Motyw danse macabre w Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią.
Wstęp I
Danse macabre to niezwykle popularny motyw w literaturze i sztuce średniowiecza, podporządkowany jednemu z najważniejszych haseł epoki: memento mori, czyli pamiętaj o śmierci. W ikonografii często spotykamy się z przedstawieniem tanecznego korowodu prowadzonego przez upersonifikowaną Śmierć. Tanecznicy są przerażeni, pełni obrzydzenia, załamani… Najlepszą i najweselszą tancerką jest bez wątpienia Śmierć. Jeżeli chodzi zaś o literackie realizacje motywu danse macabre, rozkładający się trup płci żeńskiej, paradoksalnie… pełen życia i energii, pojawia się w „Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią” i w późnobarokowej poezji księdza Józefa Baki.
Wstęp II
Typowy dla średniowiecza motyw danse macabre uświadamiał ówczesnym, że śmierć jest wszechwładna, wszechobecna i nie ma przed nią ucieczki. Śmierć – dziarska pani z kosą – uświadamia to bardzo dobitnie mistrzowi Polikarpowi, jednemu z bohaterów „Rozmowy…”. Na próbę przekupienia przez uczonego słodkim kołaczem reaguje nerwowo – nikt nie uniknie spotkania z nią.
Rozwinięcie
W literaturze średniowiecznej spotkamy wiele utworów ukazujących marność pięknego i kuszącego świata wobec wszechwładnej śmierci, która dosięgnie każdego. Takie utwory możemy podzielić na kilka grup, np. rozmowy „trzech żywych i trzech umarłych”, skargi i lamenty umierających. Dużą popularnością cieszyły się rozmowy człowieka ze Śmiercią – m.in. ze względu na to, że dialog był wówczas niesłychanie „modną” formą. Do takich poczytnych utworów zalicza się właśnie Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią.
Taniec kojarzy nam się zawsze z radością, pięknem, harmonią ruchów… Taniec śmierci jest nieco inny – groteskowy, ale i makabryczny, budzący trwogę. Jedyną zadowoloną osobą jest kostucha, która radośnie wypełnia swą misję zrównania ludzi wszystkich stanów poprzez pozbawienie ich życia. Ofiarą jej tańca są wszyscy ludzie: „Gdy się jimę z kosą plęsać. / Chcę jich tysiąc pokęsać”, wyznaje radośnie.
W wyobrażeniach tańca śmierci, począwszy od końca XIV w., Śmierć wiodła korowód ludzi różnych stanów. Bohaterka dialogu w rozmowie z mistrzem wielokrotnie podkreśla egalitaryzm, równość wszystkich ludzi wobec śmierci, bez względu na pochodzenie, majątek, wiek czy wykształcenie – owa równość polegała po prostu na tym, że żaden człowiek nie był w stanie uniknąć śmierci. Czeka ona i mistrza Polikarpa, cenionego uczonego. Nie uniknie jej, mimo próby przekupienia rozmówczyni słodkim kołaczem. Ta jest nieprzekupna i propozycja tylko ją rozsierdza. Prześledźmy przykładowe słowa Śmierci, w których położony jest nacisk na egalitaryzm śmierci: „Zbawię żywota każdego”, „Każdemu ma kosa zgodzi”, „Wszytki ma kosa potraci”, „Wszytki ja pobierzę sobie”. Śmierć wymienia uczestników korowodu: to mądrzy i głupcy, chorzy i zdrowi, starzy i młodzi, biedni i bogaci, wojewodowie, amanci, książęta. W przechwałkach Śmierci pojawia się nawet papież, zestawiony dla kontrastu z żebrakiem:
Z każdego duszę wydłażę:
Stoić za mało papież
I naliszszy żebrak takież.
Śmierć przechwala się również tym, że za jej sprawą z tym światem pożegnali się wybitni, wielcy ludzie – bohaterowie biblijni tacy jak słynący z wielkiej mądrości król Salomon czy słynny z nadludzkiej siły Samson, wielcy władcy jak Aleksander Wielki czy wielcy filozofowie jak Sokrates i Arystoteles. Celem przechwałek Śmierci było wywołanie w słuchaczu refleksji nad znikomością zaszczytów, władzy, przepychu, wiedzy czy siły.
Zakończenie
Ukazana w tym utworze Śmierć budzi różne emocje: obrzydzenie (jest paskudna, odrażająca, jej rozkładające się ciało śmierdzi), strach, ale także… sympatię – jest wesoła, dowcipna, pełna energii, to ona dominuje w tej rozmowie! Mistrz zdobywa się na to, by wystękać jakieś pytanie, a odpowiedzi Śmierci są błyskotliwe i wyczerpujące. Kostucha kieruje na koniec ostrzeżenie do wszystkich ludzi, nie tylko do mistrza:
Służ Bogu we dnie i w nocy,
Ujdziesz mąk przy tej pomocy.
Zobacz:
12. Danse macabre i ars moriendi – przedstaw stosunek człowieka średniowiecza do śmierci
Czym jest motyw danse macabre w literaturze i sztuce średniowiecznej?