Polacy w satyrze i karykaturze literackiej. Przedstaw funkcje i sposoby kreowania portretów Polaków.

Bardzo ciekawy temat, ale mało „szkolny”. Wymaga wiec sporo własnej inwencji, samodzielnych lektur, a najlepiej – i zacięcia satyrycznego. Coś dla przyszłych aktorów komediowych!

Inne możliwe sformułowania tematu

  • Polacy w krzywym zwierciadle – odwołaj sie do wybranych przykładów literackich.
  • „Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka (…)”. (Ignacy Krasicki) – Czy portret Polaków nakreślony przez satyryków i karykaturzystów jest prawdziwy? Odwołaj się do przykładów literackich, filmowych, malarskich.

 

Ramowy plan wypowiedzi

  • Określenie problemu
  • Definicja satyry, wykorzystywane przez nią środki wyrazu.
  • Karykatura jako ważny instrument satyry.
  • Polacy częstym tematem utworów o charakterze satyrycznym różnych epok.

Kolejność prezentowanych argumentów

  • Polacy jako naród, Polacy jako przedstawiciele rozmaitych grup społecznych – różne możliwości rozumienia tematu.
  • Karykaturalne przedstawienia polskiego charakteru narodowego.
  • Sposoby kreowania portretów bohaterów.
  • Satyryczne obrazy przedstawicieli różnych grup społecznych.
  • Zależność portretów Polaków od realiów historycznych.
  • Funkcje satyry.

Wnioski
Ocena aktualności satyrycznych obrazów Polaków w literaturze różnych epok.

 

Strategia wstępu

Omów podstawowe pojęcia teoretyczne związane z tematem.

Satyra to nazwa wywodzącego się z antyku gatunku literackiego, którego celem jest ośmieszanie, piętnowanie ludzkich wad, obyczajów, zjawisk społecznych, konkretnych osób czy grup społecznych. Z czasem słowo „satyra” zyskuje sens ogólniejszy: zaczyna określać przejawy wyszydzania, wyśmiewania obecne w różnego typu utworach. Mówiąc o satyrze, nie należy więc mieć na myśli konkretnego gatunku – charakter satyryczny mają także komedie, fraszki, skecze estradowe itd. Ta twórczość może poruszać różnorodne tematy. Najczęściej spotyka się satyrę społeczno-obyczajową, ale występuje też satyra polityczna, osobista (mająca na przykład formę pamfletu czy paszkwilu), literacka… Najczęściej spotykane w niej środki wyrazu to:

  • karykatura (polegająca na wyolbrzymieniu lub pomniejszeniu zjawisk lub cech), groteska,
  • ironia,
  • kpina,
  • szyderstwo.

 

Strategie rozwinięcia

Zacznij od wątpliwości.

Czy można w ogóle mówić o charakterze narodowym? Społeczeństwo składa się przecież z jednostek o odmiennych postawach, wyznawanych systemach wartoś­ci itp. A jednak satyra stara się wychwycić pewne cechy powtarzalne, występujące częściej niż inne. Wiąże się to z pewnymi uproszczeniami i bywa przedmiotem dyskusji.

Omów najciekawsze przykłady karykaturalnych przedstawień Polaków ­w literaturze.

Wieża paryska Bolesława Prusa
Polacy, obserwowani przy wznoszeniu gmachu na wystawę światową, porównani zostali z Niemcami i Francuzami. I jest to obraz raczej pesymistyczny: obserwujemy brak zgody, nieumiejętność zorganizowania pracy (wszyscy chcą być dyrektorami), niemyślenie o przyszłości (rezygnacja z oszczędzania). W grupie polskiej zarobki dyrektorów są największe, a urządzony przez nich bal zadziwia cały Paryż (skłonność do wystawności!). Niestety, praca nad budową gmachu nie zostaje doprowadzona do końca, a dyrektorzy – już wcześniej mało zainteresowani swymi obowiązkami – wyjeżdżają, by wziąć się do kolejnej rzeczy, o której nie mają pojęcia. Prus wyśmiewa jeszcze polską pewność siebie, która każe doszukiwać się przyczyn takiego stanu wszędzie, byle nie w sobie.

Fragmenty z Teatrzyku „Zielona Gęś” Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego
Dymiący piecyk
W tej krótkiej scence chór Polaków narzeka na swój los (i tytułowy dymiący piecyk): czekają na cud, skarżą się na „racje geopolityczne”, „modlą się i grają Szopena”. Niczego nie rozumiejący Osiołek Porfirion naprawia piecyk. Reakcja? Chór Polaków „pogrąża się w pijaństwo i dzwoni w dzwony”, a później dochodzi do wniosku, że… „Osiołek Porfirion to gość podejrzany”. W satyrycznych obrazach Polaków często pojawia się niechęć do działania i do tych, którzy nie są bezczynni.

