Polacy w satyrze i karykaturze literackiej. Przedstaw funkcje i sposoby kreowania portretów Polaków.
Bardzo ciekawy temat, ale mało „szkolny”. Wymaga wiec sporo własnej inwencji, samodzielnych lektur, a najlepiej – i zacięcia satyrycznego. Coś dla przyszłych aktorów komediowych!
Inne możliwe sformułowania tematu
- Polacy w krzywym zwierciadle – odwołaj sie do wybranych przykładów literackich.
- „Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka (…)”. (Ignacy Krasicki) – Czy portret Polaków nakreślony przez satyryków i karykaturzystów jest prawdziwy? Odwołaj się do przykładów literackich, filmowych, malarskich.
Ramowy plan wypowiedzi
- Określenie problemu
- Definicja satyry, wykorzystywane przez nią środki wyrazu.
- Karykatura jako ważny instrument satyry.
- Polacy częstym tematem utworów o charakterze satyrycznym różnych epok.
Kolejność prezentowanych argumentów
- Polacy jako naród, Polacy jako przedstawiciele rozmaitych grup społecznych – różne możliwości rozumienia tematu.
- Karykaturalne przedstawienia polskiego charakteru narodowego.
- Sposoby kreowania portretów bohaterów.
- Satyryczne obrazy przedstawicieli różnych grup społecznych.
- Zależność portretów Polaków od realiów historycznych.
- Funkcje satyry.
Wnioski
Ocena aktualności satyrycznych obrazów Polaków w literaturze różnych epok.
Strategia wstępu
Omów podstawowe pojęcia teoretyczne związane z tematem.
Satyra to nazwa wywodzącego się z antyku gatunku literackiego, którego celem jest ośmieszanie, piętnowanie ludzkich wad, obyczajów, zjawisk społecznych, konkretnych osób czy grup społecznych. Z czasem słowo „satyra” zyskuje sens ogólniejszy: zaczyna określać przejawy wyszydzania, wyśmiewania obecne w różnego typu utworach. Mówiąc o satyrze, nie należy więc mieć na myśli konkretnego gatunku – charakter satyryczny mają także komedie, fraszki, skecze estradowe itd. Ta twórczość może poruszać różnorodne tematy. Najczęściej spotyka się satyrę społeczno-obyczajową, ale występuje też satyra polityczna, osobista (mająca na przykład formę pamfletu czy paszkwilu), literacka… Najczęściej spotykane w niej środki wyrazu to:
- karykatura (polegająca na wyolbrzymieniu lub pomniejszeniu zjawisk lub cech), groteska,
- ironia,
- kpina,
- szyderstwo.
Strategie rozwinięcia
Zacznij od wątpliwości.
Czy można w ogóle mówić o charakterze narodowym? Społeczeństwo składa się przecież z jednostek o odmiennych postawach, wyznawanych systemach wartości itp. A jednak satyra stara się wychwycić pewne cechy powtarzalne, występujące częściej niż inne. Wiąże się to z pewnymi uproszczeniami i bywa przedmiotem dyskusji.
Omów najciekawsze przykłady karykaturalnych przedstawień Polaków w literaturze.
Wieża paryska Bolesława Prusa
Polacy, obserwowani przy wznoszeniu gmachu na wystawę światową, porównani zostali z Niemcami i Francuzami. I jest to obraz raczej pesymistyczny: obserwujemy brak zgody, nieumiejętność zorganizowania pracy (wszyscy chcą być dyrektorami), niemyślenie o przyszłości (rezygnacja z oszczędzania). W grupie polskiej zarobki dyrektorów są największe, a urządzony przez nich bal zadziwia cały Paryż (skłonność do wystawności!). Niestety, praca nad budową gmachu nie zostaje doprowadzona do końca, a dyrektorzy – już wcześniej mało zainteresowani swymi obowiązkami – wyjeżdżają, by wziąć się do kolejnej rzeczy, o której nie mają pojęcia. Prus wyśmiewa jeszcze polską pewność siebie, która każe doszukiwać się przyczyn takiego stanu wszędzie, byle nie w sobie.
Fragmenty z Teatrzyku „Zielona Gęś” Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego
Dymiący piecyk
W tej krótkiej scence chór Polaków narzeka na swój los (i tytułowy dymiący piecyk): czekają na cud, skarżą się na „racje geopolityczne”, „modlą się i grają Szopena”. Niczego nie rozumiejący Osiołek Porfirion naprawia piecyk. Reakcja? Chór Polaków „pogrąża się w pijaństwo i dzwoni w dzwony”, a później dochodzi do wniosku, że… „Osiołek Porfirion to gość podejrzany”. W satyrycznych obrazach Polaków często pojawia się niechęć do działania i do tych, którzy nie są bezczynni.
