Dokonując analizy i interpretacji wiersza Stanisława Koraba-Brzozowskiego pt. Próżnia, udowodnij, że jest to utwór typowy dla dekadentyzmu.

Stanisław Korab-Brzozowski

Próżnia

Drzewo samotne, obnażone,
Podnosi chude swe ramiona,
Rozpaczy hymny śle chropawe
Do stalowego nieba próżni.

Pod drzewem stoi krzyż zmurszały,
Na nim rozpięty Chrystus kona,
Wznosząc swe oczy beznadziejne
Do stalowego nieba próżni.

Pod krzyżem dusza ma cierpiąca
Z otchłani czarnej swej nicości
Wznosi pragnienia obłąkane

Komentarz

Temat wydaje się łatwy, może nawet banalny. Wbrew pozorom jednak sprawdza bardzo wiele Twoich umiejętności: jednoczesną analizę utworu i odczytywanie go na poziomie treści oraz idei, a także umiejętność wychwycenia w danym utworze cech charakterystycznych dla kierunku lub nurtu literackiego. Niespodziewaną trudność może stanowić to, że wiersz jest bardzo krótki – to zaledwie trzy strofy, z których musisz wydobyć maksimum treści. Tak zbudowane polecenie jest typowe dla tematów na nowej maturze.

Wyjaśnienie zadania

W tym temacie masz do czynienia z tak zwaną interpretacją skierowaną, czyli musisz omówić wiersz nie tylko jako tekst literacki, ale też pokazać jego kontekst filozoficzny i kulturowy. Twoim konkretnym zadaniem jest odnalezienie w wierszu tropów dekadentyzmu. Analizując stronę formalną, zwróć uwagę na sylabiczność wiersza, bezrymowość, na pewną schematyczność ujęcia tematu i obrazowania, typową dla młodopolskiej maniery. Istotną rolę będą tu odgrywały epitety. Zgodnie z wymaganiami Syllabusa dla poziomu podstawowego bardziej interesuje Cię jednak poziom treści. Szukaj w wierszu motywów i symboli charakterystycznych dla dekadentyzmu (na przykład ból istnienia, obsesja śmierci, bezradność, melancholia). Możesz, ale nie musisz, przywołać inny wiersz dekadencki, na przykład któryś z liryków Kazimierza Przerwy-Tetmajera.

Najprostszy plan pracy

wymienienie wyznaczników dekadentyzmu;
rozróżnienie dekadentyzmu i dekadencji;
formalną analizę wiersza, pokazanie, jak metafory i epitety funkcjonują w kreowaniu dekadenckiej wizji świata;
dostrzeżenie, że tytuł jest zarazem motywem przewodnim wiersza, na co wskazują regularne powtórzenia w zakończeniu każdej strofy;
interpretację symboliki krzyża i drzewa;
zauważenie analogii ostatniej strofy z psalmem De profundis clamavi ad Te, Domine;
przytoczenie kontekstów filozoficznych – Schopenhauera i Nietzschego;
pokazanie podobieństw przytoczonego wiersza do innych wierszy młodopolskich;
wychwycenie różnic w kreacji świata w wierszu Próżnia a którymś z innych wierszy dekadenckich, na przykład Koniec wieku XIX Kazimierza Przerwy-Tetmajera;
wprowadzenie terminu „nieobecności sacrum” i udowodnienie jego decydującego znaczenia dla wymowy wiersza

Warianty wstępu

Wariant 1

Wyjdź od charakterystyki dekadenckiej nastrojowości, możesz podkreślić, że jest ona typowa dla większości liryki czasów przełomu wieku XIX i XX. Warto wyróżnić już we wstępie takie dominujące wyznaczniki, jak: melancholia, schyłkowość, bezradność i bezwola, poczucie absurdu i ból egzystencji. Aby pokazać, że wiersz nie jest bynajmniej utworem nazbyt oryginalnym, możesz przywołać choćby Na Anioł Pański Kazimierza Przerwy-Tetmajera. W obydwu wierszach mamy ten sam motyw: ponurej natury i samotnej, cierpiącej duszy ludzkiej.

Wariant 2

Rozpocznij pracę standardowo, od definicji słów: dekadentyzm i dekadencja. Warto przypomnieć, że charakteryzowały one klimat myślowy przełomu wieków, a ich nazwy pochodzą od francuskiego słowa decadence – schyłek, upadek. Rozróżnij te dwa pojęcia: dekadentyzm to nurt kulturowy i filozoficzny, natomiast dekadencja to raczej postawa, moda, styl życia i odczuwania. We wstępie stawiasz tezę, stwierdzającą, iż Próżnia zawiera wszystkie elementy obecne w twórczości dekadenckiej. Możesz też poszukać przyczyn dekadentyzmu, na przykład wyczerpanie się cywilizacji i kultury europejskiej, kryzys wiary i wartości, przekonanie o bezcelowości działań ludzkich.

