Przemiana wewnętrzna jako motyw literacki i ważny element określający osobowość bohaterów literackich.

Przemiana wewnętrzna jako motyw literacki i ważny element określający osobowość bohaterów literackich.

Temat nie wydaje się trudny, warto jednak głębiej zastanowić się nad doborem lektur. Metamorfozom ulegali bohaterowie literaccy wielu epok. Zastanów się, co może kryć się pod pojęciem przemiany wewnętrznej. Zwróć uwagę na to, jak sformułowany jest temat. Metamorfoza postaci to motyw stale obecny zarówno w polskiej, jaki i europejskiej literaturze. Powinieneś go prześledzić tak, aby – na ile to możliwe – ukazać różne aspekty wewnętrznej przemiany bohatera. Temat jest dosyć popularny i może wydać się oklepany, dlatego – wbrew pozorom – czeka Cię więcej pracy, szczególnie jeśli zechcesz potraktować go oryginalnie i twórczo.

Inne możliwe sformułowania tematu

• Metamorfoza bohatera i jej sens w literaturze. Omów na wybranych przykładach.
• Przemiana wewnętrzna jako motyw określający odrębność bohaterów romantycznych.

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Różne aspekty przemiany wewnętrznej, psychologiczny, religijny, społeczny etc.

Kolejność prezentowanych argumentów

• przemiana duchowa – aspekt religijny (święty Augustyn)
• symboliczne przemiany bohaterów romantycznych (Gustaw-Konrad, Kordian)
• przemiana dosłowna, aspekt indywidualny i społeczny (Soplica, Kmicic)
• głęboka przemiana wewnętrzna, aspekt metafizyczny (Raskolnikow)
• przemiana psychologiczna (Róża)
• przemiana à rebours (Nawrócony Bolesława Prusa)

Wnioski
Przemiana wewnętrzna bohatera jako stały motyw literacki pojawia się w różnym ujęciu w literaturze wszystkich czasów.

 

Strategie wstępu

Wariant 1

Zacznij od pojęcia przemiany wewnętrznej. Co można przez nią rozumieć? Trudno przecież jednoznacznie zdefiniować takie sformułowanie. Na pewno oznacza ono przeobrażenie, jakie dokonuje się w wewnętrznym, duchowym życiu człowieka. Przyczyny takiej metamorfozy mogą być, oczywiście, różne. Różny może być też aspekt samej przemiany. Może ona dotyczyć, na przykład, życia religijnego, społecznego, psychicznego etc. Co ciekawe, pojęcie wewnętrznej przemiany prawie zawsze kryje w sobie element dodatni. Wiążemy je z duchowym dojrzewaniem, zwróceniem się ku właściwej drodze, z mądrością.

Wariant 2

Przemiana wewnętrzna to jeden z głównych motywów literackich. Dzieje się tak, ponieważ centrum zainteresowania twórców i ich najważniejszym punktem odniesienia jest zawsze człowiek i jego przeżycia. A człowiek zazwyczaj poszukuje i błądzi, zmienia i buduje. Zastanów się, na ile metamorfozy znanych Ci bohaterów literackich organizują nie tylko ich życie, ale i wewnętrzny świat powieści. Wątek przemiany głównego bohatera często spaja konstrukcyjnie utwór, wokół niego splatają się inne historie, jemu podporządkowana jest fabuła.

 

Strategia rozwinięcia

Przemiana nie tylko literacka

Święty Augustyn (354 – 430), potomek bogatej rodziny, pochodzący z Północnej Afryki, jako młody człowiek korzystał ze wszystkich przyjemności pogańskiego świata (nie tylko zachwycał się walkami gladiatorów), aż do chwili, gdy usłyszał tajemniczy głos rozkazujący mu „weź i czytaj”, i za sprawą listów świętego Pawła nawrócił się na wiarę chrześcijańską. Arcydziełem świętego Augustyna są jego Wyznania, nadzwyczaj żywe przedstawienie grzechów młodości i ucieczki od grzechu dzięki chrześcijaństwu. Oto przykład szczerego opisu rozpustnych dni młodości przyszłego biskupa:

Przybyłem do Kartaginy i od razu znalazłem się we wrzącym kotle erotyki. Jeszcze się nie zakochałem, a już kochałem samą myśl o zakochaniu. (…) Szukałem przedmiotu miłości. Samo bowiem kochanie kochałem, a gardziłem bezpieczeństwem, drogami bez wilczych dołów. (…) Strumień przyjaźni, z natury jasny i przejrzysty, zamącałem mroczną, spokrewnioną z piekłem zmysłowością. (…) Boże, Boże miłosierny, jakże gorzką żółcią pokropiłeś tę błogość – i jakąż dobroć mi przez to okazałeś. Byłem wtedy kochany wzajemnie i w ukryciu dałem się spętać łańcuchami wypełnienia. I w samym jego kręgu oplotły mnie utrapienia. Chłostany byłem żelaznymi, rozpalonymi pętami zazdrości i podejrzeń, lęku, gniewu, sporów.

