„Na początku każdej podróży nie tyle ważny jest cel, co samo przesuwanie się w przestrzeni i czasie” – zinterpretuj i zanalizuj podany fragment powieści Olgi Tokarczuk; przywołaj także inne znane Ci dzieła, w których obecny jest motyw podróży.

Myśli miała całkowicie zajęte jutrzejszym wyjazdem. Kawaler powinien jeszcze dzisiaj tu przyjść, żeby pocałunkami potwierdzić plany. Trzeba się dobrze przygotować, bo przecież nie jest to zwyczajna podróż… trzeba zapłacić Ninon, załatwić sprawę mieszkania…
A jednak podróżowanie jest najgłębszym doświadczeniem przemijalności i zmiany oraz nieprzywiązywania do szczegółu. To właśnie cecha, szczegół, jest sednem bezruchu, bo istota rzeczy ciągle się zmienia. Podróżujący ludzie stają się mądrzejsi nie tylko dlatego, że wciąż doświadczają nowych widoków i zdarzeń, ale przez to, że sami dla siebie stają się mijanym pejzażem, na który można popatrzeć z kojącego dystansu. Dostrzega się wtedy więcej niż szczegóły…
Bohaterowie ruszają w dalszą drogę, ale teraz ze wszystkich najważniejsi stają się Weronika i Markiz. Nie dlatego, że są jacyś szczególni czy wyjątkowi, ale dlatego, że wytwarza się między nimi nowa relacja, która sugeruje, że całą podróż można zacząć jeszcze raz i od początku, lecz tym razem na zupełnie innej scenie. W dekoracjach miłości. (…) Inne osoby, jak na przykład pan de Berle, na zawsze odchodzą z tej opowieści. (…)
Nie ma prawdziwego odsłonięcia, kiedy odsłania się w nas tylko dorosły. Bycie dorosłym jest zawsze pozostawaniem w masce. Człowiek prawdziwie dojrzały sprowadza się do dziecka, od którego się zaczął. Tylko to dziecko zawiera całą naszą prawdę, bo cała nasza prawda tkwi w samotności, opuszczeniu uwagi ze strony całego świata. Tutaj zaczyna się mędrzec, wielki polityk, zwykły człowiek, każdy. To, co później robi się w życiu, jest ciągłym prowadzeniem dialogu ze sobą jako dzieckiem. (…)
Kiedy wyrusza się w podróż należy pamiętać, że mimo wszystkich zarezerwowanych tras, map, zarezerwowanych noclegów oraz przypadków i niespodziewanych wydarzeń, to Bóg rozwija przed nami ścieżki. Wszelkie podróże, od najmniejszych, najbardziej prywatnych, podejmowanych na przykład dla odwiedzenia krewnych, aż po ogromne, przez morza, na krańce znanych światów, że wszystkie te podróże mieszczą się w pedantycznych i drobiazgowych planach Boga. (…)
Płaskowyż już się skończył i posuwali się wąską, prowadzącą w dół ścieżką. Z prawej strony mieli pionową ścianę litej skały, z lewej ziała przepaść, której dna nie było widać z powodu zielonkawej, ścielącej się na dole mgły. (…) Po drugiej stronie wisiało wielkie, szykujące się już do zachodu słońce, które oświetlało zamykające dolinę góry.
(Olga Tokarczuk, Podróż ludzi Księgi, Warszawa 1997

Wyjaśnienie zadania

W temacie zawarta jest krótka myśl, którą możesz potraktować jako swego rodzaju definicję podróży. Ważne, abyś wiedział, że jest to fragment z pierwszej w powieściowym dorobku książki Olgi Tokarczuk pt. Podróż ludzi Księgi. Znajomość już tylko tej pozycji wystarczy do rozwinięcia tematu, gdyż, jak sam tytuł wskazuje, fabuła powieści opiera się w całości na motywie podróży. Zwróć uwagę na to, że temat nie zobowiązuje do omawiania całej twórczości pisarki, niemniej jednak jeśli nawiążesz do więcej niż jednej książki – zdobędziesz dodatkowe punkty. To, co na pewno musi się znaleźć w pracy, obok interpretacji fabuły wybranych powieści, to Twoje refleksje na temat podróży, może jakieś osobiste przeżycia. Dzięki temu oraz za pomocą różnych skojarzeń literackich osiągniesz dość luźny styl, a w efekcie może powstać interesujący esej. Swoim rozważaniom możesz też nadać formę rozprawki.
Jeśli nie znasz żadnych dzieł Olgi Tokarczuk, przywołaj np. Odyseję Homera czy Odysa Leopolda Staffa.