Dwóch Polaków
Fragment kończy się znanym z Wesela zdaniem: „Ostał ci się ino sznur”. To sznur od kuchenki, którą jacyś „oni” zgubili. Bohaterowie kłócą się, narzekając jednocześnie na „przeklętą Europę” – winną polskich cierpień. Ich wzajemne relacje przywodzą na myśl komedię pt. Sami swoi: tu także obserwujemy zaciętość i robienie na złość drugiej stronie.
„Precz z Heraklitem z Efezu!”– „Co? Niech żyje Heraklit z Efezu!”.
Moniza Clavier Sławomira Mrożka
Polak zaskoczony, że na przyjęciu nikt z towarzystwa nie jest zainteresowany cierpieniami naszego narodu i zębem, co go „o, tu, panie, za wolność wybili”.
Portretując Polaków, pisarze odwołują się do stereotypów. Efekt śmieszności daje typowe dla karykatury wyolbrzymienie, przejaskrawienie cech. Bohaterowie są rysowani „grubą kreską”, są właściwie nosicielami pewnych cech – w założeniu mają być typowymi przedstawicielami narodu, a nie konkretnymi postaciami.
Omów techniki karykaturowania poszczególnych grup społecznych.
Dość typowe sposoby kreowania postaci można wskazać także w tekstach, których bohaterami są typowi przedstawiciele wybranych grup polskiego społeczeństwa, np. chłopów, szlachty, arystokracji, mieszczaństwa.
Przykłady:
- Satyra na leniwych chłopów
Spojrzenie szlachcica, który uważa chłopów za chytrych, bo unikających na wszelkie sposoby pracy na pańskim polu.
- Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem Mikołaja Reja.
Obraz przedstawicieli różnych grup społecznych, zarzucających sobie rozmaite wady i zaniedbania.
- Lalka Bolesława Prusa
Ocierający się o karykaturę obraz arystokracji: klasy społecznej bezużytecznej, ale mającej poczucie własnej wyjątkowości. Czasami karykaturalny charakter postaci uzyskuje Prus dzięki drobnym szczegółom, np. śmieszność hrabiego Anglika widać w powtarzanym przez niego „tek”.
- Bal w Operze Juliana Tuwima
Satyryczny poemat wyszydzający sanacyjne elity lat trzydziestych. Poeta stosuje hiperbolę, groteskę; zawarta w utworze apokaliptyczna wizja bliska jest ekspresjonizmowi.
Omów typy charakterologiczne Polaków – bohaterów literatury.
W twórczości satyrycznej pojawiają się zazwyczaj charakterystyczne dla danej epoki typy bohaterów. Ma to związek z realiami historycznymi okresu, a także kształtem społeczeństwa. Literatura wielu wcześniejszych epok wyśmiewa np. szlachtę czy arystokrację, które w satyrze współczesnej ze zrozumiałych względów nie występują.
Oświecenie
- Żona modna/ modny kawaler – karykaturalne portrety kosmopolitów występują np. w Żonie modnej Krasickiego czy Powrocie posła Niemcewicza (Starościna, która lepiej mówi po francusku niż po polsku, Szarmancki).
- Zacofany Sarmata – bohater negatywny bardzo wielu utworów tego okresu, np. satyr Krasickiego Pijaństwo czy Do króla, Niemcewicza Powrotu posła (starosta Gadulski).
Młoda Polska
- Filister, mieszczanin – przerysowane portrety ludzi ograniczonych, interesujących się jedynie przyziemnymi sprawami codziennego bytowania (bohaterka tytułowa Moralności pani Dulskiej Zapolskiej).
Okres powojenny – zależność portretów bohaterów od postawy politycznej autora tekstu
Typy bohaterów ośmieszanych jako przeciwnicy nowej Polski – przez autorów reprezentujących system.
- Reakcjonista (np. kułak, przedwojenny ziemianin).
- Bikiniarz (modnie ubrany i zapatrzony w Zachód, co uznawano za niebezpieczne).
- Pełen wewnętrznych rozterek, nieumiejący się określić inteligent „starej daty”.
Typy bohaterów w satyrze skierowanej przeciwko absurdom PRL
- Przedstawiciele władzy: panowie ministrowie, kierownicy, prezesi itp., także tajniacy.
- Pseudointeligencja: młoda lekarka, docent (np. Buldog z kabaretu Wolskiego 60 minut na godzinę).
- Prości, mało inteligentni ludzie, którzy są sprytni i umieją dostosować się do rzeczywistości (np. lekceważący klientów rzemieślnicy czy sklepowe sprzedawczynie – aluzja do „ogólnego braku wszystkiego”).
