Jak osadzić lektury w swoich czasach?

Dżuma – powieść, która choć przyniosła sławę swojemu twórcy, głównie ze względu na uniwersalizm, oczywiście, nie powstała w historycznej próżni ani w oderwaniu od atmosfery epoki. Mamy lata pięćdziesiąte XX w. Europa ledwie dźwignęła się po koszmarze II wojny. Coraz modniejszy staje się egzystencjalizm – dyskutowany w oparach kawy we francuskich kafejkach, plon myśli intelektualistów w czarnych golfach… Ludzie wciąż rozważają tragedię wojny, próbują w kontekście zbrodni zdefiniować człowieczeństwo. I jest to łatwe, tym bardziej że ustroje totalitarne raźno działają i trzymają się dobrze za żelazną kurtyną. Te trzy symptomy współczesności wpłynęły na ukształtowanie Dżumy: II wojna światowa, totalitaryzm i egzystencjalizm. Camus wobec tychże doświadczeń ludzkości stawia pytanie o sens życia i obowiązki człowieka.

Granica – ujrzała świat w 1935 r. Jest to zatem pełne dwudziestolecie międzywojenne, za chwilę wybuchnie wojna. Dawno nikt nie pamięta euforii po odzyskaniu niepodległości – obnażyły się za to problemy społeczne, ważne stały się tematy społecznej niesprawiedliwości, sytuacji kobiet, moralności polityków. Z takiej atmosfery wyrasta Granica Nałkowskiej.

Tango – dramat współczesny, powstał w roku 1964. Zdecydowanie należy do powojennej literatury polskiej lat sześćdziesiątych. Są to lata stabilizacji w Polsce socjalistycznej. Władzę sprawuje jedyna słuszna partia PZPR, jej pierwszym sekretarzem jest Władysław Gomułka. Wydarzenia roku 1956 zacierają się w pamięci – trwa absurd PRL. Utwory Sławomira Mrożka odnoszą się do tej rzeczywistości – do jej opisu i wykpienia stosuje Mrożek narzędzia adekwatne, takie jak paradoks, groteska, absurd. A jest mistrzem humoru i teatru absurdu.

 

Dzieje, przesłanie, kompozycja dzieł

Dżuma

Dane:

  • Najsłynniejsza powieść Alberta Camusa – noblisty
  • Opowiada o epidemii dżumy w algierskim mieście Oranie
  • Akcję sytuuje w latach czterdziestych XX w., ale nie precyzuje lat
  • Jest uniwersalnym dziełem o człowieku wobec zła
  • Kreuje postać doktora Rieux – moralisty
  • Propaguje egzystencjalne poglądy autora
  • Ma głęboko etyczną wymowę, nakazuje człowiekowi aktywną walkę ze złem
  • Jest powieścią-parabolą
  • Podejmuje temat cierpienia, wojny, śmierci, choroby
  • Głosi stałą obecność zła w świeci
  • Głosi potrzebę heroizmu i solidarności między ludźmi.

Albert Camus (pisarz francuski, egzystencjalista)

  • Wychowywał się i kształcił w Algierii.
  • W czasie II wojny światowej działał we francuskim ruchu oporu.
  • Po wojnie mieszkał we Francji, był pisarzem, redaktorem, filozofem.
  • W 1957 r. otrzymał literacką Nagrodę Nobla.
  • Jego słynne dzieła to: Dżuma, Obcy, Upadek, eseje: Mit Syzyfa.
  • Zginął w 1960 r. w wypadku samochodowym, miał 47 lat.

Ważne pojęcie

Egzystencjalizm – nurt w filozofii XX w., Camus, obok Sartre’a, był jego współtwórcą. Jedyną pewną rzeczą jest – egzystencja, życie ludzkie, to, że jes­teśmy. Człowiek jest szalenie samotny w kosmosie – Boga nie ma, między jednym a drugim człowiekiem istnieje ciemność. Sytuacja człowieka, który nie wie, czemu się urodził i czemu umiera, jest jednym wielkim absurdem…

Dżuma – co się dzieje?