Warianty wstępu

Wariant 1

Tematem twoich rozważań ma być podróż. Zanim więc przejdziesz do omawiania wątków podróżniczych w wybranych utworach, przedstaw własne spostrzeżenia na ten temat. Ukaż różne aspekty tego zjawiska – społeczne, filozoficzne, literackie. Zwróć też uwagę na różne rodzaje podróży. Są takie, które odbywają się w rzeczywistości, aby posłużyć następnie jako źródło do spisywania wspomnień, przewodników itp. Podróżujemy także w przestrzeni za pomocą bogatej ludzkiej wyobraźni, dzięki czemu powstaje fikcja literacka, filmowa. W wyobraźni można przenosić się też w przeszłość i przyszłość, stąd podróże w czasie.

Spróbuj podywagować krótko, dlaczego podróżujemy. To, że człowiek podróżuje od zarania dziejów, wynika z jego niepokornej natury, niezaspokojonej żądzy poznania, a także z niepokoju wewnętrznego (tzw. jaskółczy niepokój). Motywem podróży bywa naturalna ciekawość świata, chęć stykania się z tym, co nowe, egzotyczne. Powiedzenie, że podróże kształcą, choć banalne, zawiera szczerą prawdę; podróżując, poznajemy miejsca, przyrodę, smaki, zapachy, ludzi, a przez to wszystko także samych siebie.

Nawiąż koniecznie do cytatu z tematu – czy podpisałbyś się pod taką definicją podróży?
Ostatecznie, zanim dotrzemy do wytyczonego celu, skupiamy się na bieżących przeżyciach, pokonujemy przeszkody. A może poszedłbyś dalej w tym rozumowaniu, twierdząc, że nie tyle ów zdobywany cel wzbogaca człowieka, ile samo doświadczanie podróży? Człowiek sprawdza się w różnych sytuacjach, zastanawia się nad sprawami, które zwykle w ogóle go nie obchodzą. Dlatego nawet jeżeli nie uda się dotrzeć do celu lub na czas albo też zmieni się plany – to cel osiąga się mimowolnie, jest nim bowiem poznanie. Nie wahaj się wymienić kilku bohaterów literackich, którzy wyruszali w podróż tylko po to, by znaleźć odpowiedź na pytanie o sens życia. Wymień chociażby poetę wędrującego przez piekło, czyściec i raj w Boskiej komedii czy Kordiana podróżującego po Europie w poszukiwaniu życia i własnego miejsca.

Wariant 2

Zaryzykuj stwierdzenie, że czytanie książek jest jak swego rodzaju podróż – w nieznane światy, odległe czasy, obce przestrzenie, albo wręcz przeciwnie – we wszystkie znajome nam miejsca (jeśli np. fabuła książki przenosi nas w arkadię dzieciństwa). W tym wariancie wstępu mógłbyś na przykład wspomnieć Niekończącą się opowieść, film, w którym mały chłopiec o imieniu Bastian wykrada tajemniczą księgę. Dzięki niej przeżyje wspaniałą przygodę, bo okaże się ona bramą do innego świata. Zdecydowanie bliższym przykładem będą przygody Harry’ego Pottera, czytane i przez małych, i przez dużych. Dzięki książkom podróżujemy do miejsc, w których, z różnych powodów, nie możemy się znaleźć realnie. Udowodnij następnie, że lektura powieści Olgi Tokarczuk w pełni potwierdza powyższą tezę. Na zasadzie dygresji dodaj, że takie swoiste podróże fundują nam także film, sztuka, gry komputerowe, internet.

Wariant 3

A może jesteś zagorzałym czytelnikiem prozy Olgi Tokarczuk? Wprowadź więc krótko mniej zorientowanych w jej twórcze dokonania. Zacznij od tego, że debiutująca w latach osiemdziesiątych pisarka reprezentuje nurt powieściowy związany z realizmem magicznym. Jej książki to magiczno-realistyczne historie opowiedziane w niezwykły sposób, za pomocą specyficznej narracji. W powieściach autorki niepodzielne miejsce zajmuje mit; mamy do czynienia z mitologizacją przestrzeni – domu, czasu – okresu dorastania. Zauważ, że twórczość pisarki sytuuje się w kręgu powieści fabulacyjnej, którą w ostatnim dziesięcioleciu tworzą tacy pisarze, jak Paweł Huelle, Tomek Tryzna, Andrzej Stasiuk, Izabela Filipiak.

