„Władza odczłowiecza ludzi” (Bias Priene) – słowa greckiego mędrca uczyń mottem rozważań na temat władzy i jej wpływu na postępowanie i osobowość człowieka.

„Władza odczłowiecza ludzi” (Bias Priene) – słowa greckiego mędrca uczyń mottem rozważań na temat władzy i jej wpływu na postępowanie i osobowość człowieka.

Zestaw lektur do tematu

• Sofokles – Antygona
• William Szekspir – Makbet
• Niccoló Machiavelli – Książę
• Jan Kochanowski – Odprawa posłów greckich
• Juliusz Słowacki – Balladyna, Kordian
• Adam Mickiewicz – Konrad Wallenrod, Dziady
• Czesław Miłosz – Zniewolony umysł
• Tadeusz Konwicki – Mała apokalipsa
• Andrzej Szczypiorski – Początek
• Kazimierz Moczarski – Rozmowy z katem
• Ryszard Kapuściński – Cesarz
• Michaił Bułhakow – Mistrz i Małgorzata
• Antoine de Saint-Exupery – Mały książę
• George Orwell – Folwark zwierzęcy

Inne teksty kultury

Ważne wiersze:
• Czesław Miłosz – Który skrzywdziłeś
– Do polityka
• Ernest Bryll – Ten, który…
• Ewa Lipska – Egzamin
• Zbigniew Herbert – Powrót prokonsula
• Jan Kochanowski – Pieśń XIV

Filmy:
• Danton – reż. Andrzej Wajda
• Człowiek z marmuru – reż. Andrzej Wajda
• Człowiek z żelaza – reż. Andrzej Wajda
• Filmowa wersja Makbeta – Tron we krwi, reż. Akiro Kurosawa

Wstęp

Pewien despota kazał w swoim pałacu powiesić same wklęsłe i wypukłe lustra. Zaśmiewał się ze swoich karykaturalnych odbić. Nigdzie jednak nie wolno było ustawić normalnego zwierciadła.

Taki portret władcy despotycznego nakreślił w jednym ze swoich aforyzmów Stanisław Jerzy Lec. Cesarz rozpoczynał dzień od słuchania donosów – notuje Ryszard Kapuściński. To w gruncie rzeczy człowiek taki jak wszyscy (i już bardzo zmęczony sztuczkami z trucizną) – twierdzi prokonsul z wiersza Zbigniewa Herberta Powrót prokonsula. Cesarz to ma klawe życie – chciałoby się powtórzyć za popularną piosenką, tyle że… Może to życie klawe, ale jakieś nienormalne, nieludzkie.

Okrutnik pośród tłumu, który uczęszcza na przyśpieszone kursy padania na kolana (Herbert – Pan Cogito) – Czy to prawdziwy człowiek, czy odczłowieczona figura?

Wstęp „składanka” trafnych i powiązanych cytatów, które w sumie stwarzają pewien portret władcy to chwyt ciekawy. Trudny – bo trzeba te cytaty mieć w pamięci i zgrabnie powiązać. Ale powinien zostać wysoko oceniony.

Konspekt

Teza:

Udowodnię, że władza odczłowiecza ludzi, przywołując literackie postacie władców, opinie filozofów, utwory poetyckie. Rozważę, czy negatywna myśl, zawarta w cytacie, jest bezdyskusyjna.

• Problem Kreona – jakie decyzje nieludzkie musi podjąć jako władca? Fakt, że musi odrzucić uczucie ludzkie, a trzymać się litery prawa, już o czymś świadczy.

• Losy Makbeta – żądza władzy pcha go do zbrodni, a w końcu do klęski. (Podobnie jest z Balladyną)

• Losy Konrada Wallenroda – jako władca odpowiedzialny musiał zrezygnować z miłości i rodziny, musiał użyć metod niemoralnych, by zwyciężyć wroga.

• Jürgen Stroop – z Rozmów z katem. Jak władza wpływa na człowieka? – faszystowska kariera uczyniła ze zwykłego mieszczucha o miernym intelekcie zbrodniarza, pogromcę Żydów.