Wariant 3

Ciekawym pomysłem będzie rozpoczęcie pracy od próby interpretacji tytułu wiersza. Poszukaj skojarzeń z próżnią – na przykład pustka, nicość, przestrzeń bez celu i wartości. Pytania retoryczne, które możesz postawić, to na przykład: skąd wynika próżnia, czy próżnia dotyczy obrazu świata, czy stanu duszy ludzkiej? Warty zauważenia jest fakt, że tytuł zamyka w sobie sens całego utworu, a dodatkowo tytułowe słowo powraca w każdym ostatnim wersie strofy, a więc próżnia staje się w utworze motywem przewodnim.

Warianty rozwinięcia

Wariant 1

Rozpocznij od znalezienia słów kluczy w każdej strofie:

samotność, rozpacz,
zmurszały, beznadziejne,
cierpienie, obłąkanie.

Pokaż znaczenie epitetów i metafor, na przykład „otchłań czarnej nicości”, „chropawe hymny rozpaczy”, „zmurszały krzyż” – jaką wizję życia one pokazują? Zwróć uwagę na kolorystykę – „stalowego nieba próżnia”, – z czym kojarzy Ci się barwa stalowa?

Zauważ wertykalizm dominujący w wierszu; krzyż, drzewo i dusza ludzka wznoszą się do nieba, ale na próżno, bo jest to niebo bez Boga. Sytuacja człowieka jest beznadziejna, jego cierpienie nikogo nie obchodzi, dla duszy ludzkiej nie ma ratunku nawet przez ofiarę Chrystusa.

Warto dostrzec, że w dwóch pierwszych strofach mamy do czynienia z liryką opisu, a w ostatniej dopiero pojawia się osobiste wyznanie podmiotu lirycznego.

Podmiot liryczny ujawnia się jako reprezentant postawy dekadenckiej.
Dusza jest opuszczona zarówno w świecie natury (umierające drzewo), jak i w świecie religii (Chrystus zostaje zredukowany do roli figury). Cierpienie Chrystusa jest ludzkie, ale nie daje szansy na odkupienie grzechów, nie uwalnia od cierpienia.

Na koniec warto zauważyć, że mamy do czynienia z wierszem sylabicznym, ale bez rymów, konstrukcje tropów stylistycznych rażą brakiem oryginalności i nadmiernym dla dzisiejszego czytelnika patosem.

Wariant 2

Wyodrębnij w wierszu ważne motywy i problemy.

Natura – człowiek jest w niej zakorzeniony, jedynym wspólnym odczuciem człowieka i natury jest samotność i cierpienie. Zwróć uwagę, że stan ten podkreśla personifikacja drzewa: „rozpaczy hymny śle chropawe”.

Problem nieobecności Boga – pokazuje sytuację egzystencjalnego zwątpienia w sens religii i wiary. Nie ma także Absolutu, bo Absolut to próżnia. Jedyną rzeczywistością ziemską jest cierpienie i rozpacz. Typowa dla dekadentyzmu postawa to pogodzenie się z absurdem życia.

Zwróć uwagę na znaczenie symboli.

Tradycyjne drzewo, niekiedy drzewo życia, przestaje być symbolem życia i witalności, a staje się symbolem śmierci. Krzyż – tradycyjny symbol cierpienia i odkupienia, tutaj traci swą moc zbawczą. Obydwa te istotne symbole przywołują śmierć i rozkład.

Życie zostało ukazane jako otchłań – to nawiązanie do biblijnego psalmu De profundis clamavi ad Te, Domine (Z głębokości wołam do Ciebie, Panie), jednak tutaj głos ludzki nie wierzy w siłę własnego błagania i opiekę Boską. Zwróć uwagę na epitet „hymny rozpaczy”, który jest właściwie oksymoronem, gdyż hymn to tradycyjnie utwór pochwalny. Wszystko, co ludzkie, jest tylko obłąkanym pragnieniem, stan ten wynika jednak przede wszystkim z braku odniesienia do transcendencji. Cały utwór jest przesiąknięty bólem egzystencjalnym.

Opisy – zarówno natury, jak i stanu duszy – zawierają elementy apokaliptyczne. To jakby świat przed ostatecznym rozpadem, przeczuwanym przez człowieka. Porównaj ten utwór z hymnem Dies irae Kasprowicza, gdzie wartość świata jest rozpatrywana również z czysto ludzkiej pozycji – jeżeli nie ma mnie, człowieka „niech nic nie będzie”.

Wariant 3

Skup się na tropieniu w wierszu znaków kultury, zastanów się nad znaczeniem symboli.

Drzewo – żywe, wydające owoce, symbol sił witalnych i rozwoju, łącznik między niebem a ziemią. Tutaj – pozbawione zostaje sensów pozytywnych, bez siły i mocy, nie rośnie w sadzie, ale jest samotne, nie wznosi się do słońca, lecz do „stalowego nieba próżni”. Uosobienie drzewa przywołuje analogiczną sytuację człowieka. Bezradność i rozpacz – to wyznaczniki postawy dekadenckiej.

Krzyż – to też drzewo życia, symbol ofiary i męczeństwa, ale także zbawienia i odkupienia przez cierpienie. Tutaj jednak nie ma w niebie Boga Ojca, dlatego też Chrystus wznosi ku niebu „beznadziejne oczy”. Można przywołać stwierdzenie Nietzschego „Bóg umarł” – chodzi, oczywiście, o śmierć Boga w świadomości kulturowej europejskich dekadentów.