Warianty rozwinięcia

Wariant 1

Najambitniejszy – wybierz go tylko wtedy, jeśli dobrze znasz twórczość Olgi Tokarczuk.
Podkreśl, że motyw podróży najbardziej rozwinięty jest w pierwszej powieści Tokarczuk – w Podróży ludzi Księgi. Podróż odbywa się tu w przestrzeni, poprzez XVII-
-wieczne krainy Francji. Trudno określić czas, który niewątpliwie w powieści jest linearny, posuwa się naprzód zgodnie z przemieszczaniem podróżujących w przestrzeni bohaterów.
Dla kontrastu przedstaw kolejną książkę E.E. – która gwarantuje czytelnikowi odbycie swoistej podróży w zaświaty – podświadomości, snu, ludzkiej psychiki.
W E.E. zderzają się ze sobą zróżnicowane style i sposoby przeżywania świata
– empiryczny, psychoanalityczny, intuicyjny – które posłużyć mają wyjaśnieniu zagadki parapsychicznych zdolności Erny.

Kolejna książka – kolejna podróż. Tym razem do krainy mitycznego Prawieku, który „leży w środku wszechświata” i jest miejscem niewątpliwie bezpiecznym, jako że strzegą go sami archaniołowie. Konstrukcja czasu przemawia za epopeicznością utworu. Rozpiętość czasowa jest dość znaczna – czas fabularny obejmuje bowiem osiemdziesiąt lat; rozpoczyna się w sierpniu 1914 roku i trwa do lat osiemdziesiątych. Spoglądający na wszystko z góry, olimpijski narrator nie powstrzymuje się od patetycznego stylu, uzyskiwanego między innymi dzięki paralelizmom składniowym. Prawiek i inne czasy to mityczna opowieść o rozpadzie wiejskości jako wspólnoty. Wiejskość ta została zabita przez czas. Prawiek, centrum wszechświata, ginie od normalności, umiera jak człowiek: na starość, nieważność, zanik radości życia. Prawiek nie jest więc rzeczywistą wioską zanurzoną w rzeczywistym czasie współczesnym – jest tworem mitycznej wyobraźni literackiej.

Wariant 2

Ten wariant także nie jest łatwy (to w końcu wypracowanie na poziomie rozszerzonym!). Jeśli nieobce Ci są terminy z zakresu teorii literatury, możesz spróbować swoich sił.
O ile w poezji skupiasz się na określeniu pomiotu lirycznego, osoby mówiącej w wierszu, sytuacji lirycznej – o tyle w prozie szukasz bohaterów, określasz fabułę, świat przedstawiony, akcję, wątki, a także narratora i rodzaj narracji. Właśnie na to ostatnie zwróć swoją uwagę.

Wyróżnij różne chwyty narracyjne w zaprezentowanym fragmencie powieści. Wskaż narratora auktorialnego – wszechwiedzącego, który opowiada i relacjonuje bieg wydarzeń i uczestnictwo w nich poszczególnych osób. Możesz poprzeć jego istnienie cytatem, chociażby: „Historia Gauche’a, jak już powiedziano, nie jest wątkiem znaczącym dla tej opowieści” lub „Myśli miała całkowicie zajęte jutrzejszym wyjazdem”. Zatem narrator to osoba, która opowiada, zna myśli, odczucia bohaterów utworu, co z kolei sprzyja używaniu w utworze mowy pozornie zależnej, np. „Trzeba jeszcze zapłacić Ninon…”.
Innym razem narrator nie tyle ujawnia własną osobę, co wręcz utożsamia się przez chwilę z czytelnikiem: „…w naszej opowieści bowiem…”. Podkreśl, że dzięki temu wprowadzony zostaje nastrój gawędy, a tym samym zmniejsza się dystans między odbiorcą a nadawcą historii. Narrator opowiada o samej wyprawie, a przy tym jej uczestnikach. Chociaż nie uczestniczy on w świecie przedstawionym, to jednak pozwala sobie na liczne dygresje i komentarze.

