Architektura

Tympanon – półkolista płaszczyzna wytworzona pomiędzy prostokątnym zakończeniem drzwi a ostatnim łukiem, zawsze ozdobiona rzeźbą. Rzeźba przedstawiała np. zesłanie Ducha Świętego, sceny Sądu Ostatecznego.

Portal – ozdobne obramienie otworu wejściowego, na które składają się elementy architektoniczne i rzeźbiarskie. Średniowieczny portal monumentalny był dekorowany rzeźbą figuralną i dekoracyjną.

Filar – w architekturze pionowa podpora, najczęściej wolno stojąca, o funkcji podobnej do kolumny, o przekroju wielobocznym, najczęściej czworobocznym. Jest jednym z najdawniejszych elementów dźwigających. Szczególnego znaczenia nabrał z chwilą opanowania techniki sklepień. Przylegający do ściany i związany z nią to filar przyścienny, częściowo zatopiony w ścianę to półfilar. Element podtrzymujący sklepienie.

Kolumna – pionowa podpora architektoniczna, o przekroju kolistym lub wielokątnym, pełniąca również funkcje dekoracyjne. Składa się z trzech części: głowicy (kapitelu), trzonu i bazy. Charakterystyczne były kolumny stosowane w ujęciach portali, małe kolumienki w biforach i triforiach.

Bifora, triforia – dwie lub trzy części, którymi dzielono okna w wieżach za pomocą kolumienek.

Pilaster – płaski filar przyścienny, pełniący funkcje podpory i dekoracyjnego rozczłonkowania ścian.

Lizena – płaski, pionowy pas muru lekko występujący z jego lica, w odróżnieniu od pilastra – bez głowicy i na ogół bez bazy. Lizeny stosowano zwykle w rytmicznym układzie, głównie w celu ożywienia płaszczyzn zewnętrznych lub rzadziej wewnętrznych budowli.

Kapitel – głowica – górna wieńcząca część kolumny, pilastra, filara, ukształtowana plastycznie. Architektura romańska stosowała głowice geometryczno-kostkowe, z czasem bogatsze – blokowo-kielichowe i kielichowe. Popularne były głowice figuralne. Kształt kostki przypominał odwrócony ostrosłup o ściętym wierzchołku.

Empora – rodzaj galerii lub krużganku, głównie w kościołach, w celu powiększenia powierzchni dla uczestników nabożeństwa. Krużganki występują ponad filarami.

Prezbiterium – chór, przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa, zazwyczaj wydzielona od nawy głównej lekkim podwyższeniem, balustradą, wyodrębniona także w bryle zewnętrznej. Prezbiterium zamyka zwykle apsyda.

Apsyda – ściana prostokątna lub półkolista zamykająca prezbiterium.

Ambit – obejście znajdujące się wokół prezbiterium.

Przęsło – pole przestrzeni zawartej pomiędzy czterema filarami albo żebrami dźwigającymi sklepienie.

Polichromia – wielobarwne malowidła zdobiące ściany, stropy lub sklepienia budowli, także dekoracja malarska rzeźb i wyrobów rzemiosła artystycznego.

Sklepienie kolebkowe – sklepienie o formie leżącej połowy walca, której przekrój prostopadły do osi stanowi pełne półkole.

Sklepienie krzyżowe – sklepienie złożone z czterech wycinków dwu przecinających się sklepień kolebkowych, ciężar tego sklepienia przenoszony jest na punkty jego spływu na liniach przecięcia się kolebek, na naroża pomieszczenia lub na filary.

Gurt – łuk architektoniczny – sklepieniowy pas, dzielił i wzmacniał długie sklepienia np. sklepienie kolebkowe na pasach.

System wiązany – system konstrukcyjny, w którym każdemu kwadratowemu przęsłu nawy głównej odpowiadają dwa kwadratowe przęsła naw bocznych.

Fryz – poziomy pas dekoracyjny, stosowany m.in. w architekturze. W sztuce romańskiej przeważały motywy geometryczne.

Arkada – półkolisty łuk oparty na dwóch kolumnach lub filarach.

Relief – kompozycja rzeźbiarska wydobyta z płaszczyzny płyty kamiennej, drewnianej lub metalowej z pozostawieniem w niej tła; przeznaczona do oglądania od frontu. W zależności od stopnia wypukłości kompozycji relief dzieli się na płaski, np. płaskorzeźba (gdy kompozycja występuje niezbyt mocno przed płaszczyznę tła), wypukły, np. wypukłorzeźba, i wklęsły, np. więsłorzeźba.

