Zjawy, duchy, sny w literaturze. Zbadaj ich funkcje w wybranych utworach różnych epok.

Komentarz

Temat jest bardzo szeroki. Sam motyw snu zasługiwałby na oddzielne omówienie. Poza tym, nie wystarczy jedynie przywołać i opisać utwory, w których występują zjawy i inne postacie fantastyczne, ale należy zbadać FUNKCJE, jakie tam pełnią. Czyli – krótko mówiąc – w jakim celu pojawiają się w utworze, jaki efekt ma przez to zostać osiągnięty. Są, oczywiście, epoki literackie, w których świat irracjonalny cieszył się szczególnie żywym zainteresowaniem twórców. Pamiętaj jednak, by nie ograniczać się jedynie do romantyzmu (temat zakłada, że powołasz się na utwory różnych epok).

 

Inne możliwe sformułowania tematu:

• Duchy, zjawy, sny, wizje – omów ich rolę i znaczenie w wybranych dziełach literackich.
• Motywy fantastyczne i oniryczne w twórczości wybranych pisarzy i poetów.

 

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

obecność świata irracjonalnego, elementów fantastyki w literaturze

Kolejność prezentowanych argumentów

• świat Szekspirowski
• świat romantyków
• późniejsze realizacje motywu

Wnioski
Świat duchów, zjaw, snów, obecny jest w literaturze wszystkich epok, zależnie od zamysłów twórczych

 

Strategie wstępu

Wariant 1

Zacznij od powołania się na sinusoidę wg Krzyżanowskiego: począwszy do antyku, następujące po sobie epoki są w stosunku do siebie w bezpośredniej opozycji (nawiązują do siebie co druga). I tak: antyk, renesans, oświecenie, pozytywizm, dwudziestolecie międzywojenne charakteryzują takie pojęcia jak: wiedza, materia, rozum. Z kolei w średniowieczu, baroku, romantyzmie, modernizmie dominują: wiara – dusza
– uczucie; w postrzeganiu świata ujawnia się myślenie irracjonalne, baśniowość. Takie ujęcie to, oczywiście, pewien schemat. Ty możesz pójść dalej i spróbować odnaleźć świat zjaw, duchów i snów tam, gdzie pozornie szukać go nie należy: wśród twórczości pisarzy, którym powszechnie przypisuje się racjonalizm i realizm Może na przykład u Prusa?

Wariant 2

Zadaj sobie pytanie, z jakich powodów twórcy powołują do życia irracjonalny świat zjaw, duchów, świat marzeń sennych. Może za jego pośrednictwem starają się pokazać bogactwo nastrojów, doznań i wewnętrznych przeżyć, a także – już w dobie panowania psychoanalizy – poznać zawiłości ludzkiej psychiki, odsłaniając podświadome lęki i niepokoje? Świat irracjonalny pojawia się w literaturze na różnych prawach. Szczególnie uprzywilejowaną pozycję zajmuje w romantyzmie – po jego stronie jest: serce, wrażliwość i prawda. Innym razem, to, co ponadrozumowe, mówi „drugim głosem” bądź jest tylko dopełnieniem świata racjonalnego. Jakkolwiek na to patrzeć, zawsze stoi za tym jakiś cel twórczy.

 

Strategie rozwinięcia

Świat Szekspirowski

pełen jest zjaw i duchów. Głównymi tematami Szekspira są zawsze sprawy dotyczące człowieka, bez względu na epokę, historię, obyczaje. Motywem postępowania ­bohaterów są wielkie namiętności: miłość, nienawiść, zazdrość, a tematem analiz: zło, morderstwo, zemsta, strach. Szekspir to twórca wielkiej miary także za względu na głęboką analizę psychologiczną człowieka. Występujący w jego dramatach świat fantastyki pełni rolę niebagatelną. Nie tylko ubarwia akcję, ale często odsłania drugie dno ludzkiej psychiki. W ten sposób poznajemy motywacje działań bohaterów. Ujawniają się ich skryte myśli, pragnienia, żądze, nierzadko: lęk i rozpacz.

Ukazujący się Hamletowi duch ojca wyznaje księciu, że jego zgon nie miał charakteru naturalnego. Duch zobowiązuje syna do pomsty. Pojawienie się go inicjuje akcję i jest zarazem potwierdzeniem wcześniejszych niepokojów i podejrzeń Hamleta dotyczących niewyjaśnionych okoliczności nagłej śmierci ojca.