Omów podstawowe funkcje satyrycznych portretów Polaków
- Satyra ośmiesza, krytykuje, piętnuje, wyszydza. Jej twórcom zależy na tym, aby to, co ośmieszają, było przez odbiorców postrzegane jako zło, absurd.
- Pełni ważną funkcję dydaktyczną, choć często tendencje te nie przejawiają się bezpośrednio. Utwory tego typu pokazują karykatury postaci (nie występują tu wzorce pozytywne!), ale przejrzenie się w krzywym zwierciadle satyry budzi refleksję nad postawami i wartościami. W założeniu ma to prowadzić do zmiany postawy.
- Satyra nierozerwalnie wiąże się z zabawą, rozrywką (dość przypomnieć oświeceniowe hasło: bawiąc, uczyć). W trudnych czasach taki śmiech może pełnić dodatkowo funkcję terapeutyczną: daje dystans, pozwala na oswojenie absurdu czy utrwala moralną przewagę nad wrogim systemem. Tę funkcję pełniły np. kabarety czasów socjalizmu, które bywały jedynym miejscem pojawiania się satyry politycznej.
Strategie zakończenia
Przedstawione sposoby kreowania karykaturalnych bohaterów i funkcje satyry są stałe, niezależne od epoki. Wiele podobieństw widać także w samych obrazach Polaków: powtarzają się takie cechy, jak kłótliwość, skłonność do pijaństwa, przesadne przeświadczenie o własnej wyjątkowości. Większą aktualność mają te spośród tekstów satyrycznych, które nie muszą być odnoszone do konkretnych realiów społecznych i historycznych, ale próbują odnaleźć pewne uniwersalne cechy Polaków.
Bibliografia
- Satyra na leniwych chłopów;
- Mikołaj Rej, Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem;
- Ignacy Krasicki, Satyry (Pijaństwo, Żona modna, Do króla), Monachomachia;
- Bolesław Prus, Wieża paryska, Lalka;
- Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej;
- Tadeusz Boy-Żeleński, Słówka;
- Julian Tuwim, Bal w Operze;
- Konstanty Ildefons Gałczyński, wiersz Śmierć inteligenta, fragmenty z Teatrzyku „Zielona Gęś” (Dymiący piecyk, Dwóch Polaków, Zastaw się, a postaw się);
- Sławomir Mrożek, opowiadania (np. Moniza Clavier).
Pytania
Jak oceniasz wiarygodność satyry jako źródła wiedzy o społeczeństwie?
Proponowana odpowiedź
Z pewnością satyrze można zarzucić upraszczanie obrazu. Źródłem zawartych w niej portretów społeczeństwa lub jego przedstawicieli bywają nieraz stereotypy, czasem niesprawiedliwe. Satyra rezygnuje z niuansów, ale dzięki temu przedstawia zjawiska w sposób bardziej wyrazisty, eksponuje typowe postawy czy typy bohaterów.
Jakie różnice widzisz pomiędzy twórczością satyryczną czasów PRL a współczesną?
Proponowana odpowiedź
Pierwszą dostrzegalną różnicą pomiędzy twórczością satyryczną czasów PRL a współczesną jest mniejszy związek tej ostatniej z polityką. W czasach PRL satyra mówiła to, czego nie można było mówić w inny sposób, krytykowała nadużycia i absurdy. Kreowane przez nią postacie często odzwierciedlały wyraźny w społeczeństwie niedemokratycznym podział na władzę („oni”) i społeczeństwo („my”). W twórczości kabaretowej ostatnich lat więcej jest problematyki obyczajowej, bohaterowie odzwierciedlają uniwersalne cechy ludzkiej natury. Nie bez znaczenia jest także zniesienie cenzury: w satyrze lat wcześniejszych większe znaczenie miała aluzja. Na przykład zupełnie inaczej była kiedyś odbierana pointa nawiązującej do znanej baśni piosenki Agnieszki Osieckiej ze Studenckiego Teatru Satyryków: „Co się kryje, nikt nie wie,/ pod czerwonym kapturkiem”.
Słyszeliśmy przed chwilą o zależności typów bohaterów od realiów otaczającej rzeczywistości. Wskaż takie typy, które pojawiły się w satyrze ostatnich lat.
Proponowana odpowiedź
Są to na przykład postacie odzwierciedlające aktualne przemiany społeczne: człowiek interesu (całkiem niedawno portretowany z nieodłączną komórką i w białych skarpetkach do ciemnych mokasynów z frędzelkami), dresiarz z kijem bejsbolowym. Coraz częściej pojawiają się także karykaturalne obrazy bezideowych polityków, zainteresowanych wyłącznie karierą i korzyściami materialnymi, a także przedstawicieli nowych zawodów: maklerów, akwizytorów.
Zobacz: