Przedstaw Bogurodzicę (dwie pierwsze strofy) jako zabytek języka polskiego.
Bogurodzica
Bogurodzica, dziewica, Bogiem
sławiena Maryja!
U twego Syna Gospodzina matko
zwolena, Maryja!
Zyszczy nam, spuści nam.
Kyrieleison.
Twego dziela Krzciciela, Bożycze,
Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze.
Słysz modlitwę, jąż nosimy,
A dać raczy, jegoż prosimy:
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt.
Kyrieleison.
.
Pochodzenie tekstu
Bogurodzica jest najstarszą polską pieśnią religijną. Przytoczone zwrotki to najdawniejsza jej część. W skrajnych granicach powstanie utworu datuje się od końca X do XIV wieku włącznie. Najczęściej jednak przyjmuje się, że powstała w pierwszej połowie wieku XIII. Jak większość średniowiecznych utworów jest anonimowa.
Treść
Dwie pierwsze strofy Bogurodzicy to modlitwa – prośby kierowane do „Bożyca”, Syna Bożego (Chrystusa) za pośrednictwem Bogurodzicy (Maryi) i Jana Chrzciciela.
Łaski, o które proszą wierni, to doskonała ilustracja średniowiecznej filozofii życiowej. Modlący się pragną szczęśliwego i dostatniego życia na ziemi („zbożny pobyt”), a po śmierci chcą się dostać do nieba („po żywocie rajski przebyt”). Słowa: „pobyt” i „przebyt” tworzą opozycję, która w skrócie wyjaśnia ówczesne pojmowanie świata. Ziemskie bytowanie to tylko pewien etap życia, ze swej istoty skazany na przeminięcie. Prawdziwe – bo wieczne – szczęście możliwe jest dopiero w „przebycie”. To, że między nimi stoi śmierć, jest czymś oczywistym.
Archaiczność języka Bogurodzicy
Lektura tego tekstu sprawia współczesnemu czytelnikowi niemało trudności ze względu na liczne archaizmy, czyli nieużywane dzisiaj wyrazy (archaizmy słownikowe) i formy gramatyczne (archaizmy gramatyczne).
Do archaizmów słownikowych (leksykalnych) należy już sam tytuł utworu. Słowo „Bogurodzica” pochodzi z języka staro-cerkiewno-słowiańskiego. Do języka polskiego dostało się za pośrednictwem czeskich duchownych w okresie chrystianizacji naszego kraju. Jako archaizm odbierano je już w czasie bitwy pod Grunwaldem.
Archaizmy w Bogurodzicy:
- słownikowe:
przebyt, Gospodzin, zwolena, dziela, Bożyc, zbożny, jąż, jegoż, Bogurodzica
- fonetyczne:
sławiena (przed przegłosem polskim), zwolena (przed przegłosem polskim), Krzciciel (przed palatalizacją)
- fleksyjne:
zyszczy, spuści, raczy, Bożycze, Bogurodzica (w funkcji wołacza), dziewica (w funkcji wołacza)
- składniowe:
Bogurodzica, Bogiem sławiena, Twego dziela
Inne archaizmy słownikowe (leksykalne) to:
- Unikatowy przyimek „dziela” – dla (można go również tłumaczyć jako: ze względu na).
- „Bożycze” – specyficznie skonstruowany wołacz od słowa Bożyc, czyli Syn Boga. Za pomocą przyrostka -ic (-yc) tworzono nazwisko syna (na przykład Markowic to syn Marka, Szymonowic – syn Szymona); w rosyjskim jest on nadal używany do tworzenia tzw. otczestwa, w języku polskim nie ma już funkcji słowotwórczej. Słowa „dziela” i „Bożyc” nie występują w żadnym innym polskim tekście.
- Pozostałe osobliwości leksykalne pieśni to zaimki „jąż” (którą) i „jegoż” (czego, o co), rzeczownik „przebyt” (bytowanie, przebywanie) oraz przymiotniki „zwolena” (wybrana, ale też wielbiona) i „zbożny” (pobożny, bogobojny, ale także szczęśliwy, dostatni). To ostatnie słowo jest współcześnie używane tylko w wyrażeniu „zbożny cel” i ma tu nieco inne znaczenie niż w Bogurodzicy: wielki, chwalebny.
Archaizmy gramatyczne dotyczą różnych poziomów języka:
Archaizmem fonetycznym jest „sławiena” – dziś powiedzielibyśmy „sławiona”. To forma sprzed przegłosu polskiego, procesu językowego, który polegał na przejściu „e” w „o” lub „a”, kiedy to „e” znajdowało się po spółgłosce miękkiej, a przed przedniojęzykową twardą (wówczas: t, d, s, z, n, r, ł).
Archaizmem składniowym jest bezprzyimkowa składnia narzędnikowa: „Bogiem sławiena”; dziś powiedzielibyśmy: przez Boga sławiona.
Jeśli idzie o archaizmy fleksyjne, mamy tu do czynienia z formami mianownika w funkcji wołacza. W staropolszczyźnie formy wołacza i mianownika były, pod wpływem łaciny, takie same. Stąd wezwanie: „Bogurodzica, dziewica […] Maryja!”, które dzisiaj zabrzmiałoby: Bogurodzico, Dziewico, Maryjo! Znajdujemy także w Bogurodzicy dwie różne formy drugiej osoby liczby pojedynczej trybu rozkazującego. Starsze, z dawną końcówką -i lub -y: „zyszczy”, „spuści”, „raczy”, oraz nowsze, takie same jak we współczesnej polszczyźnie: „usłysz”, „napełń”, „słysz”.
Zobacz:
Porównaj dwie kreacje Maryi ze średniowiecznych liryków (Bogurodzica i Lament świętokrzyski)