Śmierć – jej atmosferą przesiąknięty jest cały wiersz, umiera zarówno drzewo, Chrystus, jak i porażona ogromem cierpień dusza ludzka. Zwróć uwagę, że śmierć nie jest wybawicielką. Możesz przywołać wiersz Tetmajera Hymn do Nirwany, gdzie rozpłynięcie się w niebycie jest przedmiotem tęsknoty.

Ból istnienia – życie ukazane jako otchłań, piekło, takie ujęcie znamy już od romantyzmu. Dusza ludzka, nie mając szans na zrealizowanie swoich pragnień, popada w obłęd.

Zwróć uwagę na swoistą paralelę – próżni nieba odpowiada nicość duszy ludzkiej. Wobec braku sacrum ziemskie profanum jest pozbawione jakichkolwiek wartości pozytywnych, jakiegokolwiek sensu. Warto też chyba zauważyć, że Korab-Brzozowski w przeciwieństwie do na przykład Tetmajera, nie proponuje żadnych substytutów szczęścia, takich jak erotyka, narkotyki, nirwana. Rozpacz i absurd życia są absolutne.
Rozwinięcie możesz zakończyć krótką analizą strony formalnej wiersza.

Warianty zakończenia

Wariant 1

Jeżeli nie zrobiłeś tego we wstępie, to właśnie w tej chwili jest czas, aby rozróżnić terminy: dekadentyzm i dekadencja. Jeszcze raz wypunktuj, jakie wyznaczniki postawy dekadenckiej są obecne w utworze: melancholia, bierność, kryzys wiary, poczucie bólu istnienia, niemożność odnalezienia jakiejkolwiek wartości w absurdalnym świecie. Możesz użyć typowego zakończenia „rozprawkowego”, na przykład „zebrane podczas analizy argumenty wyraźnie wskazują na to, że wiersz Próżnia jest utworem typowym dla dekadentyzmu”.

Wariant 2

Jeżeli w pracy koncentrowałeś się bardziej na motywach i symbolach, zakończ w tym samym stylu. Możesz pokazać, iż symbolika zmurszałego krzyża, samotnego, obumierającego drzewa, i cierpiącej w otchłani ludzkiej duszy były elementami często powtarzającymi się w młodopolskiej liryce dekadenckiej. W zakończeniu tego typu możesz popisać się znajomością liryki młodopolskiej – na przykład zestawiając wiersz z innym lirykiem tego samego autora pod tytułem O przyjdź, gdzie śmierć przyjmuje postać czułej kochanki, wyzwalającej od cierpień życia.

Wariant 3

Wróć do tytułu wiersza. Możesz pokazać, że motyw pustki często obrazuje stosunek do życia młodopolskich poetów dekadentów. Z pustki wyrasta nihilizm – postawa negacji i odrzucenia wszelkich wartości. W jakim jeszcze utworze możesz ją znaleźć? Choćby w manifeście dekadentyzmu Koniec wieku XIX Tetmajera. Jeżeli wcześniej nie pisałeś o filozofii tej epoki, możesz zrobić aluzję do Schopenhauera i jego pesymistycznego ujęcia ludzkiego losu. Innym pomysłem będzie przywołanie Nietzscheańskiego sformułowania „Bóg umarł” – pokaż, jak koresponduje ono z lajtmotywem wiersza Brzozowskiego.

Konteksty

Możesz odwołać się do wierszy Kazimierza Przerwy-Tetmajera:

Koniec wieku XIX – podobna atmosfera nihilizmu i bezradności wobec bólu istnienia;
Nirwana – przeciwnie niż w Próżni nirwana, czyli rozpłynięcie się w niebycie, jest stanem pożądanym, aby uwolnić się od brudu i podłości życia.

Ważny kontekst to także filozofia Artura Schopenhauera i Fryderyka Nietzschego.

Myśl Schopenhauera – pesymistycznie określa ludzkie życie jako pozbawioną wolnej woli domenę instynktu, działania człowieka są rozpięte między instynktem seksualnym a instynktem śmierci (autodestrukcji).
Nietzscheańskie „Bóg umarł” – stwierdzenie mówiące o kryzysie w europejskiej kulturze tradycyjnej religii chrześcijańskiej i wiary w Boga oraz wypływającej z tej wiary moralności.

Terminy

Dekadentyzm – prąd kulturowy XIX i XX wieku pochodzi od sowa francuskiego decadence – schyłek, upadek. Charakteryzuje się przekonaniem o upadku kultury, absurdzie istnienia, bezcelowości ludzkich działań. Pesymistycznie ocenia życie ludzkie jako pozbawione sensu, zdominowany przez „ból istnienia”.

Dekadencja – styl, moda przełomu wieków, charakteryzująca się biernością, melancholią, niekiedy hedonizmem, jako że życie ludzkie pozbawione jest wyższego sensu.

Nihilizm – negacja, odrzucenie wszelkich wartości i autorytetów.