Działanie postaci fantastycznych ujawnia się w Makbecie. Czarownice, na przykład, symbolizują istniejące w świecie zło, są uosobieniem marzeń, dążeń, namiętności, instynktów i myśli Makbeta i Banka. Przepowiadając, dwuznacznie i zwodniczo, przyszłość, inicjują bieg wydarzeń, wprowadzają w ruch akcję. Także tu celem Szekspira było ukazanie głębi ludzkiego wnętrza, natury człowieka – skomplikowanej i niejednolitej. Znaczną część utworu zajmuje psychologiczna analiza myśli, czynów i stanów emocjonalnych bohaterów. Świat fantastyczny i świat realny współistnieją ze sobą, są równoprawne. Czarownice przepowiadają Makbetowi, że nie grozi mu niebezpieczeństwo, dopóki „las Birnam nie podejdzie do zamku”. To, co następuje później – rzeczywiste podejście pod zamek żołnierzy z gałęziami z lasu – odbiera Makbet (w szaleństwie i rozpaczy) jako spełnienie się przepowiedni. Świat fantastyki wkracza w świat realny zupełnie normalnie. Oba światy, wzajemnie się przenikając, budują nastrój i akcję utworów.

Duchy, duszki, zjawy, fantastyczne sny i wizje ubarwiają też niemal wszystkie komedie Szekspira. Są także nośnikami pewnych idei czy wartości, siłą sprawczą wydarzeń. Wystarczy wspomnieć złośliwego i psotnego Puka – sprawcę całego zamieszania w Śnie nocy letniej czy Ariela z Burzy.

Romantycy

nawiązują do Szekspira nie tylko w kreacjach bohaterów, ale i w pomyśle równouprawnienia istot realnych i fantastycznych. Rusałki, zjawy, „osoby” pokroju Świtezianki zapełniają ten świat romantyków na równi z istotami ziemskimi. Z uwagi na irracjonalną interpretację świata wszystko staje się możliwe: rozmowa ze zmarłym kochankiem (Romantyczność), życie po samobójstwie (Konrad, Kordian), zemsta zza grobu (Lilie, Rybka) itd. Świat romantyków lubi też ciemność. Sprzyja ona nie tylko politycznemu spiskowi, ale i odwiedzinom z zaświatów.

Romantyzm w pięknej balladzie Goethego pod tytułem Król olch polega właśnie na wprowadzeniu świata irracjonalnego. Króla olch nie można poznać rozumowo, lecz za pomocą intuicji, instynktu, wiary. Świat rzeczywisty to świat widziany oczami ojca, to ciemność, drzewa, zwijająca się mgła, rozpostarta stara wierzba. Świat fantastyczny, to świat dziecka – małego chłopca, który widzi Króla olch wołającego go do siebie, a następnie czuje, że ten porywa go do swojej krainy. Oba światy są jednakowo ważne i jednakowo prawdziwe.

Postacie fantastyczne pojawiają się niemal we wszystkich romantycznych balladach, przydając im aury tajemniczości i grozy. Wśród bohaterów ballad spotykamy

• widma (Lilie, Romantyczność),
• rusałki (Świtezianka, Rybka),
• diabły i duchy (To lubię, Pani Twardowska),

a więc całą plejadę fantastycznych osobistości. Są rzeczy i sprawy, których człowiek nie wyjaśni racjonalnie, nie wszystko, co prawdziwe, można zbadać „szkiełkiem i okiem” – o czym przypomina Mickiewicz w Romantyczności, przywołując Szekspirowskie:

Zdaje mi się, że widzę… gdzie?
Przed oczyma duszy mojej

Wzajemne przenikanie się dwóch światów, związane z wierzeniami i przekonaniami ludowymi, widzimy we wszystkich niemal utworach romantycznych. W Dziadach (cz. II) jesteśmy świadkami dialogu pomiędzy istotami rzeczywistymi a pozaziemskimi, które przynoszą rady i przestrogi.

W nieco innej funkcji postacie fantastyczne pojawiają się w Kordianie. Świat obrazów, które podsuwa człowiekowi wyobraźnia, romantycy stawiali ponad racjonalnym i logicznym światem uporządkowanych faktów. Kordian – tocząc wewnętrzną walkę z własną słabością – walczył z upostaciowionymi: Strachem i Imaginacją. Straszył go też Diabeł. To wyobraźnia podsuwała mu przerażające obrazy i osłabiała jego wolę.

