Styl języka
Styl
Pojęcie węższe od języka: spośród wszystkich środków językowych autor wypowiedzi wybiera te, które są według niego najbardziej przydatne, najlepiej wyrażają myśli. Na ten dobór wpływ mają okoliczności wypowiedzi (np. jej cel). Stylem nazwiemy też ogół środków językowych charakterystycznych dla konkretnego autora, epoki, utworu literackiego.
Gdyby pytanie testowe nakazywało opisanie stylu danego tekstu, trzeba zbadać, jakie elementy językowe występują częściej – mogą powtarzać się jakieś słowa, formy (np. zdrobnienia), konstrukcje (np. zdania pytające).
Język literacki
Nazwa ta nie oznacza języka literatury, ale odmianę języka (zwaną inaczej ogólną lub kulturalną), która jest znana wszystkim wykształconym Polakom, używana w szkołach czy środkach masowego przekazu, podlega normom poprawnościowym. Oprócz niej istnieją w języku różne odmiany terytorialne (np. dialekty), zawodowe czy środowiskowe. Właśnie językiem literackim są pisane teksty poddawane analizie w testach maturalnych. Pytania testowe mogą dotyczyć raczej tego, co wykracza poza tę odmianę języka, np. wyszukania w tekście regionalizmów czy specjalistycznych terminów.
Język potoczny/styl potoczny
Najswobodniejsza odmiana języka, znana wszystkim Polakom i służąca do porozumiewania się w codziennych sprawach. W analizowanych na maturze tekstach mogą się pojawiać słowa czy sformułowania występujące w tej odmianie języka (np. zawracanie głowy, wcinać lody, cudem wyparowały, kupować ciuchy).
Charakterystyczne cechy języka potocznego to:
- obecność słownictwa nacechowanego emocjonalnie (zdrobnień, zgrubień),
- stałe związki frazeologiczne,
- występowanie licznych zaimków – ten, tu, ktoś, gdzieś itp.,
- liczne powtórzenia,
- swobodna składnia:
zdania urywane, eliptyczne, wtrącone, równoważniki zdań, ograniczona liczba spójników; niemal nie występują zdania wielokrotnie złożone czy imiesłowy przysłówkowe uprzednie, - częste występowanie środków językowych służących funkcji fatycznej (nawiązaniu i podtrzymaniu kontaktu), np. form wołacza.
Przykład stylu potocznego
Swen jakoś jednocześnie okrasił mnie i sobie. Łychą smalcu (…). I złapał sok. Malinowy. Nie. Chyba wiśniowy. Lunął na te smalce, na makarony. Coś krzyknąłem. Ale on zaczął jeszcze dolewać. Natychmiast zaczęliśmy to żreć. I to szybko.
(Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego)
Styl przemówień (styl retoryczny)
Występuje w odmianie mówionej języka, w takich formach, jak przemówienia, kazania itp. Występują w nim sformułowania pozwalające na nawiązanie kontaktu z odbiorcą (słuchaczem), ale też środki językowe typowe raczej dla stylu artystycznego, pozwalające wyrazić myśli w sposób kunsztowny, niekiedy podniosły.
Do częściej występujących w tekstach, a także w pytaniach testowych należą:
- Apostrofa
Bezpośredni zwrot do adresata. Gdy kierowana jest nie do adresata rzeczywistego, ale np. upersonifikowanej idei czy bóstwa, może sprawiać, że wypowiedź będzie bardziej podniosła, nabierze charakteru literackiego. W innym przypadku służy nawiązaniu bezpośredniego kontaktu z odbiorcą wypowiedzi: „Zamknij oczy i wyobraź sobie…”.
- Pytanie
Nazwiemy je retorycznym, jeśli jego celem jest budzenie refleksji, wyrażanie emocji:
„Jednostka wpleciona w system rozmaitych więzi społecznych, (…) zagrożona rozmaitymi represjami choćby tylko w postaci społecznej dezaprobaty – czyż obraz ten nie wydaje się nam koszmarny?”.
Niekiedy służy ono porządkowaniu toku rozumowania (prowadzi do pointy):
„Kim miał być szalony Don Kichot? Spadkobiercą romantyzmu”.
Obecność pytań w analizowanym tekście może:- porządkować tok myślowy,
- urozmaicać styl tekstu,
- zwracać uwagę czytelnika na jakiś problem,
- pomagać w nawiązaniu kontaktu z odbiorcą (budzić jego ciekawość).
