Uprzedmiotowienie człowieka jako problem w literaturze i sztuce (np. Kantor, Wróblewski, Różewicz). Omów i zinterpretuj zjawisko na wybranych przykładach.

Określone w temacie zjawisko jest niestety ważną cechą XX-wiecznej kultury. Społeczne i psychologiczne skutki przemian kulturowych i cywilizacyjnych nie zawsze mają charakter pozytywny…

Inne możliwe sformułowania tematu

  • Dwudziestowieczny kryzys kultury w dziełach pisarzy i plastyków. Omów zjawisko, wskazując wybrane przykłady tekstów kultury.
  • Metafizyczne zniewolenie człowieka współczesnego. Przedstaw motyw na wybranych przykładach literackich, malarskich, filmowych.

 

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

  • zarys zjawisk określanych mianem dwudziestowiecznego kryzysu kultury

Kolejność prezentowanych argumentów

  • powszechność opisów zjawiska w sztuce XX wieku
  • wpływ zjawiska na kształtowanie się nowych form wypowiedzi artystyczne.

Wnioski

  • podsumowanie rozważań, podkreślenie awangardowego charakteru dzieł omawianych w prezentacji twórców.

 

Strategie wstępu

Wielka obietnica nieograniczonego postępu, materialnego dostatku pułapką dla człowieka.

  • Złudzenie wolności.
  • Subiektywne i obiektywne potrzeby.
  • Pragnienie tworzy etyczną normę.
  • Dylemat mieć czy być i jego konsekwencje.
  • Różne wybory i ich przykłady w literaturze i sztuce.
  • Uzależnienie człowieka od rzeczy i dóbr materialnych i związana z tym utrata ludzkiej wrażliwości – zjawisko o długiej tradycji literackiej – mit o królu Midasie.

Późniejsze przykłady wyboru takiej postawy i ich ilustracja w literaturze – Molier Skąpiec, Świętoszek, Goethe Faust, Balzak Ojciec Goriot, Eugenia Grandet.

  • • Na czym polega zjawisko uprzedmiotowienia człowieka? – Wysoko rozwinięta technika i cywilizacja sprowadzają człowieka do roli przedmiotu (zjawisko to wyjaśnia Erich Fromm w Być czy mieć). Następuje dehumanizacja nie tylko ludzi, ale i tworzonej przez nich sztuki. Współczesna rzeczywistość staje się chaotyczna, pozbawiona zasad, idei porządkujących, absurdalna, bezcelowa, wroga i obca człowiekowi. Osiągnięcia współczesnej cywilizacji zaspokajają jego najróżniejsze zachcianki, potęgują zarazem przesyt i nudę, doprowadzają do tego, że oto rodzi się „nowy człowiek”, ktoś, kto nie jest już niezależny i spontaniczny. Ktoś, kto utracił autentyzm uczuć i myśli. Jego procesy myślowe przypominają funkcje biologiczne, dalekie są od refleksji, wartościowania.
  • Prekursorzy protestu przeciwko zagrożeniu, jakie niesie ze sobą świat industrialny – np. Witkacy, autor Szewców – dramatu ukazującego skutki rewolucji technicznej, cywilizacyjnej. Sprowadza ona człowieka do roli robota, nieszczęśliwego dziwoląga, pokracznego, wynaturzonego tworu destruktywnej cywilizacji. Według Witkacego:
    • człowiek „jest jak rozpalone żelazo w kiszce stolcowej”;
    • „ludzkości nie ma, to są symbole tylko i jedynie planimetria zbaraniałych mózgów”;
    • „są oni pionkami jakiejś zaściankowej idejki, czy intrygi (…)”;
    • „ludzkości nie ma – są tylko robaki w serze, który jest też kupą robaków”.

 

Strategie rozwinięcia

  • Powszechność tego zjawiska we współczesnym świecie:

Jak na razie wszystko mieściło się w normach działania ludzkiej maszynerii. Ale mój organizm zastosował również środek obronny, który, jak mi powiedziano, nie miał precedensów w annałach medycyny. Mogło się tak stać na skutek krótkiego spięcia lub spalenia bezpiecznika. Faktem jest, że wciągnąłem jądra do jamy brzusznej, tak jak samolot wciąga podwozie do kadłuba. I teraz mówią mi, że tylko zabieg chirurgiczny może je sprowadzić na miejsce.
(Kurt Vonnegut Śniadanie mistrzów).

  • Skutki zjawiska uprzedmiotowienia człowieka jako temat literatury, teatru i sztuki.
  • Nowy typ bohatera – everyman, maszyna do wykonywania życiowych czynności (bohater Kartoteki Tadeusza Różewicza leży na łóżku, podnosi się, pije kawę, czyta gazetę, przewraca z boku na bok). Jego działania są szczątkowe, zautomatyzowane, głównie podporządkowane podstawowym funkcjom biologicznym. On sam jest osobą bierną, popadł w stagnację, brak mu motywacji do działania.
  • Określenie człowieka jako maszyny przeznaczonej do różnych celów – miłości, pisania książek, pracy (Kurt Vonnegut Śniadanie mistrzów).
  • Nowe formy w literaturze, teatrze i sztuce – np. nowy typ poezji.
  • Prymat etyki nad estetyką (poezja jako wyzwanie moralne, tworzenie – akt moralny).
    poetą jest ten który pisze wiersze
    i ten który wierszy nie pisze
    poetą jest ten który zrzuca więzy
    i ten który więzy sobie nakłada
    (…) Ten który upadał
    i ten który się podnosi
    (Tadeusz Różewicz Kto jest poetą)
  • Protest przeciwko urzeczowieniu człowieka i warunkom życia sprzyjającym rozwojowi tego zjawiska:
    Słuchałem śpiewu gregoriańskiego
    w pędzącym samochodzie
    na autostradzie we Francji. (…)
    Dokąd jechałem? Gdzie schowało się słońce?
    Moje życie leżało rozdarte
    Po obu stronach drogi, kruche jak papier mapy.
    (Adam Zagajewski Szybki wiersz)
  • Różne ujęcia artystyczne problemu uprzedmiotowienia człowieka, sposoby pokazania tego zjawiska – np. w malarstwie prezentacja brutalnie zdeformowanych, pokawałkowanych postaci ludzkich, utrzymana w zimnej, błękitnozielonej, trupiej tonacji (Andrzej Wróblewski – seria Rozstrzelania).