Przepełniony czarownymi snami i nieziemskimi istotami jest poetyczny świat Goplany i jej służków z Balladyny. Postacie fantastyczne, zgodnie z romantycznym spojrzeniem, mieszają się w sprawy ludzi i wywierają na nie duży wpływ. Goplana jest uosobieniem nadnaturalnej siły wywołującej zamieszanie w świecie ludzkim. Plącze losy, lecz wszystkie jej starania obracają się przeciwko jej zamiarom, zamiast szczęścia i radości przynoszą ludziom zbrodnie, cierpienia i śmierć. Czując się winną za ludzkie nieszczęścia, opuszcza nadgoplańską krainę, pozostawiając po sobie ogromną, ciemną chmurę rzuconą tło pogodnego nieba; z tej właśnie chmury padnie piorun rażący Balladynę, a wraz z odlotem Goplany za kluczem żurawi zniknie cały uroczy, chociaż groźny i zły, fantastyczny świat.

Utwory pozytywistów

Czy w utworach pozytywistów znalazło się miejsce na świat duchów i zjaw, świat fantastycznych marzeń i wizji? Ależ oczywiście! Wystarczy przytoczyć takie (faktycznie mniej popularne) nowele Bolesława Prusa, jak: Wigilia, Nawrócony, Sen, Dziwna historia, Widziadła, Zemsta, Pleśń świata, Przy księżycu, Cienie. Nierealni bohaterowie, nieprawdopodobne zdarzenia z pogranicza snu, marzeń i fantazmatów to tylko niektóre wyznaczniki tych utworów. Obnażają one ludzką naturę w jak najbardziej dosłownym sensie, ludzkie pragnienia, lęki, nadzieje, smutki, szczęścia i tęsknoty, a także rozmaite – często niskie lub wstydliwe – motywacje ludzkich działań.

W nowelach fantastycznych Prusa fabuła stanowi jedynie pretekst do ukazania istotnych, niosących zazwyczaj metaforyczny sens, motywów. Posługując się okruchami fantastyki, autor zrzuca z siebie obowiązek logicznego uporządkowania i doboru elementów poruszanego problemu. Pojawiający się często motyw snu i wizji, służy temu, by uchwycić i oddać złożoność ludzkiej psychiki najpełniej, najdokładniej. Autor nie poprzestaje na zewnętrznym jej oglądzie, zgłębia jej rożne warstwy, nie tylko te świadome i oczywiste. Niekiedy Prus wydaje się być bliższy późniejszym odkryciom psychologii i literatury.

Wesele Stanisława Wyspiańskiego

Mówiąc o widmach i zjawach, nie sposób nie wspomnieć o postaciach z Wesela Wyspiańskiego, takich, jak: Chochoł, Widmo, Stańczyk, Rycerz, Hetman, Upiór, Wernyhora. Pojawiają się one w utworze w roli symbolu. Widma są personifikacją myśli osób rzeczywistych, uzewnętrznieniem ich marzeń, pragnień, uczuć, przeżyć, lęków, słabości, wad, bolesnych wydarzeń i wyrzutów sumienia. Odmienną rolę autor wyznaczył Chochołowi. Należy go odróżnić od pozostałych widm: on nikomu się nie ukazuje, ale staje się pośrednikiem między światem rzeczywistym a fantastycznym. Widma i zjawy spełniają tu funkcję symbolu, a symbolika, wizyjność i fantastyka nadają wydarzeniom wagę problemów ogólnonarodowych.

Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa

Interesująco przedstawia się wątek fantastyczny w powieści Michaiła Bułhakowa Mistrz i Małgorzata. Woland i jego świta pojawiają się w Moskwie i wkraczają w ludzką rzeczywistość. Członkowie świty Wolanda przemieszczają się swobodnie w przestrzeni. Są utkani z powietrza, spadają z sufitu, schodzą z tafli lustra, unoszą się w przestworzach, zupełnie jak w baśni. To zyskują, to tracą cielesność, potrafią przemieszczać ludzi i rzeczy swobodnie w czasie i przestrzeni. Trzydniowy pobyt diabelskiego zespołu w Moskwie pozwala uzmysłowić jej mieszkańcom absurdalność, głupotę i groteskowość świata, w którym żyją, odsłonić rzeczywistość będącą konsekwencją układu politycznego tego okresu. Członkowie zespołu Wolanda są jedynie „wywoływaczami” istniejącego już zła, ale nie jego twórcami.