Mamy rok 194… Do Oranu, miasta w Algierii, przybywa Rambert, dziennikarz. Wyjechać już nie może, bowiem na miasto spada zaraza – dżuma. Stajemy się świadkami kolejnych etapów epidemii, różnych postaw ludzkich wobec śmierci i zagrożenia. Ponieważ miasto zostaje zamknięte, obserwacja społeczności staje się pewnego rodzaju eksperymentem. Kataklizm jest próbą, sprawdzianem, który obnaża wartości ludzi, pokazuje wszystko: lęk, bohaterstwo, pragnienie ucieczki, przemianę. Głównym bohaterem jest doktor Rieux – jak się na końcu okaże – również narrator całej historii.

Dżuma – przesłanie

Jest to literacka ilustracja filozofii egzystencjalnej. Pokazuje, jak absurdalne i nieprzewidywalne są ludzkie losy; nagle na człowieka może spaść zaraza, wojna, przemoc. Co wtedy? Camus buduje odpowiedź wysoko etyczną. Otóż powinnością człowieka jest postawa aktywna, bohaterska walka ze złem. Nie wolno mu ulegać, nie wolno tchórzyć – to jedyna obrona ludzkiej godności. Dżuma jest zatem protestem przeciw złu, traktuje o ludzkich postawach w godzinie próby, o cierpieniu i śmierci.

Dżuma – kompozycja

Jest to powieść-parabola, czyli taki utwór, w którym przedstawiona akcja i przestrzeń mają głębszy sens. Jest ilustracją innych prawd – uniwersalnych, odnoszących się nie tylko do osób czy miasta ukazanego w utworze. Tak jest i tu – bo Oran to świat, społeczność zamknięta w mieście to ludzkość, a dżuma to zło, jakie spada na człowieka. Znamionami paraboli są zatarta data, zamknięta przestrzeń, forma narracji.

 

Granica

  • Ważna powieść dwudziestolecia międzywojennego.
  • Daje obraz społeczeństwa i jego problemów.
  • Podejmuje zagadnienie moralności i etyki sprawujących władzę.
  • Daje portret inteligenta i polskiego karierowicza.
  • Podejmuje problem starości, starzejącej się kobiety.
  • Daje obraz szlacheckiego dworku.
  • Stawia pytanie o powielanie i dziedzictwo rodzinnych schematów.
  • Opowiada o miłości i zdradzie.
  • Jest oryginalna – zaczyna się od końca, ma klamrową budowę.

Zofia Nałkowska

  • Popularna polska pisarka dwudziestolecia międzywojennego.
  • • Po wojnie członek Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich.
  • Związana z Warszawą.
  • Autorytet literacki dwudziestolecia międzywojennego.
  • Promowała młodych twórców – w tym Brunona Schulza.
  • Najważniejsze utwory: powieści Granica, Romans Teresy Hennert, Dom nad łąkami, Dzienniki czasu wojny i Medaliony (opowiadania o tragedii wojny).

Co się dzieje?

Znajdujemy się w Polsce lat trzydziestych XX w. Poznajemy dwór wiejski Boleborzę, Tczew – i środowisko ziemiańskie. Potem – środowisko mieszczaństwa, inteligencji, warstwę sprawującą władzę, ale też i biedotę. Powieść opowiada o losach Zenona Ziembiewicza, który mając romans z Justyną Bogutówną – dziewczyną z rodzinnej wsi, córką kucharki, żeni się z Elżbietą Biecką, kobietą ze swojej klasy, i robi w mieście karierę polityka. Historia koczy się tragicznie – Justyna dokonuje aborcji, odwiedza Zenona i oblewa go kwasem solnym. Zenon który sprzeniewierzył się młodzieńczym ideałom i kazał strzelać do demonstrantów, popełnia samobójstwo. Poniósł klęskę na całej linii: jako polityk, mąż i kochanek.

