Semiotyka

Semiotyka

W pierwszym dziesięcioleciu XX w. Ferdynand de Saussure (zwany ojcem współczesnego językoznawstwa), stworzył podwaliny nowej dziedziny wiedzy, zajmującej się interpretacją ukrytych znaczeń. Wyrażane są one za pomocą znaków i symboli, używanych w systemie komunikacji. Idee de Saussure’a rozwijał Claude Levi-Strauss, ale największe chyba znaczenie znaczenie miało dzieło Rolanda Barthesa – Mythologies (1957). Zastosował w nim zasady de Saussure’a dotyczące znaków i komunikatów do pewnych aspektów kultury, takich jak moda, reklama, jedzenie. Zainicjował w ten sposób naukę, którą nazwał semiologią. Ta nauka znana jest także pod nazwą semiotyki (gr. semeion – znak, obraz, sygnał) – tą nazwa posługiwał się Charles Sanders Peirce i ta nazwa jest częściej używana.

Peirce jest twórcą semiotyki procesualnej, w której ważna jest dynamiczna koncepcja znaku. Porozumiewanie się za pomocą znaków to działanie, dlatego duże znaczenie ma dla niego sytuacja, w której się porozumiewamy. Znaczenie w rozumieniu Peirce’a nie jest stałe; np. elegancka sukienka może oznaczać dla różnych osób coś zupełnie innego; dla nas samych także – gust, tak jak moda, zmienia się. Nie ma w zasadzie znaków gotowych, a proces powstawania znaczeń (sygnifikacji) jest otwarty i nieskończony.

Klasyfikacja znaków według Peirce’a
Charles Sanders Peirce wyróżnił trzy rodzaje znaków:

• symbole,
• obrazy (ikony)
• i oznaki (indeksy).

Z kolei de Saussure jest twórcą statycznej koncepcji znaku. Wyróżnił w języku dwa podstawowe aspekty: system językowy (langue) czyli słowniki gramatykę oraz indywidualną wypowiedź użytkownika języka (parole).
Langue to wszystkie znaki w danym języku; posiada określony słownik i określone zasady gramatyczne. Jest ponadindywidualny – tworząc wypowiedzi w danym języku, musimy siłą rzeczy korzystać z jego zasobu leksykalnego i gramatyki inaczej nikt by nas nie zrozumiał.
Parole to wypowiedź konkretnej osoby w konkretnej sytuacji.

Semiotyka to także pewna moda intelektualna. Zyskała sporą popularność; jej tezy wykorzystywali w swoich dziełach np. Umberto Eco i David Lodge.

Semiotyka jako nauka o znakach jest bardzo użyteczna dla badaczy literatury. To podstawowe narzędzie umożliwiające nam dostęp do literatury.
Początki refleksji semiotycznej pojawiły się już w starych religiach monoteistycznych, np. w judaizmie, pojawia się pogląd, że Bóg jest jeden (wszechobecny, ale niewidzialny). Powstaje więc pytanie: w jaki sposób niewidzialny Stwórca komunikuje się z człowiekiem? Na ogół poprzez znaki widzialne, np. krzak ognisty.
Świat jest swego rodzaju księgą, w której wyrażona jest wola Stwórcy. Cała natura jest mową Boga.

Znak jest obiektem, który zastępuje coś innego niż on sam, np. napis zegarek zastępuje zegarek – przedmiot.
W znaku możemy wyróżnić dwa aspekty: (łac.) signans, np. napis dom i (łac.) signatum – to, że w języku polskim ten napis oznacza dom. Ferdynand de Saussure ten pierwszy element nazywał signifiant, a drugi signifie.

Symbol to znak pełny, optymalny. Podstawą symbolu jest umowa zbiorowości posługującej się danym językiem – że dana rzecz będzie nazywać się tak i tak. Ten sam obiekt nazywany jest rozmaicie, np. dom, la maison, la cassa. Poznanie symbolu to nic innego jak poznanie zasad umowy.
W ikonach podstawą znaku obrazowego jest podobieństwo miedzy elementem znaczącym a znaczonym. Niektóre typy literatury dążą do ikoniczności (np. powieść realistyczna).

Indeksy to faktyczny związek między elementem znaczącym a znaczonym, np. dym jest oznaką ognia (związek przyczynowo-skutkowy między palącą się trawą a dymem). Z kolei wypieki na twarzy mogą być indeksem zdenerwowania lub podwyższonej temperatury.

Uwaga!
W koncepcjach semiologicznych utwór literacki postrzegany jest jako:

• Komunikat, który ma pewnego nadawcę i pewnego odbiorcę.
• Pewien model świata.
• Złożony znak (poszczególne znaki są jego komponentami).

Stanowiska i szkoły związane z semiotyką:

• Francuska szkoła semiologiczna – nawiązywała do mysli de Saussure’a; przedstawiciele: Roland Barthes, Julia Kristeva.

• Semiotyka anglosaska – nawiązywata do teorii Pierce’a i behawioryzmu (zachowanie człowieka w bardzo istotny sposób wptywa na komunikację); przedstawiciel: Charles Morris.

• Praska szkota strukturalna – nawiązywata do de Saussure’a; przedstawiciel: Roman Jakobson.

• Funkcjonalizm czeski – dużą rolę odegrała myśl Bachtina (każdy znak jest składnikiem pewnej sytuacji dialogowej); przedstawi-ciel: Wiktor Wofoszynow.

• Szkota moskiewska – pozostawała pod wpływem myśli Jakobsona; przedstawiciel: Jurij Lotman.

Znaki możemy też sklasyfikować ze względu na to, jakim zmysłom odpowiadają:

• Znaki graficzne.
• Znaki smakowe.
• Znaki węchowe (dobór perfum może być pewnym komunikatem jestem taki, jak moje perfumy lub jestem intrygujący).
• Znaki dotykowe (potrafimy od-czytać np. dotknięcie ręki w kinie).