Transept – określenie równoznaczne z terminem nawa poprzeczna.

Ornament – motyw lub zespół motywów zdobniczych, stosowany w architekturze i w innych sztukach plastycznych; może występować w formie pasów, wypełniać określone pola albo pokrywać jednolicie całą powierzchnię przedmiotu. Rozróżnia się ornamenty: geometryczny, roślinny, zwierzęcy. W okresie romańskim popularne były proste formy ornamentu geometrycznego.

Bordiura – ozdobny pas obramiający jakąś całość, obrzeże stosowane w kompozycjach plastycznych. Bordiura drzwi gnieźnieńskich utworzona z motywu wici roślinnej i fantastycznych zwierząt scala prostokąty, na których przedstawiono historię życia św. Wojciecha.

Sklepienie krzyżowo-żebrowe – odmiana sklepienia krzyżowego, które jest wzmocnione żebrami na liniach przecinania się kolebek. Żebra wykonywano z kamienia lub z cegły, spływały na narożniki pomieszczenia. Takie sklepienie było na tyle „lekkie”, że nie wymagało pomocy ścian w podpieraniu. Sklepienie krzyżowo-żebrowe opierało się na łuku ostrym.
System łuków przyporowych – polegał na tym, że do ścian naw bocznych przybudowywano kamienne wieże, nad nawami bocznymi zamieszczano łuki przyporowe, które odbierały część ciężaru sklepienia i przenosiły go na wieże. System łuków przyporowych pojawił się jako odpowiedź na rosnący wertykalizm budowli gotyckich.

Rozeta – olbrzymie koliste okno znajdujące się nad portalem, wypełnione bogatą dekoracją, charakterystyczne dla fasady świątyni.

Maswerk – dekoracja architektoniczna stosowana do wypełnienia ażurowych otworów okiennych, np. rozet. Składał się z elementów geometrycznych: kół, trójczteroliści wykonanych w kamieniu i cegle.

Kwiaton – dekoracyjny element w kształcie uproszczonego pęku kwiatów, liści, o ramionach i kondygnacjach, wykonywany z kamienia, wieńczył wieże, szczyty.

Zwornik – ozdobne, punktowe miejsce przecięcia się żeber. Zwornik może być wykonany z kamienia, cegły, drewna.

Konsole – wsporniki podtrzymujące spływ żeber na ściany.

Żabka – ozdoba architektoniczna w kształcie zwiniętych liści lub pączków. Osadzona często na odchylającej się na zewnątrz łodydze. Umieszczano ją zazwyczaj na gzymsach, głowicach kolumn, obramieniach otworów.

Luneta – fragment sklepienia z oknami, występuje głównie w sklepieniach kolebkowych.

Krużganek – ciąg komunikacyjny biegnący wzdłuż zewnętrznych ścian budynku, najczęściej od strony dziedzińca, z jednej lub kilku stron i w jednej lub kilku kondygnacjach, otwarty arkadami, przykryty sklepieniem.

Kaseton – skrzyniec w kształcie kwadratu lub wieloboku wycięty w stropie. W budowlach świeckich stosowano drewniane stropy. Belki profilowano i malowano. Kaseton stosowany był do celów dekoracyjnych. Wypełniano go rozetami, gwiazdami, głowami, postaciami.
Sufit – nowość w renesansie, do belek stropowych przybijano deski, pokrywano je zaprawą wapienną lub gipsową narzuconą na warstwę trzciny. Sufity rozpowszechniły się szybko, lepiej odbijały światło i umożliwiały ozdabianie ich powierzchni malowidłami.

Sklepienie zwierciadlane – sklepienie przypominające kolebkę ściętą od góry poziomą płaszczyzną.

Rustyka – obłożone płytami ciosowymi, poddanymi specjalnej obróbce, mury zbudowane z cegły. Płyty fakturowano, nadając im wygląd szorstkiego, surowego kamienia lub cięto w wystające do przodu, stykające się z sobą płaszczyzny.

Groteska – forma dekoracji rzeźbiarskiej, malarskiej; ornament roślinny składający się z wici, w którą wplecione są motywy figuralne i zwierzęce, owoce, kwiaty, elementy fantastyczne.

Złoty podział – podział odcinka na takie dwie części, iż cały odcinek ma się tak do części większej, jak część większa do mniejszej, ze złotym podziałem w architekturze zwłaszcza łączono własności estetyczne.

