustnej lub pisemnej).

W niektórych społeczeństwach baśnie istnieją wyłącznie w przekazie ustnym (np. starzy opowiadają młodym), w innych zostały spisane.

Najważniejsze zbiory: Charles Perrault, bracia (Wilhelm i Jakub) Grimm, baśnie z innych kultur np. Baśnie z tysiąca i jednej nocy.

Można dodać także punkt o różnicy baśni i bajki, a także o tym, że popularnie o baśniach mówi się potocznie bajki.

Można powiedzieć, że baśnie nie służą wyłącznie do opowiadania (czytania) dzieciom, ale że były opowiadane wśród i dla dorosłych (np. baśnie braci Grimm w swej oryginalnej postaci były brutalne, krwawe i lubieżne).

Przydatne pojęcia

Parabola (przypowieść) (fr. parabole, ang. parable) – gatunek literatury moralistycznej; utwór narracyjny, w którym przedstawione postacie i zdarzenia nie są ważne ze względu na swe cechy jednostkowe, lecz jako przykłady uniwersalnych prawideł ludzkiej egzystencji, postaw wobec życia i prawideł losu. Świat przedstawiony przypowieści stanowi zbiór sytuacyjnych wykładników jakiejś ogólnej prawdy moralnej, filozoficznej czy religijnej. Przypowieść zawiera niejednokrotnie rozwiniętą fabułę, jednakże jest ona z racji swego przykładowego charakteru silnie uschematyzowana i uboga w realia, które podlegają tu rygorystycznej selekcji ze względu na nadrzędny sens utworu. Właściwa interpretacja paraboli wymaga przejścia od jej znaczenia literackiego do ukrytego znaczenia alegorycznego lub moralnego.

Paraboliczny – mający charakter paraboli, przypowieści; alegoryczny.

Baśń – to jeden z podstawowych gatunków epickich literatury ludowej. Niewielkich rozmiarów utwór o treści fantastycznej, nasyconej cudownością związaną z wierzeniami magicznymi, ukazujący dzieje ludzkich bohaterów (lub bohaterów silnie antropomorfizowanych), którzy mogą (lecz nie muszą!) przekraczać granice między światem poddanym motywacjom realistycznym a sferą działania sił nadnaturalnych. Baśnie utrwaliły w sobie zasadnicze elementy ludowego światopoglądu: wiarę w ingerencję mocy pozaziemskich, antropomorficzną wizję przyrody, niepisane normy moralne, ideały więzi społecznych i sprawiedliwych zachowań. Istnieje bogaty repertuar motywów i wątków baśniowych, które powracają w tekstach reprezentujących kultury bardzo od siebie odległe (zarówno w czasie, jak i przestrzeni).

Bibliografia podmiotu

Baśnie funkcjonują w kulturze jako powszechnie znane motywy. Ale pamiętaj, że istnieje wiele wersji tych samych bajek. To bardzo ważne, abyś wiedział, z czyjej wersji bajki korzystasz! Oto najpopularniejsze zbiory:

Wilhelm i Jakub Grimm, Baśnie
Hans Christian Andersen, Baśnie
Baśnie tysiąca i jednej nocy
Hanna Januszewska, Bajki pana Perrault, czyli Bajki Babci Gąski

Księga bajek polskich

Wybór konkretnych baśni należy do Ciebie, ale najpopularniejsze to oczywiście:

Kopciuszek – najpopularniejsza baśń, pojawia się w różnych wersjach w wielu zbiorach baśni – to historia o biednej sierocie wykorzystywanej przez swe leniwe i złe siostry; jednak dzięki czarom (zastanówcie się, jak rozumieć obecność magii w bajce) to ona zostaje wybrana przez królewicza i zostaje królową.

Czerwony Kapturek – prosta baśń o dziewczynce, która zdradziła wilkowi tajemnicę, gdzie mieszka babcia, przez co naraziła je obie na śmiertelne niebezpieczeństwo. Bajka w różnych wersjach inaczej się kończy – albo obie są zjedzone przez wilka, albo przychodzi leśniczy i zabija zwierzę, z którego brzucha wyskakuje dziewczynka i jej babcia. (Zastanów się, kim jest w bajce wilk, jaką rolę spełnia nakaz matki, by dziewczynka szła prosto do celu? Jaki może być morał tej opowieści?).

Bajka o trzech świnkach – popularna i wdzięczna baśń o trzech świnkach, z których każda buduje inny domek jako schronienie przez wilkiem (niebezpieczeństwo). Domki dwóch pierwszych świnek są zbudowane niestarannie i wilk je niszczy; domek trzeciej jest murowany i świnka jest bezpieczna. Podstępem zabija wilka i (tu wersje znów się różnią) ocala swoich braci lub po prostu żyje długo i szczęśliwie w swym domku. (Co oznaczają te różne domki? Przed czym przestrzegają? Jaki jest morał tej historii?).

Zobacz:

Wskaż różnice pomiędzy bajką a baśnią