Granica – przesłanie

Granica jest powieścią społeczną – prezentuje warstwy, takie jak ziemiaństwo, mieszczaństwo, proletariat. Ukazuje niesprawiedliwość, machlojki, układy możnych, nędzę biednych. W tym sensie jest też powieścią krytyczną, bo daje obraz społeczeństwa polskiego w dwudziestoleciu. Jest też powieścią filozoficzną i moralną. Stawia pytanie o granicę krzywdy, której nie wolno przekraczać, pyta o granicę możliwości poznania siebie i świata. Jest także powieścią psychologiczną, pokazuje psychikę ludzką, zależność od własnych słabości, dziedzictwo w dziejach losów rodziców i dzieci.

Granica – kompozycja

Jest to powieść psychologiczna, ciekawie skomponowana. Rozpoczyna się od wyjaśnienia finału – ta retrospekcja pozwala skupić się na przebiegu zdarzeń. Ma kompozycję klamrową, mamy do czynienia z subiektywną narracją, użyciem mowy pozornie zależnej, rezygnacji z wszechwiedzy.

 

Tango

Dane:

  • Najlepszy w literaturze polskiej przykład teatru absurdu.
  • Dramat reprezentatywny dla twórczości Mrożka – pełen typowych dla twórcy pomysłów groteskowych i abstrakcyjnego humoru językowego.
  • Ważny utwór wykorzystujący motyw tańca – kolejny w polskiej tradycji.
  • Dramat z pesymistyczną wymową na temat współczesności – o kryzysie wartości, zwycięstwie przemocy i tandety.
  • Dramat o kryzysie rodziny.
  • Dramat o kryzysie sztuki.
  • Dramat o bezsensie rewolucji i sporów pokoleniowych.
  • Utwór o klęsce ideałów romantycznych i bezsensie buntu.
  • Dramat zaskakujący i pełen humoru, oryginalny.

Sławomir Mrożek

  • Ważna postać w polskiej literaturze współczesnej.
  • Prozaik, dramaturg, grafik.
  • Krytyk i prześmiewca ustroju PRL.
  • Wiele lat na emigracji – znów mieszka w Polsce.
  • Związany z Krakowem.
  • Mistrz dowcipu językowego.
  • Demaskator polskich mitów.

Ważne terminy

Anatomia upodlenia – Mrożek obserwuje koszmarną prawidłowość – zagrożenie osaczające człowieka z zewnątrz powoduje, że ofiara buntuje się, ale zaczyna ulegać wrogiej sile, a nawet po pewnym czasie z nią współdziałać.

Teatr absurdu (antyteatr) – współczesna forma w dramaturgii. Za twórcę uważa się Becketta, ale prekursorami byli w Polsce Witkacy i Gombrowicz. Spektakl antyteatru łamie tradycyjne prawa sztuki teatralnej – do minimum sprowadza scenografię, zupełnie nie trzyma się reguł prawdopodobieństwa, operuje groteską, absurdem, grą językowa, często abstrakcyjnym dowcipem.

Co się dzieje?

Poznajemy dziwną rodzinę Stomilów – rodzice i dziadkowie są nowocześni i wyzwoleni, powiedzielibyśmy dziś – wyluzowani na maksa. Syn Artur – zwolennik tradycji – nie może znieść chaosu, jaki robią jego rodzice – próbuje przywrócić światu ład, chce legalnego ślubu z narzeczoną, Alą. Ważną rolę odgrywa w tym gronie niejaki Edek – cham i prymityw. Artur walczy o porządek, chce, aby rodzina posprzątała, ubrała się po ludzku, trzymała się zasad. Nic z tego – Artur próbuje użyć siły. Tymczasem Ala zdradza go z Edkiem, Artur chce go zabić, ale to Edek podstępnie zabija Artura. Po czym z Eugeniuszem (brat babci) tańczą zwycięskie tango La Cumparsita.