Dwóch Polaków
Fragment kończy się znanym z Wesela zdaniem: „Ostał ci się ino sznur”. To sznur od kuchenki, którą jacyś „oni” zgubili. Bohaterowie kłócą się, narzekając jednocześnie na „przeklętą Europę” – winną polskich cierpień. Ich wzajemne relacje przywodzą na myśl komedię pt. Sami swoi: tu także obserwujemy zaciętość i robienie na złość drugiej stronie.
„Precz z Heraklitem z Efezu!”– „Co? Niech żyje Heraklit z Efezu!”.

Moniza Clavier Sławomira Mrożka
Polak zaskoczony, że na przyjęciu nikt z towarzystwa nie jest zainteresowany cierpieniami naszego narodu i zębem, co go „o, tu, panie, za wolność wybili”.
Portretując Polaków, pisarze odwołują się do stereotypów. Efekt śmieszności daje typowe dla karykatury wyolbrzymienie, przejaskrawienie cech. Bohaterowie są rysowani „grubą kreską”, są właściwie nosicielami pewnych cech – w założeniu mają być typowymi przedstawicielami narodu, a nie konkretnymi ­postaciami.

Omów techniki karykaturowania poszczególnych grup społecznych.

Dość typowe sposoby kreowania postaci można wskazać także w tekstach, których bohaterami są typowi przedstawiciele wybranych grup polskiego społeczeństwa, np. chłopów, szlachty, arystokracji, mieszczaństwa.

Przykłady:

  • Satyra na leniwych chłopów
    Spojrzenie szlachcica, który uważa chłopów za chytrych, bo unikających na wszelkie sposoby pracy na pańskim polu.
  • Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem Mikołaja Reja.
    Obraz przedstawicieli różnych grup społecznych, zarzucających sobie rozmaite wady i zaniedbania.
  • Lalka Bolesława Prusa
    Ocierający się o karykaturę obraz arystokracji: klasy społecznej bezużytecznej, ale mającej poczucie własnej wyjątkowości. Czasami karykaturalny charakter postaci uzyskuje Prus dzięki drobnym szczegółom, np. śmieszność hrabiego Anglika widać w powtarzanym przez niego „tek”.
  • Bal w Operze Juliana Tuwima
    Satyryczny poemat wyszydzający sanacyjne elity lat trzydziestych. Poeta stosuje hiperbolę, groteskę; zawarta w utworze apokaliptyczna wizja bliska jest ekspresjonizmowi.

Omów typy charakterologiczne Polaków – bohaterów literatury.

W twórczości satyrycznej pojawiają się zazwyczaj charakterystyczne dla danej epoki typy bohaterów. Ma to związek z realiami historycznymi okresu, a także kształtem społeczeństwa. Literatura wielu wcześniejszych epok wyśmiewa np. szlachtę czy arystokrację, które w satyrze współczesnej ze zrozumiałych względów nie występują.

Oświecenie

  • Żona modna/ modny kawaler – karykaturalne portrety kosmopolitów występują np. w Żonie modnej Krasickiego czy Powrocie posła Niemcewicza (Starościna, która lepiej mówi po francusku niż po polsku, Szarmancki).
  • Zacofany Sarmata – bohater negatywny bardzo wielu utworów tego okresu, np. satyr Krasickiego Pijaństwo czy Do króla, Niemcewicza Powrotu posła (starosta Gadulski).

Młoda Polska

  • Filister, mieszczanin – przerysowane portrety ludzi ograniczonych, interesujących się jedynie przyziemnymi sprawami codziennego bytowania (bohaterka tytułowa Moralności pani Dulskiej Zapolskiej).
    Okres powojenny – zależność portretów bohaterów od postawy politycznej autora tekstu

Typy bohaterów ośmieszanych jako przeciwnicy nowej Polski – przez autorów reprezentujących system.

  • Reakcjonista (np. kułak, przedwojenny ziemianin).
  • Bikiniarz (modnie ubrany i zapatrzony w Zachód, co uznawano za niebez­pieczne).
  • Pełen wewnętrznych rozterek, nieumiejący się określić inteligent „starej daty”.

Typy bohaterów w satyrze skierowanej przeciwko absurdom PRL

  • Przedstawiciele władzy: panowie ministrowie, kierownicy, prezesi itp., także tajniacy.
  • Pseudointeligencja: młoda lekarka, docent (np. Buldog z kabaretu Wolskiego 60 minut na godzinę).
  • Prości, mało inteligentni ludzie, którzy są sprytni i umieją dostosować się do rzeczywistości (np. lekceważący klientów rzemieślnicy czy sklepowe sprzedawczynie – aluzja do „ogólnego braku wszystkiego”).

