Cechy twórczości Franciszka Karpińskiego jako głównego twórcy sentymentalnego w Polsce.
Wstęp I
Franciszek Karpiński to jeden z głównych przedstawicieli sentymentalizmu w Polsce. Na ogół na jego przykładzie rozpatrujemy cechy tego nurtu w literaturze oświecenia. Był teoretykiem tego prądu, a swoje poglądy zawarł w pracy O wymowie w prozie albo wierszu. Co zawdzięczamy czołowemu naszemu sentymentaliście (oprócz nudnego dzieła teoretycznoliterackiego)? Wprowadził do poezji naturalny, niemal potoczny język, niewyszukane, ale oryginalne środki poetyckie. Swoim wierszom nieraz nadawał pieśniowy charakter. Często też nawiązywał do motywów ludowych.
Wstęp II
Franciszek Karpiński nie jest zbytnio ceniony przez czytelników w wieku licealnym… Szczerze mówiąc, uważa się go za nudziarza, a kojarzy się on nam głównie z lirykami miłosnymi Do Justyny. Tęskność na wiosnę. Mało kto bierze pod uwagę, że były to – jak na jego epokę – wiersze nowatorskie, przekraczające schematy liryki. Rzadko pamięta się również o tym, że poeta był twórcą utworów patriotycznych, w których wyrażał niepokój o losy ojczyzny (Żale Sarmaty nad grobem Stanisława Augusta, Pieśń dziada sokalskiego w kordonie cesarskim). Uprawiał też lirykę religijną – jest np. autorem popularnej do dziś kolędy Bóg się rodzi.
Rozwinięcie
Za duchowego ojca sentymentalizmu uważa się Jeana Jacques’a Rousseau. W Polsce ośrodkiem sentymentalizmu był pałac Izabeli i Adama Czartoryskich w Puławach. Choć księżna chętnie opiekowała się artystami i poetami, co bardzo dziwne, jeden z najwybitniejszych twórców sentymentalizmu nie korzystał z jej protekcji.
Jedną z cech literatury sentymentalizmu jest ukazywanie prymatu uczucia nad rozumem – opisywanie swoich uczuć, takich jak tęsknota, melancholia, rzewność duszy… Przeżywaniu sentymentalnych uczuć towarzyszył świat natury. Innymi słowy, przyroda korespondowała ze stanem sucha sentymentalnego bohatera lub stanowiła nastrojowe tło dla jego rozmyślań. Do ukazywania takich emocji i nastrojowych obrazów wyidealizowanej przyrody doskonale nadawała się sielanka – jeden z ulubionych gatunków sentymentalizmu. Sielanki na ogół operowały stałym zestawem elementów świata przyrody. Z taką sytuacją mamy do czynienia np. w sielance Laura i Filon:
Już miesiąc zeszedł, psy się uśpiły
I coś tam klaszcze za borem.
Pewnie mnie czeka mój Filon miły
Pod umówionym jaworem.
Pierwsza strofa
Już w pierwszej strofie tego 49-strofowego utworu pojawiają się rekwizyty spotkań kochanków uwiecznianych przez sentymentalnych twórców: księżyc i jawor. W następnych wersach pojawią się rekwizyty, w które zwykle wyposażeni są kochankowie – koszyk malin i wianek z róż. Pozostałe strofy zbudowane są podobnie. Pierwsza część sielanki to zachwyt nad światem przyrody, druga wyraża żal, że bujnemu rozkwitowi przyrody nie towarzyszy tak bujny rozkwit uczuć. Wyeksponowany tu został kontrast między naturą a człowiekiem. No i znowu mamy do czynienia z typowymi dla sentymentalizmu rekwizytami: słowik, ptaszki, gaj. Oprócz tego ważny jest kostium, jaki przybierają bohaterowie. W przypadku sielanki i omawianego utworu Karpińskiego także – jest to kostium pasterski. Jednak domyślamy się, że to tylko konwencjonalne przebranie, bohaterowie bowiem nie zachowują się jak ciężko pracujący wieśniacy i przemawiają o wiele wytworniejszym językiem niż wieśniacy. Ponadto Laura i Filon to imiona dworskie, na wsi raczej niespotykane. Jak to w sielance, nawet gwałtowne emocje (Laura podejrzewa ukochanego o zdradę i rozbija o drzewo koszyk oraz rwie wieniec z róż na znak oburzenia) szybko przemijają i dziewczyna daje się przebłagać nad podziw szybko…
W sielance nie ma elementów tragicznych; miłość raczej nie bywa ukazywana jako dramatyczna i niespełniona, w czym celowali romantyczni twórcy. W swojej wspomnianej już we wstępie rozprawie teoretycznoliterackiej, wykładając istotę sentymentalizmu, Karpiński stwierdził, że źródłem poetyckich natchnień jest „czułe serce” i natura.
Zakończenie
W cytowanej zwrotce „Do Justyny…” aż dwa razy powtarzają się zaimki „mi” i „mój”. Ten autor definitywnie zerwał z wyważoną, klasycystyczną poetyką i wprowadził nowy wzór liryki osobistej. Z tej poezji w literaturze romantycznej zrodzi się zupełnie nowa jakość.
Zobacz:
Franciszek Karpiński jako przedstawiciel polskiego sentymentalizmu
Jaką postawę wobec wiary i religii zajął Franciszek Karpiński w Pieśni porannej i Pieśni wieczornej?