Wyznania świętego Augustyna dają przykład głębokiej wewnętrznej odnowy w aspekcie duchowym, religijnym. Przemiana ta odbywała się na drodze ciągłej walki, stałego borykania się z samym sobą.

Wielkie metamorfozy bohaterów romantycznych

Motyw przemiany stał się szczególnie modny w dobie romantyzmu. Metamorfoza stanowiła wręcz nieodzowny element biografii bohaterów romantycznych:

• Gustaw-Konrad z Dziadów, to chyba najbardziej znany, symboliczny wręcz, przykład przemiany. W części III ten bohater dokumentuje na ścianie swoją metamorfozę („Umarł Gustaw, narodził się Konrad”). Wcześniej – romantyczny kochanek, piewca miłości wielkiej i nieszczęśliwej, oszalały z bólu i niemocy, przepełniony sprzecznymi uczuciami, aż po nienawiść, pragnący już tylko śmierci – odradza się jako prawdziwy człowiek czynu. W Prologu zapisana jest nawet dokładna data śmierci Gustawa i narodzin Konrada (1 XI 1823 – wigilia Zaduszek). Oznacza ona koniec dotychczasowego okresu życia bohatera, zerwanie z przeszłością, odnalezienie sensu, wyjście z zamkniętego kręgu samotności i cierpienia, a wstąpienie na nową drogę – z ludźmi i dla ludzi, dla ojczyzny. Gustaw reprezentował miłość jednostkową, kochał kobietę i cierpiał z powodu jej niewierności, Konrad kocha już całkiem inną miłością. To miłość patriotyczna, miłość do narodu. Bohater znalazł swoje miejsce w życiu w chęci poświęcenia się za ojczyznę i walki o jej wyzwolenie. W nowej sytuacji, w jakiej znalazł się naród polski po klęsce powstania listopadowego, maleje waga problemu miłości Gustawa. Potrzeba innego człowieka, który sprostałby nowym zadaniom. W przemianie swojego bohatera Mickiewicz wyraził własną troskę i poczucie odpowiedzialności za losy ojczyzny.

• Głęboką, wewnętrzną przemianę duchową, pod wpływem wyniesionych z podróży doświadczeń, przeżywa Kordian. Słynny monolog na szczycie Mont Blanc stanowi przełom w jego dotychczasowej postawie: z romantycznego kochanka, nieszczęsnego marzyciela, zniechęconego do życia i ludzi, staje się bojownikiem o wolność. Sens życia odnajduje w poświęceniu się dla ojczyzny wzorem Winkelrieda (bohatera szwajcarskiego z XIV wieku, który poświęcając życie, umożliwił swym rodakom zwycięstwo).

Przemiana i pokuta

• Jacek Soplica to postać bardzo dynamiczna. W młodości hulaka i paliwoda, w odruchu rozpaczy i zemsty – choć niemal przypadkiem – rani śmiertelnie znienawidzonego Stolnika (który odmówił mu ręki ukochanej kobiety). Okrzyknięty zostaje zabójcą i zdrajcą, dodatkowo wzięty zostaje za stronnika Moskali. Po tym tragicznym wydarzeniu dokonuje się w nim prawdziwa przemiana: starając się odpokutować za zbrodnię, ucieka z kraju, wstępuje w Rzymie do zakonu, przyjmując imię Księdza Robaka. Staje się cichy i pokorny. Służbą dla ojczyzny próbuje zmazać swą winę z lat młodości (dwukrotnie ranny w walkach napoleońskich, prowadzi działalność konspiracyjną, ścigany przez wszystkich trzech zaborców). Śmiertelnie ranny podczas jednej z walk, już na łożu śmierci, opowiada historię swego życia i wyjawia prawdziwe imię. Uzyskawszy przebaczenie, umiera z nadzieją w sercu. Pośmiertnie zostaje przywrócony do czci i odznaczony Krzyżem Legii Honorowej.