Omów podstawowe funkcje satyrycznych portretów Polaków

  • Satyra ośmiesza, krytykuje, piętnuje, wyszydza. Jej twórcom zależy na tym, aby to, co ośmieszają, było przez odbiorców postrzegane jako zło, absurd.
  • Pełni ważną funkcję dydaktyczną, choć często tendencje te nie przejawiają się bezpośrednio. Utwory tego typu pokazują karykatury postaci (nie występują tu wzorce pozytywne!), ale przejrzenie się w krzywym zwierciadle satyry budzi refleksję nad postawami i wartościami. W założeniu ma to prowadzić do zmiany postawy.
  • Satyra nierozerwalnie wiąże się z zabawą, rozrywką (dość przypomnieć oświeceniowe hasło: bawiąc, uczyć). W trudnych czasach taki śmiech może pełnić dodatkowo funkcję terapeutyczną: daje dystans, pozwala na oswojenie absurdu czy utrwala moralną przewagę nad wrogim systemem. Tę funkcję pełniły np. kabarety ­czasów socjalizmu, które bywały jedynym miejscem pojawiania się satyry politycznej.

 

Strategie zakończenia

Przedstawione sposoby kreowania karykaturalnych bohaterów i funkcje satyry są stałe, niezależne od epoki. Wiele podobieństw widać także w samych obrazach Polaków: powtarzają się takie cechy, jak kłótliwość, skłonność do pijaństwa, przesadne przeświadczenie o własnej wyjątkowości. Większą aktualność mają te spośród tekstów satyrycznych, które nie muszą być odnoszone do konkretnych realiów społecznych i historycznych, ale próbują odnaleźć pewne uniwersalne cechy Polaków.

Bibliografia

  • Satyra na leniwych chłopów;
  • Mikołaj Rej, Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem;
  • Ignacy Krasicki, Satyry (Pijaństwo, Żona modna, Do króla), Monachomachia;
  • Bolesław Prus, Wieża paryska, Lalka;
  • Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej;
  • Tadeusz Boy-Żeleński, Słówka;
  • Julian Tuwim, Bal w Operze;
  • Konstanty Ildefons Gałczyński, wiersz Śmierć inteligenta, fragmenty z Teatrzyku „Zielona Gęś” (Dymiący piecyk, Dwóch Polaków, Zastaw się, a postaw się);
  • Sławomir Mrożek, opowiadania (np. Moniza Clavier).

Pytania

Jak oceniasz wiarygodność satyry jako źródła wiedzy o społeczeństwie?

Proponowana odpowiedź
Z pewnością satyrze można zarzucić upraszczanie obrazu. Źródłem zawartych w niej portretów społeczeństwa lub jego przedstawicieli bywają nieraz stereotypy, czasem niesprawiedliwe. Satyra rezygnuje z niuansów, ale dzięki temu przedstawia zjawiska w sposób bardziej wyrazisty, eksponuje typowe postawy czy typy bohaterów.

Jakie różnice widzisz pomiędzy twórczością satyryczną czasów PRL a współczesną?

Proponowana odpowiedź
Pierwszą dostrzegalną różnicą pomiędzy twórczością satyryczną czasów PRL a współczesną jest mniejszy związek tej ostatniej z polityką. W czasach PRL satyra mówiła to, czego nie można było mówić w inny sposób, krytykowała nadużycia i absurdy. Kreowane przez nią postacie często odzwierciedlały wyraźny w społeczeństwie niedemokratycznym podział na władzę („oni”) i społeczeństwo („my”). W twórczości kabaretowej ostatnich lat więcej jest problematyki obyczajowej, bohaterowie odzwierciedlają uniwersalne cechy ludzkiej natury. Nie bez znaczenia jest także zniesienie cenzury: w satyrze lat wcześniejszych większe znaczenie miała aluzja. Na przykład zupełnie inaczej była kiedyś odbierana pointa nawiązującej do znanej baśni piosenki Agnieszki Osieckiej ze Studenckiego Teatru Satyryków: „Co się kryje, nikt nie wie,/ pod czerwonym kapturkiem”.

Słyszeliśmy przed chwilą o zależności typów bohaterów od realiów otaczającej rzeczywistości. Wskaż takie typy, które pojawiły się w satyrze ostatnich lat.

Proponowana odpowiedź
Są to na przykład postacie odzwierciedlające aktualne przemiany społeczne: człowiek interesu (całkiem niedawno portretowany z nieodłączną komórką i w białych skarpetkach do ciemnych mokasynów z frędzelkami), dresiarz z kijem bejsbolowym. Coraz częściej pojawiają się także karykaturalne obrazy bezideowych polityków, zainteresowanych wyłącznie karierą i korzyściami materialnymi, a także przedstawicieli nowych zawodów: maklerów, akwizytorów.

Zobacz:

Jaką ocenę społeczeństwa zawarł Rej w Krótkiej rozprawie między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem?

Przedstaw problematykę Krótkiej rozprawy między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem Mikołaja Reja.