 

Strategia zakończenia

  • Szukanie adekwatnych do, nieznanego dotąd, zjawiska wyrazistych, niekonwencjonalnych środków formalnych – groteska, ironia, happening, itd. (Tadeusz Kantor – eksperymentalny teatr Cricot 2) idea teatru autonomicznego realizującego się w plastyce.
  • Nowe doświadczenia określane poprzez manifesty:
    • Informel (1960),
    • Teatr zerowy (1963).
  • Teatr wydarzeń (1968), Teatr śmierci (1975). Powrót do tzw. Teatru Zamkniętego – (wykluczającego niedokończoną formę – Umarła klasa). Kantor brał udział w swoich przedstawieniach, w ten sposób przełamywał iluzję i postulował realność. Łączył rolę reżysera z rolą mistrza ceremonii.

 

Pytania do dyskusji

Zaprezentuj współczesnych bohaterów, którym nie zagraża niebezpieczeństwo uprzedmiotowienia, zwróć uwagę na ich pozytywne cechy. Czy postawy, które reprezentują, są popularne w naszej rzeczywistości?

Proponowana odpowiedź
Nie poddaje się niebezpieczeństwom cywilizacji narrator licznych powieści Williama Whartona. Można go w znacznej mierze utożsamiać z autorem, który w Paryżu mieszka na barce zacumowanej na Sekwanie. Lato i zimę spędza w starym młynie, lubi podróże po Europie, ale za wspaniałą przygodę uważa także podróż jeepem z demobilu przez Amerykę. Bohater powraca często do dzieciństwa, marzeń i wspomnień.

Umie też pięknie opowiadać, a wytwory jego wyobraźni, takie jak lis Franky Furbo, ożywają w wyobraźni dzieci, które przekonuje, że obdarzony cudownymi właściwościami lis uratował mu życie w czasie drugiej wojny światowej.

Bajki o Frankym Furbo poświęcił pisarz swoim tragicznie zmarłym dzieciom i wnukom. Napisał o nich także inną książkę – Niezawinione śmierci, w której dzieli się miłością i smutkiem, gniewem skierowanym przeciwko bezmyślności człowieka i nieludzkiej biurokracji.

Te w znacznej mierze biograficzne, pisane w sposób bardzo emocjonalny książki, uzupełnia album, który zawiera reprodukcje obrazów autora. Widoczny jest na nich świat oglądany przez wrażliwego człowieka, którego nie kuszą rzeczy, który uniknie szablonu i zawsze odnajdzie piękno zaułka starej uliczki, uśmiechu swojej żony Rosemary czy też więdnących tulipanów.

Ten bohater nie da się urzeczowić. Przyjmuje postawę, którą wyraża tytuł jednej z jego powieści: Nigdy, nigdy mnie nie złapiecie. W zachowaniu człowieczeństwa pomaga mu sztuka, literatura, życzliwy stosunek do ludzi, do natury, poczucie humoru i… odrobina sentymentalizmu.

Wymyśl i przedstaw formę protestu przeciwko uprzedmiotowieniu człowieka.

Proponowana odpowiedź
Przykład protestu przeciwko komercjalizacji życia, uprzedmiotowieniu człowieka może stanowić plakat przedstawiający człowieka leżącego na górze przedmiotów, które są wytworem naszej cywilizacji. To nagromadzenie telewizorów, komputerów, komórek, kamer, kalkulatorów, discmanów pełni rolę śmietnika cywilizacji, na którym spoczywa człowiek bez twarzy. Wygląda jak marionetka lub jeszcze jeden rekwizyt spośród wielu innych. Wokoło unosić się mogą roje obrzydliwych czarnych much. Na plakacie obok człowieka umieszczony jest w komiksowym dymku napis – cytat z wiersza Ewy Lipskiej:

(…)
Skazany na przeciętność
umieram obojętnie.
Mucha
Która od wielu godzin
Patrzy na mnie tępo
Jest pewnie moim
Alter ego.

Bibliografia

J. Parandowski, Mitologia
Molier – Skąpiec, Świętoszek
J. W. Goethe, Faust
H. Balzak, Ojciec Goriot, Eugenia Grandet
S. I. Witkiewicz, Szewcy
T. Różewicz, Kartoteka,
K. Vonnegut, Śniadanie mistrzów
A. Zagajewski, Szybki wiersz
E. Lipska, Nie zostałem wybitnym mężem stanu…
W. Wharton, Opowieści z Moulin du Bruit