• Na postaci Soplicy wzorował się Henryk Sienkiewicz, kreując osobę Andrzeja Kmicica. W młodzieńczym etapie swojego życia bardzo przypomina Mickiewiczowskiego bohatera. „Nie stroni od bitki ani od wypitki”, cieszy się fatalną reputacją. Uznany za zdrajcę ojczyzny (związanie przysięgą i służba u boku Radziwiłła) i świadom już głębi swego upadku, czyni postanowienie oczyszczenia się z win poprzez służbę krajowi. Przeistacza się w Babinicza, a zmiana nazwiska rozdziela dwa etapy życia: z hulaszczego zawadiaki, warchoła, awanturnika i sługi zdrajcy przemienia się w prawego, wiernego królowi i ojczyźnie bojownika o wolność. Motywacją jego działania jest odtąd służba w obronie Rzeczypospolitej, pragnienie jej ratowania i działanie dla jej dobra oraz chęć odzyskania dobrego imienia, zrehabilitowania się w oczach narodu i ukochanej, by odzyskać jej serce i zdobyć rękę. Rzecz kończy pełne optymizmu uwieńczenie patriotycznych czynów bohatera, odkupienie grzechów młodości i nagroda w postaci ręki ukochanej kobiety.
  Historia grzechów, przemiany i pokuty Kmicica-Babinicza i Jacka Soplicy-Księdza Robaka, przedstawia się podobnie: od zawadiackiej młodości, poprzez przełom moralny i wewnętrzną przemianę duchową, do odkupienia win w służbie ojczyźnie i rehabilitacji.

Upadek i zbawienie

Niezwykle subtelną i głęboką analizę przemiany duchowej przynosi lektura Zbrodni i kary. Życie Raskolnikowa po dokonaniu zbrodni zajmuje większą część utworu. Dostojewski obserwuje reakcje mordercy, jego stany chorobowe, poczucie osaczenia, narastającą niepewność, niemal schizofreniczny odbiór rzeczywistości, zmiany pojęć i uczuć, niemożność spokoju. Ciągłe analizy doprowadzają Raskolnikowa do poczucia wewnętrznej pustki, załamania, wreszcie – do potrzeby oczyszczenia, pokory i wyrzeczeń. Stan duszy Raskolnikowa po dokonaniu morderstwa, kolejne procesy i przemiany, powolne dochodzenie do decyzji przyznania się są celem psychologicznych dociekań autora. Szansę na wydobycie się z dna bohater zawdzięcza Soni – prostytutce będącej zarazem uosobieniem wiary, chrześcijańskiego współczucia i miłosierdzia. To dzięki sile jej miłości, pokorze i poświęceniu Raskolnikow dostaje nie tylko szansę na zbawienie, ale i na drugie życie tu, na ziemi. Zresztą, w myśl Dostojewskiego życie każdego człowieka odtwarza historię odkupienia: każdy z nas musi upaść, by mógł narodzić się ponownie do większego, prawdziwego życia.

Przemiana natury psychologicznej

Cudzoziemka Marii Kuncewiczowej jest powieścią psychologiczną, analizującą wewnętrzne, intymne przeżycia człowieka. Osobowość głównej bohaterki – Róży Żabczyńskiej – poznajemy w zasadzie w ostatnim dniu jej życia, a poprzez retrospekcje dowiadujemy się o różnych zdarzeniach z przeszłości. Róża to osoba kapryśna, i egocentryczna, trochę w typie Emmy Bovary – osobowość jej wypaczyły niezrealizowane zawodowe i miłosne ambicje i marzenia. Żyła wspomnieniami i wieczną tęsknotą. Nie interesowała się sprawami otoczenia, męża, rodziny, dzieci. Nie widziała niczego i nikogo poza sobą i swoim niespełnionym życiem. Nieustanne ataki złośliwości przeplatała gwałtownymi wybuchami rozpaczy. Rozgoryczenie jej potęgowało się coraz bardziej z biegiem żałośnie pustych lat (na które swoją postawą i postępowaniem sama się skazywała) i zbliżającej się starości. Stawała się coraz bardziej nie o zniesienia. Przemiana w jej myśleniu, widzeniu siebie i świata, stosunku do innych, nastąpiła dopiero pod sam koniec życia. Okropność swojego postępowania Róża zrozumiała podczas pobytu u doktora Gerharda, który uświadomił jej prawdziwe podłoże jej niedomagań i zalecił uśmiech, bo „uśmiech – to życie”. ­Obudzona z psychicznego marazmu, w którym tkwiła, „uleczona”, zrozumiała niedorzeczność życia, które prowadziła, na własne życzenie stając się największym wrogiem siebie samej i utrapieniem innych. Pod sam koniec życia doznała wewnętrznej równowagi i pogodzenia się z losem, a nawet czegoś na kształt psychicznego oczyszczenia:

To, na co zawsze czekałam, przyszło teraz (…) ja dzika byłam, mnie obchodziła muzyka i mój ból, moja tęsknota i tajemnice. (…) Tak przyjemnie patrzeć na świat, kiedy serce dobre…Właściwie mało ja świata zaznałam.