Tango – przesłanie

To dramat o konflikcie pokoleń, choć przedstawiony na opak. Rodzina, jej kryzys, upadek autorytetów jest tematem utworu Mrożka. Jest to także metaforyczny obraz rewolucji, w której po kolejnych etapach zwycięża prymitywna siła totalitarna. Rewolucję tę należy rozumieć nie tylko w wymiarze politycznym, ale też artystycznym. To obraz następujących po sobie nurtów – awangarda kontra tradycja. Zwycięża tania kultura masowa. Jest to utwór o buncie jednostki, o postaci romantycznej i jej klęsce we współczesnym świecie. Generalnie – Tango jest smutnym obrazem współczesności, w której doszło do kryzysu wartości, a zwycięską siłą na polu rodzinnym, miłosnym, ideowym i artystycznym okazały się totalitaryzm i przemoc.

Tango – kompozycja

Mamy do czynienia z teatrem absurdu w wydaniu Sławomira Mrożka. Inaczej niż antyteatr – nowoczesna forma wypromowana przez Samuela Becketta – pozwala mówić o problemach współczesności w innej formie. Autor teatru absurdu nie przejmuje się zgodnością z rzeczywistością. Miesza elementy przestrzeni, suknię z trenem zestawia z trampkami, w salonie umieszcza katafalk… operuje groteską, stwarza absurdalne sytuacje. Ale wynika z tego poważna prawda o świecie i człowieku.

 

Ważny bohater – co o nim pisać?

Doktor Bernard Rieux (Dżuma)

  • wiek – 35 lat
  • pochodzenie – robotnicze
  • zawód – lekarz
  • zamieszkały – Oran
  • stan cywilny – żonaty (chora żona w sanatorium)
  • wygląd: średniego wzrostu, mocne ramiona, oczy ciemne, szczęki wystające, duży nos (według charakterystyki Tarrou)

Cechy:
Aktywny, energiczny, człowiek z zasadami. Bohaterski, idealista, poświęca swoje sprawy dla niesienia pomocy innym. Jest człowiekiem honoru, buntuje się przeciw złu, jest wierny w przyjaźni, rozumie ludzkie słabości, nie wierzy w Boga, ale głosi potrzebę heroizmu i miłości drugiego człowieka.

  • Podobny do Judyma:
    – pochodzi z nizin społecznych
    – droga do zawodu lekarza kosztuje go wiele wyrzeczeń
    – jest lekarzem z powołania
    – wybiera posłannictwo, nie sprawy własne
    – buntuje się przeciw złu świata
  • Różny od Judyma:
    – jest żonaty, choć jego żona umiera
    – poświęcenie jest dla niego obowiązkiem, nie spłacaniem długu
    – działa w innych warunkach – klęski, zamknięcia miasta

 

Zenon Ziembiewicz (Granica)

  • pochodzi ze zubożałego ziemiaństwa
  • obserwujemy jego dojrzewanie i przemiany
  • kształci się, z trudem zdobywając środki na naukę
  • studiuje w Paryżu
  • zostaje redaktorem Niwy
  • ulega wpływom Tczewskich, reprezentuje ich interesy
  • żeni się z kobietą, którą kocha
  • ulega Justynie – ciągnie z nią romans, zdradza żonę
  • zostaje prezydentem miasta
  • tchórzy w kluczowych sytuacjach – daje ciężarnej Justynie pieniądze na zabieg
  • jest typem karierowicza i hipokryty
  • chce różnić się od ojca, ale powiela boleborzański schemat
  • ponosi klęskę, jest bohaterem przegranym
  • popełnia samobójstwo

 

Tango – Artur

  • wiek – 25 lat
  • młody, wykształcony, wrażliwy
  • syn Stomila i Eleonory, wnuk Eugenii
  • zakochany w Ali
  • student trzech fakultetów (m.in. medycyny i filozofii)
  • dobrze ubrany, elegancki, czysty
  • jest typem postaci dojrzewającej
  • jak Prometeusz pragnie poświęcić się dla ogółu

Jako spadkobierca bohatera romantycznego:

– chce naprawić świat
– jest samotny, nikt go nie rozumie
– jest nieszczęśliwy w miłości
– jest pełen rozterek
– pogardza społecznością
– jest buntownikiem
– ma ideę, pragnie zdobyć rząd dusz
– ponosi klęskę

Znaczące tytuły

Dżuma to:

  • symbol zła
  • wojna
  • totalitaryzm
  • niezawinione cierpienie
  • klęska żywiołowa, zaraza
  • rzeczywistość człowieka

Ważny cytat 1.