Tralka – gruszkowaty, pionowy element balustrady. Ozdobne tralki wzbogacone motywami dekoracyjnymi naśladują kształtem wazy, wazony, postumenty.

Rysunek, grafika

Lawowanie – technika podmalowywania bądź cieniowania rysunku rozwodnionym tuszem, akwarelą, dzięki czemu zwiększają się efekty światłocienia. Rysunek zyskuje walory malarskie.
Walor – natężenie stopnia jasności w grafice i malarstwie.

Światłocień – złożenie i wzajemne przenikanie się świateł i cieni w celu wydobycia efektu trójwymiarowości w tych częściach rysunku lub obrazu, w których przedstawiane przedmioty są w kręgu źródła światła. Światłocień może być użyty m.in. dla celów ekspresyjnych.
Drzeworyt – rodzaj druku wypukłego, polegającego na tym, że w płaskiej drewnianej desce wybiera się w głąb za pomocą odpowiednich dłutek te partie, które po odbiciu na papierze maja pozostać białe. Drzeworyt był najtańszą, ogólnie dostępną formą ilustracji. Albrecht Dürer stworzył wiele drzeworytów, np. do Apokalipsy.

Miedzioryt – rodzaj druku wklęsłego, na papierze odbijają się nie wypukłe jego części, a wklęsłe rowki wykonane rylcami, wypełnione farbą drukarską. Szybko się przyjął jako technika reprodukcyjna.

Plakat – gatunek artystyczny zaliczany do grafiki użytkowej łączący słowo z obrazem. Plakat może być czysto graficzny, często wykorzystuje fotografię i zbliża się do malarstwa. Może upowszechniać różne treści, pojęcia, idee. Charakteryzuje się lapidarnością formy, przekazem poprzez skróty myślowe i skojarzenia, płaską plamą barwną, walorami dekoracyjnymi.

Malarstwo

Mozaika – technika dekoracyjna zaliczana do malarstwa monumentalnego, polega na układaniu wzoru z drobnych, różnego kształtu barwnych kamieni, szkła i ceramiki na odpowiednio przygotowanym podłożu, np. na świeżej zaprawie wapiennej.

Iluminatorstwo – sztuka zdobienia ksiąg. Rękopisy na pergaminie zdobiono całostronicowymi ilustracjami oraz ornamentem wokół tekstu.

Miniatura (iluminacja) – ręcznie wykonana malarska lub rysunkowa ilustracja w rękopisach. Wykonywana farbami wodnymi, woskowymi, temperami, ozdabiana złotem (codex aureus) srebrem (codex argenteus), purpurą (codex purpureus).

itraż – barwne szkła okienne, ułożone w kompozycje figuralne lub ornamentalne, poszczególne kawałki szkła łączono ramkami ołowianymi i osadzano między żelaznymi sztalami.

Sgraffito – technika dekoracyjnego malarstwa ściennego. Ceglany mur pokrywano tynkiem. Potem nakładano kilka warstw barwionego tynku, a na ostatnią nakładano rysunek i ostrymi narzędziami wyskrobywano kolejne warstwy tynku. W wydrapanych partiach odsłania się kolor warstwy dolnej i powstaje kilkubarwna kompozycja.

Olejne malarstwo – technika malarska, w której pigment rozpuszczony jest za pomocą oleju lnianego, rzadziej orzechowego lub makowego. Podłożem malowidła jest najczęściej drewno lub płótno.

Sfurnato – miękki modelunek malarski, o łagodnych przejściach światłocieniowych, zacierający wyrazistość konturu i sprawiający wrażenie oglądania malowidła przez mgłę lub dym. Termin ten stosuje się w szczególności w odniesieniu do twórczości Leonarda da Vinci.

Fresk – technika malarstwa ściennego polegająca na malowaniu na mokrym tynku – pokrytym kilkoma warstwami zaprawy – farbami rozprowadzonymi wodą deszczową; spoiwem staje się samo podłoże. Malowidło wykonuje się fragmentami, w przeciwnym razie wysunięta zaprawa nie wiąże się już z tynkiem.

Monochromatyzm – operowanie tylko jedną barwą w kilku odcieniach, by uzyskać jednolity ton całego malowidła.

Grisaille – malowidło monochromatyczne w odcieniach szarości. W okresie renesansu malarze posługiwali się tą techniką, gdy chcieli, by obraz przypominał płaskorzeźbę.

Perspektywa – system odtwarzania form trójwymiarowych na dwuwymiarowej płaszczyźnie. W przypadku perspektywy linearnej przedmioty ulegają pozornemu zmniejszaniu się w miarę oddalania się od oka widza, a linie równoległe zbiegają się ku horyzontowi.