Przemiana cielesna

W opowiadaniu Franza Kafki pod znamiennym tytułem Przemiana główny bohater Samsa Gregor pewnego razu stwierdza, że przemienił się w… robaka. Olga Tokarczuk twierdzi, że to bardzo ważny dla niej utwór. Oto, co mówi na jego temat:

W Przemianie najbardziej wstrząsająca jest nie sama historia przemiany człowieka w insekta, ale sposób, w jaki została ona opowiedziana. Tam przecież nie ma buntu bohatera, tylko pogodzenie. Przemiana została przyjęta jako coś oczywistego, z czym trudno – co prawda – żyć, ale bohater przyjmuje ją jak zwykłe zrządzenie losu. A spokojna, obiektywna narracja sprawia, że traktujemy ten nieludzki, dehumanizujący proces jako coś oczywistego.

Przemiana à rebours

Zakończ anty przykładem. Możesz przywołać przekorną nowelkę Bolesława Prusa pod tytułem Nawrócony. Oczekiwana przemiana wewnętrzna jej bohatera, ku uciesze czytelników, wcale nie następuje. Tytułowy „nawrócony”, to pan Łukasz – egoista, który nie zrobił nigdy niczego bezinteresownie, straszny skąpiec i wielki dziwak. Pod wpływem doświadczenia pobytu w piekle, postanawia diametralnie się poprawić i odmienić swe postępowanie, a czyni to oczywiście ze strachu. Kiedy jednak stwierdza, że ów przypadek był tylko snem, natychmiast zapomina o obiecanej samemu sobie poprawie i zmianie zachowania, i wraca do tego, kim był zawsze: niereformowalnym i moralnie aspołecznym dusigroszem. Doznawszy strasznego snu o piekle, skąpiec i lichwiarz zamiast „nawrócenia”, pogrąża się jeszcze mocniej w brutalnym egoizmie. Zakończenie utworu stanowi pewnego rodzaju niespodziankę: oczekiwana zmiana postawy bohatera okazuje się nawróceniem à rebours.

 

Strategia zakończenia

• Zastanów się, z czego wynikają przemiany bohaterów w literaturze?
• Czy są wynikiem motywacji wewnętrznej bohaterów?
• Czy ktoś z zewnątrz kieruje ich losem?
• A może są dziełem przypadku?

Zwykle jednak są wynikiem ogromnej siły woli i wysiłku, bo zmienić się naprawdę nie jest łatwo. Szczególnie w tak diametralny sposób, jaki ma miejsce w przypadku postaci wymienionych w Twojej prezentacji. Wystarczy wspomnieć, jak ciężko jest przeciętnemu człowiekowi dotrzymać drobnych noworocznych postanowień, które mają zmienić go na lepsze. O czymś chyba to świadczy, że co roku postanowienia są te same…

 

Pytania do dyskusji

Czy masz jakieś inne skojarzenia literackie ze słowem „metamorfoza”?

Proponowana odpowiedź
Oczywiście. Metamorfozy (Przemiany) to tytuł dzieła Owidiusza, które przyniosło mu prawdziwą nieśmiertelność. Jest to poetycka wersja mitologii greckiej. Najbardziej znany jest dziś chyba fragment opisujący cztery wieki ludzkości: złoty, srebrny, miedziany i żelazny.

Na ile wiarygodne wydają Ci się prezentowane przemiany literackich bohaterów?
Tu sugestii nie będzie, odpowiedź zależy przecież od Twoich własnych odczuć, ale warto przygotować się na ewentualność takiego pytania.

Przydatne synonimy

Zamiast powtarzać ciągle słowo „przemiana” używaj synonimicznie:

• metamorfoza,
• przeobrażenie,
• przeistoczenie,
• przekształcenie.

Bibliografia

• Święty Augustyn, Wyznania
• Adam Mickiewicz, Dziady, Pan Tadeusz
• Juliusz Słowacki, Kordian
• Henryk Sienkiewicz, Potop
• Bolesław Prus, Nawrócony
• Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara
• Maria Kuncewiczowa, Cudzoziemka
• Franz Kafka, Przemiana