Wariant 3

Tu możesz sobie pozwolić na największą swobodę.
Zauważ: charakterystyczne dla Olgi Tokarczuk jest to, że swoje przemyślenia często ubiera w gotowe maksymy, które w książkach wypowiadają bohaterowie lub dzieli się nimi narrator. Mimo to jej pisarstwo nie poucza, gdyż dyktowanie zasad nie leży w naturze autorki, czego można dowiedzieć się z udzielanych przez nią wywiadów. Jedną z takich złotych myśli jest ta zawarta w temacie, którą wypowiada narrator Podróży ludzi księgi. Przywołaj także inne zdania – maksymy; a wybrane krótko skomentuj. Wybierz choćby którąś z tych dwóch: „Bycie dorosłym jest zawsze pozostawaniem w masce” lub „Podróżujący ludzie stają się mądrzejsi (…) przez to, że sami dla siebie stają się mijanym pejzażem, na który można popatrzeć z kojącego dystansu”.
Możesz także przywołać inne utwory, w których pojawia się motyw podróży, np. Boską komedię Dantego, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego, a także dzieła, których znajomość na pewno zaimponuje egzaminatorom: Kandyda Woltera, Kubusia Fatalistę i jego pana Denisa Diderota, Ulissesa Jamesa Joyce’a. Pamiętaj jednak, że „suche” wymienienie wybranych dzieł – choćby nawet ich lista była długa – nie wystarczy.

Warianty zakończenia

Wariant 1

Jeśli przeżyłeś jakąś niesamowitą podróż, czy to w przestrzeni (np. wyjechałeś na wakacje do miejsc, które zauroczyły Cię pięknem przyrody, ale uderzyła Cię bieda mieszkańców tamtejszych okolic), czy też na własnej skórze doświadczyłeś zjawisk paranormalnych (śmierć kliniczna, medium) i jesteś gotów się tym podzielić – zrób to, ale w zgrabnej lapidarnej formie. Możesz podsumować dotychczasowe rozważania podaniem własnych doświadczeń.

Wariant 2

Podróż i księga, stanowiące dominanty kompozycyjne powieści, są więc symbolami poznania. Prawdopodobnie dopóki ludzkość nie zaspokoi głodu wiedzy, dopóty trwać będą podróże – również takie, jak innowierców francuskich w XVII wieku, ale też inne; w egzotyczne miejsca i po prostu po księgę. Trwać będzie także mit księgi, ludzie będą pisać książki, a czytelnik będzie odbywał podróż; za każdym razem inną, ale każdorazowo w tym samym celu.

Wariant 3

Na zakończenie możesz przywołać któryś ze znanych cytatów dotyczących podróży, np. „Każdy z nas jest Odysem, co wraca do swej Itaki” (Leopold Staff) lub „Wędrówką życie jest człowieka” (Edward Stachura), i skomentuj go.

Za to na pewno dostałbyś punkty

interpretację cytatu zawartego w temacie;
porównanie sposobu ukazania podróży przez autorkę z innymi, np. z Ryszardem Kapuścińskim;
zwrócenie uwagi na metaforyczny sens podróży;
odwołanie się do kontekstów literackich i filmowych;
scharakteryzowanie narratora powieści;
uwagę, że momentami prezentowany fragment przypominał gawędę;
przywołanie pojęcia realizm magiczny i wytłumaczenie go;
wypisanie z tekstu choćby jednego przykładu zdania o charakterze maksymy; zinterpretowanie go;
dodatkowe punkty za wprowadzenie terminu powieść fabulacyjna.

Ważne pojęcie
Realizm magiczny – nurt w prozie XX wieku, wiązany często z literaturą iberoamerykańską (zwłaszcza z Gabrielem Garcią Márquezem). Przedstawiciele tego nurtu – bardzo lubianego przez czytelników na całym świecie – to (oprócz autora Stu lat samotności) Alejo Carpentier, Carlos Fuentes, Ernesto Sábato.
W tego typu powieściach realia polityczno-społeczne współistnieją na równych prawach z magią i cudownością.

Tekst źródłowy
Olga Tokarczuk jest z wykształcenia psychologiem, z zamiłowania prozaikiem. Wraz z mężem i synem mieszka w Sudetach. Debiutowała w 1989 roku turpistycznym tomikiem wierszy Miasta w lustrach, w 1997 ukazał się zbiór opowiadań Szafa, a w 2001 esej zatytułowany Lalka i perła. Podróż ludzi księgi (1993) to debiut powieściowy pisarki.