Perspektywa powietrzna – polega na tym, że barwy ulegały zmianom w poszczególnych planach obrazu – następowało ich rozjaśnienie, zszarzenie i ochłodzenie.

Chiaroscuro – malarstwo światłocieniowe, wprowadził je do malarstwa europejskiego Caravaggio. Stosował bardzo silne kontrasty światła i cienia, by wzmocnić siłę wyrazu.

Alla prima – technika malarska polegająca na nakładaniu farby bezpośrednio na niezagruntowane płótno. Efektem tej techniki są wyraźne widoczne, szerokie pociągnięcia pędzla i spontaniczna chropowatość faktury obrazów. Frans Hals był jednym z pionierów tej techniki.

Action painting (malarstwo akcji) – sposób malowania spopularyzowany przez Jacksona Pollocka polegający na wylewaniu, rozchlapywaniu bądź skapywaniu farby na płótno. Tak więc obraz nie jest jedynie gotowym produktem, ale stanowi zapis procesu tworzenia, czynności wykonywanych przez artystę podczas malowania.

All-over – kompozycja malarska, w której cała powierzchnia obrazu traktowana jest jednolicie. Materia malarska nie akcentuje kierunków, osi, planów. Terminu tego użyto w odniesieniu do obrazów Jacksona Pollocka.

Gwasz – technika malarska, w której stosuje się farby kryjące wodne. Gwasz silnie odbija światło. Odmianą gwaszu jest malowanie farbami plakatowymi. Jako spoiwa używa się zazwyczaj gumy arabskiej. Gwasz po wyschnięciu jaśnieje i przypomina prace wykonane pastelami.

Ikona – w sztuce wschodniochrześcijańskiej obraz uosabiający bóstwo. Malowano osoby święte, sceny biblijne, liturgiczno-symboliczne. Jako malowidła na desce ujęte były w występujące obramienie, na którym malowano z czasem scenki związane z głównym przedstawieniem. Deska miała przypominać ścianę, dlatego kładziono na nią specjalne warstwy gruntu.

Iluzjonizm – tendencja polegająca na dążeniu do uzyskania pełnego złudzenia rzeczywistości. W tym celu stosowano perspektywę linearną, powietrzną, wiernie odtwarzano cechy przedstawionej postaci lub przedmiotu. W malarstwie ściennym renesansu i baroku stosowano zasady iluzjonizmu, chciano zatrzeć granice między architekturą realną a malowaną, otworzyć przestrzeń ku niebu.

Dywizjonizm – podział plamy barwnej na składniki widma słonecznego, położone czystymi, niezmieszanymi na palecie farbami. Przy patrzeniu na obraz z pewnej odległości drobne dotknięcia pędzlem mieszają i porządkują się na siatkówce oka, wywołując wrażenie jednolitych plam koloru o dużej intensywności i świetlistości. Dywizjonizm zapoczątkowali impresjoniści.

Puentylizm – jest rozwinięciem dywizjonizmu. Plamki koloru są bardzo drobne i regularne, odległość, z jakim mają się zlać w oku w jednolitą plamę, jest ściśle obliczona w stosunku do ich wielkości. Termin ten zastosowano po raz pierwszy w odniesieniu do obrazu Paula Seurata Niedzielne popołudnie na wyspie La Grande Jatte.

Laserunek – wykończeniowa, przezroczysta warstwa farby położona na powierzchni obrazu olejnego lub temperowego, zmieniająca zabarwienie partii pokrytej.

Enkaustyka – technika malarska wywodząca się ze starożytnej Grecji i Rzymu. Farby o spoiwie woskowym nakładano w stanie płynnym za pomocą podgrzewanych metalowych łopatek i pędzli. Wyschnięte malowidło polerowano. Odznaczało się ono dużą trwałością i odpornością na wilgoć, kolorami nasyconymi i pełnymi blasku.

Impasto (impast) – gruba warstwa farby w obrazie, nakładana najczęściej szpachlą mającą szorstką fakturę, w której czytelne są ślady użytych przyborów malarskich, powoduje wzbogacenie gry światła na powierzchni obrazu.

Coulage – technika malarska zaliczana do form zapisu automatycznego. Artysta wylewa farbę na podłoże obrazu, a następnie powoduje jej rozlewanie się (częściowo kontrolowane) w różnych kierunkach. Farba tworzy różnokształtne nacieki i rozlewiska.

