Składnia jest nauką o związkach wyrazowych i o budowie zdania. Na przykładzie nauki o zdaniu najlepiej widać hierarchiczną budowę elementów języka. Z głosek (fonetyka) tworzymy morfemy. Z morfemów składamy wyrazy (morfologia: słowotwórstwo oraz fleksja). Z wyrazów układamy związki wyrazowe, a z takich związków – zdania. Opisem tych ostatnich procesów zajmuje się właśnie składnia.
Wokół podmiotu i orzeczenia
Pierwsze omawiane polecenie dotyczy układu wyrazów w zdaniu, czyli szyku. O szyku zwykło się mówić, że w polszczyźnie jest on dowolny. W rzeczywistości odznacza się dużą swobodą, ale do pełnej dowolności daleko.
Układ wyrazów w zdaniu, czyli szyk.
Na przykładzie podanych zdań omów funkcję szyku w języku polskim:
- Piotr dziś będzie.
- Piotr będzie dziś.
- Będzie dziś Piotr.
- Dziś będzie Piotr.
Chociaż powyższe zdania składają się z tych samych trzech wyrazów, nie znaczą tego samego. Za każdym razem informują jednak o tej samej sytuacji, czyli o obecności Piotra, dzisiaj.
Jednakże od układu wyrazów w zdaniu zależy to, który aspekt omawianej sytuacji zostanie przez mówiącego uznany za najważniejszy. Wyraz odpowiadający temu aspektowi powinien znaleźć się na którejś z mocnych pozycji składniowych, czyli na początku albo zwłaszcza na końcu zdania.
- W pierwszym zdaniu nacisk położono na osobę Piotra i na jego obecność. Ważne jest, że to Piotr, a nie kto inny, jak również – że jego obecność stanie się faktem. Czas natomiast – to, że cała rzecz będzie miała miejsce dzisiaj – jest oczywisty, zarówno dla mówiącego, jak i dla jego słuchaczy.
- W następnym zdaniu najważniejsza informacja odnosi się do czasu. Słuchacze nie wiedzą, nie spodziewają się, że obecność Piotra nastąpi jeszcze dzisiaj.
- W zdaniu Będzie dziś Piotr podkreślamy, że właśnie Piotr będzie, nie zaś Andrzej, Jurek, Monika itd.
- Ostatni wyraz w każdym ze zdań wymówimy najmocniej, najgłośniej – położymy na niego akcent zdaniowy. W ostatnim przykładzie istotną informacją dla słuchaczy jest wzmianka o czasie: dziś (a nie kiedy indziej), i że to będzie (nie kto inny niż) Piotr.
Szyk w polszczyźnie nie jest więc dowolny. Układ wyrazów w zdaniu podporządkowano komunikatywności wypowiedzenia. W zależności od intencji mówiącego wyrazy zajmują mocne lub słabe pozycje w zdaniu. Całość składniowa powinna nieść takie znaczenie, które uwzględniałoby dotychczasowy stan wiedzy słuchaczy. Funkcją szyku w języku polskim nie byłoby sygnalizowanie pozycji wyrazu w zdaniu – polszczyzna jest językiem fleksyjnym, a nie pozycyjnym. Szyk po prostu dostosowuje informację zawartą w zdaniu do zamiarów nadawcy i potrzeb odbiorców komunikatu.
Sformułuj wskazówki dotyczące szyku przymiotnika w polszczyźnie na podstawie poniższych par wyrażeń:
- attaché kulturalny – kulturalny attaché
- zdania pojedyncze – pojedyncze zdania
- niedźwiedź biały – biały niedźwiedź
Dlaczego mówimy piłka nożna, nie zaś nożna piłka? Dlatego, że mówimy skórzana piłka, a nie piłka skórzana.
- Przymiotnik występuje przed rzeczownikiem wtedy, gdy oznacza jakościową, nie obligatoryjną cechę tego rzeczownika. Ten przymiotnik będzie pełnił funkcję przydawki charakteryzującej.
- Przymiotnik po rzeczowniku pojawia się wtedy, gdy wraz z tym rzeczownikiem tworzy nazwę konkretnego zjawiska, przedmiotu, konkretnej osoby itd. Wówczas – jako część zdania – staje się przydawką klasyfikującą.
A zatem: attaché kulturalny (czyli: ds. kultury) nie musi być kulturalnym attaché (odznaczającym się dużą kulturą osobistą).
Zdanie pojedyncze to termin składniowy. Pojedyncze zdanie natomiast jest takim zdaniem, które nie łączy się w czyjejś wypowiedzi z innymi zdaniami. Składniowo – może być ono zdaniem pojedynczym, ale może też okazać się zdaniem złożonym czy nawet równoważnikiem zdania.
Co prawda, niedźwiedź biały (gatunek niedźwiedzia żyjący w Arktyce) jest białym niedźwiedziem. Ale gdy niedźwiedź brunatny znajdzie się w okolicy młyna, może stać się białym niedźwiedziem, nigdy zaś niedźwiedziem białym…
Opisz związki składniowe w poniższym zdaniu: Należało im kazać wykonać spis wszystkich domów wymagających remontu.
Chociaż polecenie dotyczy wyłącznie związków między wyrazami w tym zdaniu, należy przeprowadzić pełny rozbiór logiczny zdania, tzn. narysować wykres, określić części zdania i – wreszcie – opisać związki składniowe.
