O wędrówce jako metaforze ludzkiego losu i jej literackich ujęciach w wybranych utworach.

O wędrówce jako metaforze ludzkiego losu i jej literackich ujęciach w wybranych utworach.

Zestaw lektur

• Biblia – Księga Genesis (Adam i Ewa, Kain), Księga Wyjścia (wędrówka do Ziemi Obiecanej)
• Mitologia – mit o labiryncie i Tezeuszu, mit o Odyseuszu
• Homer – Odyseja
• Dante Alighieri – Boska komedia
• Legenda o świętym Aleksym
• Wolter – Kandyd
• Mickiewicz – Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego
• Juliusz Słowacki – Kordian
• Marcel Proust – W poszukiwaniu straconego czasu
• Franz Kafka – Proces
• Stefan Żeromski – Przedwiośnie
• Czesław Miłosz – Te korytarze
• James Joyce – Ulisses

Wstęp

Czym jest wędrówka? Trudno traktować ją wyłącznie jako przemieszczanie się w przestrzeni. Nieodłącznymi składnikami wędrowania są poszukiwanie (często podróżujących gna jakiś wewnętrzny niepokój…), a także intensywne przeżywanie tego, co nowe, nieznane. Daje to w rezultacie wewnętrzny rozwój człowieka, dojrzałość – nie bez powodu podróż bywa często częścią rytuałów inicjacyjnych. Nietrudno zauważyć w tym miejscu podobieństwa między wędrówką a ludzkim życiem. Czyż ono nie jest także poszukiwaniem dróg i wartości, doznawaniem wciąż czegoś nowego? Dostrzegli to liczni pisarze różnych epok, czyniąc wędrówkę metaforą ludzkiego bytowania. Metaforą bardzo pojemną i ujmowaną na wiele ciekawych sposobów.

Wstęp pracy bywa często tak konstruowany, że od treści ogólniejszych przechodzi się do szczegółowych, a w końcu do istoty tematu. Nasza propozycja może być dobrą ilustracją: najpierw analiza motywu wędrówki, potem dopiero przejście do metaforycznego sensu wędrówki jako odzwierciedlenia ludzkiego życia. Być może, jest to ujęcie nieco schematyczne, ale „bezpieczne” (warto o tym pamiętać zwłaszcza wtedy, gdy nie przychodzi nam na myśl żaden oryginalny pomysł na rozpoczęcie pracy). Jak uatrakcyjnić podaną propozycję? Możesz na przykład nadać swojej pracy tytuł, poprzedzić ją mottem.

Konspekt

Teza:

Pojawiający się w literaturze motyw wędrówki często służy jako metafora ludzkiego losu.

Rozwinięcie

1. Wędrówka łączy się z pokonywaniem przeciwności – podobnie jest z życiem, które często stawia przed nami trudne przeszkody. W obydwu wypadkach niezbędna jest wewnętrzna siła pozwalająca je pokonać.

• Biblia – wędrówka Narodu Wybranego do Ziemi Obiecanej trwa czterdzieści lat i wymaga od Izraelitów umiejętności pokonania licznych przeciwności, takich jak głód, pragnienie, pokusa zwątpienia.
• Mitologiczny Odyseusz dziesięć lat tułał się po świecie, zanim powrócił na rodzinną wyspę. W tym czasie musiał walczyć z przeszkodami, jakie na jego drodze stawiał urażony bóg morza Posejdon. Dzięki swej determinacji Odys przeżył pobyt na wyspie Kirke, spotkanie ze Skyllą i Charybdą itp. Późniejsze nawiązanie: Ulisses Jamesa Joyce’a.

2. Wędrówka, podobnie jak życie, jest zbieraniem doświadczeń, ciągłym poszukiwaniem sensu istnienia, czasem idei, której warto się poświęcić. Pozwala poznać świat i ludzi, jest źródłem niezwykłych wrażeń i różnych emocji – zarówno zachwytów, jak i rozczarowań. Doświadczenia wędrówki mogą prowadzić do psychicznej przemiany człowieka.

• Kordian z dramatu Słowackiego – jego podróż po Europie pozwala mu poznać świat, lecz jednocześnie przynosi rozczarowanie. Bohater dostrzega, że wszystko można kupić, nawet namiastkę miłości, traci wiarę w autorytet papieża. To wszystko pozwala mu jednak dojrzeć do podjęcia ważnej życiowej decyzji – na górze Mont Blanc ze skupionego na sobie wrażliwego młodzieńca zmienia się w bojownika o wolność ojczyzny. Inny przykład duchowego dojrzewania: Cezary Baryka z Przedwiośnia.
• Kandyd z powiastki filozoficznej Woltera – jego losy to ciągła wędrówka, poznaje różne kraje i mieszkających w nich ludzi. Widząc wiele zła, powoli traci złudzenia, że żyje na „najlepszym z możliwych światów”, a doświadczenia prowadzą go do ostatecznego przekonania, że sensu życia powinno się szukać w „uprawianiu swojego ogródka”.

3. Metafora wędrówki może jednocześnie łączyć się z obecnym w ludzkim życiu brakiem poczucia bezpieczeństwa. Jest przeciwieństwem spokoju, „zakorzenienia”, domu.