Inne

Asamblaż – kompozycja wykonana z rozmaitych, połączonych ze sobą przedmiotów bądź ich fragmentów, dających efekty przestrzenne. Zwyczajne przedmioty pozbawione przez artystę ich pierwotnego przeznaczenia, wyrwane z kontekstu nie tracą jednak całkowicie swej realności, zachowują związki aluzyjne z rzeczywistością.

Ready-made (rzecz gotowa) – przedmioty codziennego użytku, rzeczy pochodzenia przemysłowego, wyprodukowane seryjnie – podniesione do rangi dzieła sztuki poprzez akt wyboru artysty. Marcel Duchamp jako pierwszy wystawił używane przedmioty, np. Koło rowerowe (1913), Fontanna (pisuar, 1915). Akt twórczy sprowadza się do aktu wyboru przedmiotu. Sztukę może zatem tworzyć każdy. Duchamp tak komentował ready-mades: „(…) wyboru (…) ready-mades nigdy nie dyktowała mi uciecha estetyczna. Wyboru dokonywałem na zasadzie obojętnej realizacji wzrokowej, równocześnie abstrahując od dobrego czy złego smaku, w rzeczywistości w stanie kompletnego odurzenia”.

Objet trouvé (rzecz znaleziona) – pospolity przedmiot wyszukany przez artystę i podniesiony przez niego do rangi dzieła sztuki. Mógł być to przedmiot pochodzenia naturalnego, np. muszla, lub rzecz wytworzona prze człowieka, np. ceramika.

Instalacja – zestaw obiektów tworzących kompozycję przestrzenną o określonym znaczeniu. Wybrane przez artystę elementy wchodzą we wzajemne relacje, a dalej w związki z otaczającą przestrzenią.

Environment – rodzaj działania plastycznego, w którym artysta tworzy kompozycję przestrzenną, tak iż jej elementy otaczają czy „wciągają” widza, atakując jego zmysły różnorodnymi bodźcami. Często te działania plastyczne stają się integralnym składnikiem happeningów.

Happening (zdarzenie) – typ akcji artystycznej zainicjowany w Stanach Zjednoczonych pod koniec lat 50. Happening to ciąg zdarzeń, częściowo zaplanowanych przez artystę, częściowo będących improwizacją czy dziełem przypadku. W happeningu zawsze uczestniczyła publiczność, która była świadomie wciągnięta do akcji. Akcje te najczęściej odbywały się na wolnym powietrzu, miały charakter widowisk parateatralnych wykorzystujących różne akcesoria, niekiedy z udziałem muzyki, projekcji filmowej.

Performance – akcja artystyczna, która jest kontynuacją happeningu. Artysta, będący jednocześnie autorem scenariusza i wykonawcą spektaklu, występuje publicznie, nie wchodzi jednak w bezpośredni kontakt z widzami. Ważną rolę w performance odgrywa fotografia, film i wideo. Artysta opracowuje i montuje materiał.

Kolaż – technika artystyczna polegająca na wklejaniu w pole obrazu elementów z innych tworzyw niż podłoże, np. tkanin, papieru, tapet, dykty – zainicjowane przez Georgesa Brague’a i Pabla Picassa.

Abakany (od nazwiska Magdaleny Abakanowicz) – cykle monumentalnych, miękkich rzeźb z materii, którą artystka tkała, stosując własną technikę.

Automatyzm – metoda tworzenia obrazów lub rysunków, w której artysta stara się działać podświadomie, tłumiąc samokontrolę w trakcie procesu twórczego.

Dekolaż – działanie artystyczne, w trakcie którego dochodzi do stopniowego niszczenia dzieła przez odrywanie czy zdzieranie jego fragmentów, przeprowadzone zazwyczaj publicznie jako akcja zbliżona do happeningu.

Fotomontaż – technika artystyczna polegająca na łączeniu fragmentów różnych obrazów fotograficznych; w efekcie powstaje kompozycja w typie kolażu mająca cechy oryginalnego dzieła.

Graffiti – napisy, znaki i malowidła wykonane na murach, wagonach i w miejscach publicznych przy użyciu szablonów bądź bezpośrednio natryskiwane z pojemników ciśnieniowych umożliwiających szybką pracę. Graffiti pojawiło się w Ameryce w końcu lat 60. w środowisku wielkomiejskiego undergroondu.

Multiple – dzieła sztuki wykonywane przez artystów seryjnie i traktowane przez nich jak oryginały. Dzieło sztuki stało się produktem masowym jak inne wytwory przemysłu.