Powyższe wypowiedzenie jest zdaniem, chociaż nie zawiera czasownika w formie osobowej. Orzeczenie ma tutaj postać należało kazać. Czasownik należało tylko wygląda na osobowy – w tym znaczeniu nie może być uznany za formę 3. osoby liczby pojedynczej czasu przeszłego, jak w zdaniu Dziecko sąsiadki przez dwa lata należało do zuchów. W naszym zdaniu mamy do czynienia z czasownikiem niewłaściwym, który jednakże pełni funkcję orzeczenia – tak jak czasowniki bezosobowe w zdaniach:
- Podjęto zobowiązania.
- Wykonano plan.
- Nie dotrzymano słowa.
Taki czasownik blokuje w zdaniu miejsce dla podmiotu. Zdanie jest więc bezpodmiotowe – nie ma w nim podmiotu, a tym bardziej grupy podmiotu. Wszystkie określenia znajdą się zatem w grupie orzeczenia.
Zobaczmy wykres
Wyraz składniowo nadrzędny (jak sama nazwa wskazuje) znajduje się nad podrzędnym.
- Wyrazy wykonać oraz im są dopełnieniami.
- Dopełnienie wyrażone bezokolicznikiem nazywamy dopełnieniem czasownikowym.
- Związki, które orzeczenie tworzy z tymi dopełnieniami, są związkami rządu – orzeczenie raz wymaga bezokolicznika, a raz celownika.
- Rzeczownik spis nie jest formą mianownika – byłby wówczas podmiotem. Stoi on w bierniku i jest następnym dopełnieniem.
- Wchodzi on w dwa związki rządu – raz jako wyraz określający (wykonać spis), raz jako wyraz określany (spis domów).
- Wyraz domów (rzeczownik w dopełniaczu) jest przydawką dopełniaczową.
- Tworzy on dwa związki zgody z przydawkami przymiotnymi (wszystkich oraz wymagających).
Ostatni wyraz zdania (remontu) to znów przydawka dopełniaczowa – tworzy zatem związek rządu.
Opisz związki składniowe w poniższym zdaniu: Chłopcy czekali na powrót starego listonosza do domu z ogródkiem.
Znowu analizujemy zdanie pojedyncze. Postępujemy podobnie.
- Najpierw – podmiot i orzeczenie: chłopcy czekali.
- Zwykły podmiot gramatyczny (w mianowniku) i orzeczenie łączące się z nim związkiem zgody. To związek główny, pozostałe są poboczne. Żadnych innych związków podmiot nie będzie tworzył.
Resztę określeń blokujemy więc w grupie orzeczenia. I tak:
- czekali – na powrót (na kogo? na co?) związek rządu, tworzony przez orzeczenie i dopełnienie;
- na powrót – listonosza (kogo? czego? albo czyj?) związek rządu, tym razem tworzony przez dopełnienie i przydawkę dopełniaczową;
- listonosza – starego (jakiego?) związek zgody, w którym przydawka przymiotna określa dopełniaczową;
- powrót – do domu (dokąd?) związek przynależności, a nie rządu – o takim wyborze przesądza wyraźnie okolicznikowy charakter wyrażenia przyimkowego do domu;
- do domu – z ogródkiem (jakiego?) następne wyrażenie przyimkowe pełni funkcję przydawki, gdyż jest określeniem domu – związek przynależności.
W poniższych zdaniach wskaż podmioty:
- Nie pieprz, Pietrze, wieprza pieprzem.
- Konik polny z bożą krówką poszli raz ku Kalatówkom.
- Z wiekiem ludziom nie przybywa rozumu.
Podmioty powyższych zdań nie są typowymi podmiotami. Dlatego to polecenie należy do trudnych.
- W pierwszym zdaniu podkreślono rzeczownik w wołaczu. Szkolne ujęcie gramatyki stoi na stanowisku, że wołacze znajdują się poza związkami składniowymi w zdaniu, a zatem nie mogą być ani wyrazami określającymi, ani określanymi. Dotyczy to jednak takich zdań, w których orzeczenie nie odnosi się do rzeczownika w wołaczu (Nie mogę, Janku, pożyczyć ci tej książki. – orzeczenie nie mogę pożyczyć odnosi się do mnie – do podmiotu, nie zaś do Janka). Tu natomiast czasownik ma formę drugiej osoby liczby pojedynczej trybu rozkazującego. Dlatego odnosi się do rzeczownika w wołaczu, a ten rzeczownik jest wówczas podmiotem.
- W następnym zdaniu występuje podmiot szeregowy, złożony z dwóch segmentów (w tym wypadku – zestawień) połączonych wyrazem z, który pełni tu funkcję spójnika, nie zaś przyimka.
- Wreszcie w zdaniu ostatnim odnajdujemy tzw. podmiot w dopełniaczu, w starszych podręcznikach określany jako podmiot logiczny. Występuje on wyłącznie w zdaniach w których orzeczeniem jest forma czasownika nie ma (w znaczeniu: „nie jest), ubywa oraz przybywa (jako przeciwieństwo do ubywa). Warto zwrócić uwagę na wyraz ludziom, który w tym zdaniu wydaje się najważniejszy pod względem znaczenia. Ten rzeczownik jest jednak dopełnieniem (przybywa komu? czemu?) – stoi w celowniku, a podmiot powinien być w dopełniaczu.
Zobacz: