Poezja symbolistyczna – poszukiwanie transcendencji.

Wstęp

Austriacki symbolista Hugo von Hofmannsthal nazwał poezję symbolistyczną mgnieniem, które potrafi rozświetlić i rozpętać bezdenną otchłań życia. W tym sensie dzieło symbolistyczne jest dziełem religijnym, ponieważ jego głównym celem jest poszukiwanie tajemnicy. Dlatego prawdziwy utwór symbolistyczny może powstać tylko w momentach wyostrzonej wrażliwości. Symboliści poszukiwali transcendencji, drążąc zakamarki swojej duszy, penetrując podświadomość. To, co odkrywali podczas tych podróży w głąb siebie, przekładali na język wieloznacznych symboli, jak najdalszych od zwykłej, rozumowej logiki. Obrazy przez nich tworzone (poetyckie, malarskie czy muzyczne) miały wyrażać czyste uczucie, „zarażać” odbiorcę nastrojem artysty, a tym samym zbliżać go do prawdy.

.

Rozwinięcie

Filozoficzne podstawy symbolizmu

• Połączenie filozofii platońskiej z wpływami Schopenhauera oraz filozofii Wschodu.
• Główna teza: byt prawdziwy jest wieczny i niezniszczalny, byt materialny, który postrzegamy zmysłami, jest złudny i przemijalny.

Zadania symbolizmu:

• Ująć wieczny byt, rozproszony na dźwięki, barwy, kształty i zapachy – w jedność:
  • Baudelaire: Oddźwięki
  • o prajedni świata poeta mówi za pomocą synestezji:
    …w tajemniczej, głębokiej jedności
    Wielkiej jak otchłanie nocy i światłości –
    Odpowiadają dźwięki, wonie i kolory.
  • los Cygana, współistniejącego z przyrodą, wolnego i jednocześnie stopionego ze światem:
    Nie będę tedy mówił ani myślał wcale,
    Lecz miłość w moje serce spłynie…
    I będę szedł jak Cygan – w coraz dalsze dale,
    W przyrodzie jak z kobietą, szczęsny w tej godzinie;
  • złączyć się ze światem można jedynie za pomocą uczucia, nie intelektu (mówienia i myślenia).

• Ująć l’état d’âme, czyli nastrój duszy, która jest cząstką duszy-absolutu (w ten sposób poezja wkracza w rejony psychologii):
  • Baudelaire: Spleen II
  • ponieważ uczucia splinu nie można wyjaśnić zwykłymi słowami, poeta tworzy pejzaż wewnętrzny, który wrażliwemu odbiorcy powinien ułatwić zrozumienie tego stanu duszy:
    A w mej duszy pogrzeby bez orkiestr się wloką,
    W martwej ciszy – nadziei tylko słychać jęk,
    Na łbie zaś mym schylonym, w triumfie, wysoko,
    Czarny sztandar zatyka groźny tyran – Lęk.
  • Verlaine: Niemoc
  • za pomocą rozbudowanego symbolu poeta wyraża stan duszy dekadenta:
    Jam Cesarstwo u schyłku wielkiego konania,
    Które, patrząc, jak idą Barbarzyńce białe,
    Układa akrostychy wytworne, niedbałe,
    Stylem złotym, gdzie niemoc sennych słońc się słania.

Alchemia słowa

• Istotą symbolu jest wieloznaczność, niekonwencjonalność (symbol skonwencjonalizowany to alegoria), dlatego wiersz symbolistyczny nie daje się jednoznacznie i ostatecznie zinterpretować:
  • Rimbaud: Samogłoski
  • wiersz do dziś niezinterpretowany, oparty na niemożliwych do logicznego uzasadnienia zestawieniach i porównaniach.

• Poezja symbolistyczna jest elitarna – nieliczni mogą ją zrozumieć (np. poeci):
  • z tym przekonaniem wiązał się arystokratyzm ducha – odbiorca, który chce właściwie odebrać tekst symbolistyczny, musi znaleźć się w stanie świadomości podobnym do nadawcy,
  • komunikat zamienia się w poezji symbolizmu w misterium – odczytanie wiersza to rozwikłanie tajemnicy.

• Zdaniem symbolistów idealnym językiem dla wyrażenia tajemnicy była muzyka, wolna od konwencjonalnych odniesień – poezja powinna więc zbliżać się do tej dziedziny sztuki, gdyż tylko wtedy będzie mogła dotykać Absolutu:
  • Verlaine: Sztuka poetycka:
    Muzyki wszędzie, muzyki zawsze!
    Niech z twojej duszy wiersz skrzydlaty
    Ulatuje w nieznanych dusz światy,
    W niebo innych miłości najdalsze.

Analogia i powinowactwo

• Zasada analogii – to, co nas otacza, jest tylko analogią do świata idei, niedoskonałym porównaniem – dlatego np. duszę przedstawiano często jako pejzaż, świątynię, labirynt (Verlaine Niemoc: „Jam Cesarstwo u schyłku wielkiego konania”),

• Zasada powinowactwa – świat jest całością, więc wszystkie jego elementy uzupełniają się nawzajem:
  • znakomitą formą była więc technika synestezji – Baudelaire Oddźwięki:
    Jak oddalone echa wiążące się w chóry,
    Tak sobie w tajemniczej, głębokiej jedności (…)
    Odpowiadają dźwięki, wonie i kolory.

.

Zakończenie

Symbolizm był konsekwencją widzenia świata przez człowieka końca wieku. Pozytywistyczną wiarę w naukę zastąpiło rozczarowanie jej ograniczonymi możliwościami, a jednym z powodów postaw dekadenckich był kryzys pozytywistycznego światopoglądu. Symbolizm miał stanowić pewnego rodzaju terapię – duchowemu rozbiciu człowieka przeciwstawiał syntetyczną koncepcję świata, przerażeniu śmiercią – spokój bytu wiecznego, uczucie wyobcowania usiłował uśmierzyć wykazywaniem związków między świadomością jednostki a ponadczasową świadomością zbiorową. Wskazał też nową drogę poszukiwania prawdy, jaką było samopoznanie, zanurzanie się w swoją podświadomość.

Od czasu pierwszych manifestów symbolizmu minęło ponad sto lat, za nami już kolejny koniec wieku. Poezja symbolistów wciąż jednak porusza, zachwyca, stanowi trudną do rozwikłania zagadkę. Czy i współczesnym poetom uda się stworzyć dzieła, które w podobny sposób będą ważne również za sto lat?

.

Zobacz:

Charles Baudelaire