• Biblia – pierwsi ludzie zostali wypędzeni z raju, skazani na tułaczkę po świecie. Podobnie Bóg ukarał Kaina, pierwszego zabójcę („Tułaczem i zbiegiem będziesz na ziemi!”).
• Wiersz Rimbauda Statek pijany – statek, który wyrywa się holownikom, przeżywa niezwykłą wędrówkę po świecie. Jest wolny, może sam wybierać drogę, nic go nie ogranicza. Działający na wyobraźnię obraz cudów świata został jednak w zakończeniu skontrastowany z marzeniem o „błotnistej kałuży” w rodzinnej Europie. Można w tym widzieć symbol pragnienia stabilizacji, spokoju.

4. W wielu utworach pokazujących motyw wędrówki bohater jest everymanem, uosabiającym problemy każdego człowieka. Przykłady: Cezary Baryka z Przedwiośnia, Józef K. z Procesu, Odyseusz (zob. wiersz Leopolda Staffa: Każdy z nas jest Odysem).

5. Wędrówka wymaga ciągłego wybierania drogi, jaką się dalej pójdzie, a często człowiek nie wie, która z nich okaże się słuszna. Świat przypomina labirynt, a nasze życie jest wędrówką po nim – to inny sposób ujęcia tego motywu w literaturze.

• Topos labiryntu wywodzi się z mitologicznej opowieści o Tezeuszu. Późniejsze nawiązanie do tego motywu: wiersz Czesława Miłosza Te korytarze.
• Proces Kafki – Józef K. błądzi po mieście, które przypomina labirynt, jest przestrzenią nieprzyjazną, budzącą lęk. Los bohatera jest odzwierciedleniem życia każdego człowieka, także zmuszonego do poszukiwania właściwej drogi w plątaninie różnych możliwości i przeżywającego poczucie zagubienia.

6. Wędrówka niekoniecznie musi być pozbawioną celu tułaczką. Tak samo jest z ludzkim życiem, które bywa dążeniem do określonego celu, czasem pewnym rodzajem powrotu. Ważny archetyp: wędrówka do „centrum”, miejsca świętego.

• Odyseja Homera – wędrówka Odysa jest powrotem do domu i rodziny.
• Legenda o św. Aleksym – ludzie średniowiecza postrzegali życie jako wędrówkę ku Bogu, powrót do Niego. Ziemskie bytowanie to tylko etap w dążeniu do prawdziwej egzystencji w niebie. Dlatego Aleksy porzuca dom i rodzinę, by służyć Panu.
• Boska komedia Dantego – bohater poznaje zaświaty: najpierw Piekło, później Czyściec, by w końcu dotrzeć do Nieba. Jego wędrówka może być metaforą pokonywania przez człowieka swoich słabości, wyrzekania się grzechu i dążenia do świętości (tak także można interpretować ludzkie życie!)
• Wędrówką do miejsca świętego są też średniowieczne krucjaty (ewentualny przykład literacki: Jerozolima wyzwolona Torquata Tassa).
• To ujęcie problemu może dotyczyć nie tylko jednostki, ale też całego narodu. W Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Mickiewicz przedstawia losy Polaków jako wędrówkę do „ziemi świętej, Ojczyzny wolnej”.

7. Wędrówka może odbywać się nie tylko w przestrzeni, ale też w wymiarze duchowym. Ważnych prawd, doznań można – tak jak w życiu – poszukiwać we własnej duszy, w zakamarkach pamięci.

• W poszukiwaniu straconego czasu Prousta przedstawia właśnie taką wędrówkę przez świadomość bohatera. Życie jest nie tylko ciągiem różnych zdarzeń, ale też drogą przez zawiłości świata uczuć, sprzecznych emocji, marzeń, pragnień.

Konkluzja:

Wędrówka jest bardzo ciekawą metaforą życia człowieka, a jej zastosowanie w dziele literackim pozwala na głębszą analizę różnych aspektów ludzkiej egzystencji.

Uwaga!
Nie wolno tracić z oczu istoty tematu: wędrówka ma być metaforą ludzkiego życia, trzeba więc szukać między nimi podobieństw. Samo opisywanie wędrówek bohaterów literackich grozi odejściem od tematu, niezbędne są wnioski! Inną istotną kwestią, której grozi zagubienie się w trakcie realizacji pracy, są różne ujęcia tego tematu. A mamy przecież utwory symboliczne, realistyczne, paraboliczne.

Sposoby na uatrakcyjnienie tematu

Przy propozycji wstępu znajdziecie wskazówkę, by wykorzystać tytuł czy motto. Poza tym w wypadku takiego tematu można pokusić się o wybranie formy ciekawszej od rozprawki – na przykład eseju. Daje on większą swobodę: istotą eseju jest rozważanie problemu, przedstawianie subiektywnego poglądu na jakiś temat, a nie udowadnianie tezy kolejnymi argumentami. Kompozycja pracy może być wówczas fragmentaryczna, a nawet otwarta (wcale nie musicie dojść do jakiegoś jednego wniosku czy rozstrzygnięcia). Warunki niezbędne: oryginalność myśli, erudycja (trzeba umieć wykazać się wszechstronną wiedzą), szczególna dbałość o stronę językową wypowiedzi (to forma raczej dla mających lekkie pióro).

Inna możliwość uatrakcyjnienia pracy: wykorzystaj lektury spoza kanonu, na przykład Alchemika Paulo Coelho czy Podróż do źródeł czasu Aleja Carpentiera).