– Co to jednak znaczy – dżuma? To życie, ot i wszystko.

Ważny cytat 2.

Każdy nosi w sobie dżumę, nikt bowiem, nikt na świecie nie jest od niej wolny.

 

Granica to:

  • Granica społeczna – dzieląca ludzi według ich urodzenia i majątku – symbolizuje ją strop kamienicy – dla jednych sufit, dla drugich podłoga.
  • Granica moralna – próg działań, którego nie wolno przekroczyć.
  • Granica filozoficzna – w poznaniu siebie i świata

Ważny cytat: 1.

Musi przecież coś istnieć. Jakaś granica, której przekraczać nie wolno.

Ważny cytat 2.

Czy to nie szczególne, że ludzie zdecydowali się żyć na sobie warstwami? Co dla jednych jest podłogą, dla drugich staje się sufitem.

 

Tango bo:

  • Wyraża zwycięstwo kultury taniej, kiczowatej nad wysoką.
  • Jest zwycięskim tańcem Edka – nad zwłokami pokonanego Artura.
  • Jest nawiązaniem do innych tańców w finałach polskich dzieł; polonez jednak symbolizował zgodę narodową, chocholi taniec marazm i klęskę, ale z nadzieją; tango to parodia zwycięstwa, nie daje też nadziei.
  • Jest symbolem zwycięstwa przemocy i tępoty i świadczy o kryzysie wartość.

 

Tematy z Dżumy

Czym jest Dżuma? Odwołując się do fragmentu powieści (wypowiedź doktora Rieux) i znajomości utworu – zinterpretuj znaczenie tytułu.

Powinności lekarza – postawa doktora Rieux i Judyma. Porównaj obie postacie.

Postawy ludzkie wobec katastrofy – na przykładzie Dżumy.

Koncepcja losu ludzkiego zawarta w Dżumie – w odwołaniu do utworu i fragmentów Mitu Syzyfa.

Obraz śmierci i zagłady w Dżumie i w Przedwiośniu (obraz rewolucji w Baku).

Porównaj obraz Oranu z opisem Paryża z Ojca Goriot Balzaka. Jak opisy miast wiążą się z przesłaniem utworów?

Tematy z Granicy

Zanalizuj przedstawioną poniżej scenę i objaśnij, na czym polega jej dramatyzm oraz kluczowy charakter w powieści Granica Zofii Nałkowskiej (rozmowa Elżbiety z Zenonem).

Wyjaśnij przyczyny klęski Zenona jako człowieka i polityka na podstawie podanych fragmentów i znajomości dziejów postaci.

Kontrasty w postrzeganiu tej samej sytuacji, osoby, zdarzeń – na przykładzie opisu romansu Zenona z Justyną i wymowy powieści Nałkowskiej.

Zenon Ziembiewicz – typ bohatera karierowicza. Porównaj go z de Rastignakiem lub Wokulskim.

Tematy z Tanga

Wizerunek artysty i koncepcja sztuki zawarta w Tangu Mrożka.

Zinterpretuj tytuł utworu na podstawie ostatniej sceny i znajomości całości.

Wizja rewolucji zawarta w Tangu Mrożka. Porównaj z wizją Witkacego (Szewcy) lub Żeromskiego (Przedwiośnie).

Scharakteryzuj Stomilów jako rodziców. Do jakiego odczytania utworu skłania takie ukształtowanie bohaterów?

Artur jako spadkobierca bohatera romantycznego.

Taniec w literaturze polskiej – porównaj wymowę tanga, poloneza i tańca chocholego (na podstawie Tanga, Pana Tadeusza i Wesela).