• Władza totalitarna – decydenci z Małej apokalipsy, cesarz z Cesarza, postacie z poezji – to istoty pozbawione cech ludzkich, za to wyposażone w bezwzględność, okrucieństwo, skłonność do despotyzmu i terroru. (Tu wykorzystać można socrealistyczne portrety decydentów).

• Teza Machiavellego: władca ma prawo do czynów negatywnych, gdy wymaga tego dobro państwa. Cel uświęca środki. Powinien być lisem i lwem, odznaczać się chytrością i przebiegłością.

• Teza Kochanowskiego: władca to namiestnik boży na ziemi, powinien dbać o dobro społeczeństwa, nad którym sprawuje pieczę, przedłożyć je nad wszystko inne.

Konkluzja:

Czyny ludzi dążących do władzy, decyzje rządzących dowodzą, że w twierdzeniu Biasa Priene’a jest wiele prawdy. Czy ktokolwiek znajdzie w sobie tyle siły, by oprzeć się pokusie władzy, możliwości rządzenia innymi ludźmi? A gdy już jest się władcą, chęć utrzymania swojej pozycji, konieczność walki z wrogiem, wreszcie poczucie odpowiedzialności – powoli dokonują dzieła odczłowieczenia.

Uwaga!

• Przywołany cytat nadaje nieco jednostronny kierunek pracy. Wszelkie przykłady pozytywne – choćby argumenty broniące Kreona lub decyzji Wallenroda – nie pasują do koncepcji odczłowieczenia. Jeśli ktoś chciałby stwierdzić, że władza nie zawsze odczłowiecza – i ma na to dowody – powinien je włączyć w pracę. A może władcy idealni bywali tylko w baśniach?

• Tematy o władzy mogą brzmieć inaczej: nie tylko wymagać dowodów na jej złe oddziaływanie. Na przykład mogą pytać o ideały władcy, o dylematy władzy, o to, czy jest ona zaszczytem, powołaniem, posłannictwem. Materiał do wykorzystania ten sam, tylko kierunek myśli nieco inny.

Sposoby na uatrakcyjnienie tematu

• Cytaty z różnych autorów. Problem władzy nurtował filozofów, inspirował pisarzy i poetów. Włączone w tok pracy jako argumenty podniosą jej poziom.

• Odniesienia do współczesności. Kto jest władcą dziś? Prezydenci, szefowie rządów, czy monarchowie, którzy właściwie pełnią funkcje reprezentacyjne, a nie sprawują władzy? A może dyrektorzy, szefowie wielkich korporacji i banków? Czy wyglądają na odczłowieczonych? A może nasza epoka zaczyna uczyć szacunku do władzy?

• Próba rozgryzienia problemu, na czym polega magia władzy. Dlaczego tak przyciąga ludzi? Z pewnością profitami: władza wiąże się z pieniędzmi, luksusem, sławą. Ale z psychologicznego punktu widzenia, ważne jest coś jeszcze: mechanizm panowania nad innymi ludźmi – poczucie własnej wielkości. Tymczasem niektóre idealistyczne teorie postrzegają rządzących jako ludzi wypełniających wzniosłą misję, służących narodowi. Jak to jest?

 

Najlepsze cytaty

Kto ty jesteś człowieku zbrodniarz czy bohater?
Ty, którego do czynu wychowała noc?
Czesław Miłosz Do polityka

Który skrzywdziłeś człowieka prostego
Śmiechem nad krzywdą jego wybuchając
Gromadę błaznów koło siebie mając
Na pomieszanie dobrego i złego.
Czesław Miłosz Który skrzywdziłeś

Ten, który skrzywdził człowieka prostego
Wynajdzie rymopisów, co wszystko wymażą,
I historyka w dowodach zręcznego
Który wyrzeźbi dzieje z tak dostojną twarzą.
Ernest Bryll Ten, który…