Poezja Bolesława Leśmiana

Pamiętaj, że duchy, widziadła, sny i projekcje to stałe elementy poezji Bolesława Leśmiana. Jego wiersze charakteryzuje baśniowe i fantastyczne obrazowanie. Leśmian powołuje też do życia ciekawe postacie z pogranicza jawy i snu, realizmu i fantastyki, np.: Dusiołka, Pana Błyszczyńskiego itp.

 

Pytania do dyskusji

Omów motyw snu i jego funkcje w III części „Dziadów”.

Proponowana odpowiedź
Sen dla Mickiewicza, to coś więcej niż ciąg obrazów, to także niczym nie skrępowane życie duszy. Człowiek może zostać zniewolony fizycznie, jednak jego dusza, dzięki wierze i wewnętrznej sile, pozostaje wolna. Sen pozwala jej na opuszczenie ciała i swobodną podróż przez wszystkie sfery metafizyczne. Dusza uwięzionego Konrada uniosła się ku niebu by „wyzwać Boga na pojedynek”. Natomiast Ewa, podczas Widzenia, spotyka się – przy pomocy Guślarza – z duszą zmarłego kochanka. We śnie człowiek (a szczególnie jednostka wybitna) ma nieograniczone możliwości działania. Może na przykład ujrzeć „ przyszłe wypadki i następne lata”. Ksiądz Piotr podczas swego Widzenia poznaje przyszłe losy polskiego narodu.

Sen odkrywa też prawdę o człowieku, obnaża go. Gubernator Nowosilcow na co dzień daje się poznać jako człowiek okrutny i bezwzględny, a jego „sen” dodatkowo utrzymuje czytelnika w tym przekonaniu (potwierdza jego wizerunek).

Motyw snu odgrywa istotną rolę w dramacie: pozwala głębiej i pełniej poznać postacie, ukazuje myśli autora i wzbogaca formę ­utworu.

 

Przydatne pojęcia i sformułowania

Kreacjonizm – dążenie do przedstawienia świata jako swobodnego wytworu wyobraźni, a nie jako odbicia rzeczywistości. Metoda twórcza przeciwstawna realistycznej. Sztuka kreacjonistyczna jest sztuką wyobraźni. Świat przedstawiony jest tu oparty na wiedzy czerpanej z intuicji, nieświadomości (marzenia senne).

Surrealizm – ruch pragnący uniezależnić wyobraźnię artysty od form logicznego myślenia, opierający twórczość na skojarzeniach płynących z podświadomości i marzeń sennych.

oniryczny – dotyczący (mający charakter) marzeń sennych, snów

wizjoner – człowiek mający widzenia, prorok, marzyciel

 

Strategia zakończenia

Na zakończenie możesz zastanowić się nad samym motywem snu w literaturze. W literaturze może on spełniać różne funkcje: odsłaniać tajemnice teraźniejszości, przeszłości i przyszłości, stanowić wejrzenie w zaświaty, ujawniać nieuświadomione lub stłumione treści psychiczne, być cudowną i tajemniczo zesłaną wizja. Dodatkowo możesz powołać się na takie utwory, jak, np:. Lewisa Carrolla Alicja w krainie czarów, Franza Kafki Proces (i nie tylko), Brunona Schulza Sklepy cynamonowe.

 

Bibliografia

• William Szekspir, Hamlet, Makbet, Sen nocy Letniej, Burza
• Johann Wolfgang Goethe, Faust, ballada Król olch
• Adam Mickiewicz, Ballady i romanse, Dziady (wszystkie części)
• Juliusz Słowacki, Kordian, Balladyna
• Bolesław Prus, nowele: Wigilia, Nawrócony, Sen, Dziwna historia, Widziadła, Zemsta, Pleśń świata, Przy księżycu, Cienie
• Stanisław Wyspiański, Wesele i inne dramaty
• Michaił Bułhakow, Mistrz i Małgorzata
• Biblia, Księga Rodzaju (sen Jakuba)
• Jan Kochanowski, Tren XIX albo Sen
• Bolesław Prus, Lalka
• Calderón de la Barca, Życie jest snem
• Lewis Carroll, Alicja w krainie czarów
• Franz Kafka, Proces i inne powieści
• Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe
• Bolesław Leśmian, Poezje