- Zdanie wykrzyknikowe
Łatwy do rozpoznania środek stylistyczny, którego podstawowym celem jest wyrażanie emocji (zdziwienie, zaskoczenie, zachwyt itp.). Może także urozmaicać stylistykę tekstu („przerywa” tok wypowiedzi), niekiedy pomaga wyeksponować jakąś kwestię, zwrócić na nią uwagę czytelnika. Aby stwierdzić, jaką funkcję pełni dane zdanie wykrzyknikowe, należy dokładnie się przyjrzeć, w jakim kontekście ten środek językowy pojawia się w tekście.
Styl naukowy
Charakterystyczny dla dzieł specjalistycznych, podręczników itp., cechują go:
• brak środków artystycznych i nacechowanych emocjonalnie,
• dążenie do jednoznaczności i precyzji,
• terminologia naukowa, symbole, wzory itp.
Elementy tego stylu – zwłaszcza terminy naukowe – mogą pojawiać się także w wypowiedziach innego typu niż naukowe, np. w esejach. Pytania testowe mogą dotyczyć właśnie umiejętności rozpoznania ich w tekście. Oto przykłady takich sformułowań wypisanych z jednego z zadań: zorganizowane narzędzia przemocy, zachowania altruistyczne, nurt myśli chrześcijańskiej, konstrukcje filozoficzne.
Synonimy, antonimy
- Synonim – wyraz bliskoznaczny
- Antonim – wyraz o przeciwnym znaczeniu
Polecenie wymagające podania któregoś z nich przede wszystkim sprawdza, czy piszący zna znaczenie danego słowa. Jeśli nie rozumiemy wyrazu, mamy problem z odpowiedzią – należy wtedy wrócić do tekstu: znaczenie słowa może zostać podpowiedziane przez kontekst, w jakim zostało ono użyte. To ważne zwłaszcza w przypadku wyrazów wieloznacznych, a także użytych w niedosłownym znaczeniu. Dobór takiego, a nie innego synonimu może zależeć także od stylu wypowiedzi, np. słowo „wieczerza” jest synonimem „kolacji”, ale mającym charakter podniosły, uroczysty (inne przykłady: trawa – ruń, ubranie – szaty).
Język a emocje
W analizowanych tekstach mogą się także pojawić elementy językowe nacechowane emocjonalnie. Należą do nich między innymi:
- Zdrobnienia (deminutiwy) i zgrubienia (augmentatiwy)
Zazwyczaj pierwsze z nich pomagają wyrazić sympatię, a drugie niechęć czy obawę. Zawsze jednak należy sprawdzić kontekst, w jakim one występują – zdrobnienia niekiedy służą wyrażeniu ironii, np. „Wzruszał mnie jej niewielki rozumek”.
- Określenia oceniające
Określenia typu: wspaniały, godny naśladowania, ohydny, zasługujący na pogardę itp. wyraźnie pokazują stosunek emocjonalny do przedstawianego faktu. Nie zawsze jest to tak wyraźne, czasem słowa niosą ze sobą pewne skojarzenia (np. „odpustowe kolory”).
- Sformułowania ironiczne
Ironia polega na wyrażaniu drwiny, złośliwości nie wprost, ukryciu jej w wypowiedzi pozornie neutralnej, przykładem może być poniższa wypowiedź o powieści:
„(…) posunąłem się aż tak daleko, że zajrzałem do niej i zacząłem czytać”.
- Środki językowe wpływające na patos wypowiedzi
Patetyczne, czyli podniosłe, monumentalne są zwłaszcza teksty antyczne i klasycystyczne, a także ekspresjonistyczne. Patos osiągamy przez nagromadzenie elementów wywołujących u odbiorcy poruszenie, a nawet wzburzenie. Służą temu środki językowe właściwe stylowi retorycznemu, np. apostrofy, wykrzyknienia, zdania pytające, powtórzenia.
Style związane z kierunkami artystycznymi
Na dobór środków językowych mają wpływ także określone kierunki artystyczne czy wprost charakter epoki. Widać to wyraźnie, gdy interpretuje się teksty pochodzące z różnych okresów literackich. W utworach barokowych znajdziemy liczne wyszukane środki stylistyczne, koncepty, a także (w tekstach sarmackich) makaronizmy i długie, skomplikowane zdania. W okresie romantyzmu teksty będą obrazowe i nastrojowe, pojawi się w nich wiele środków językowych pokazujących emocje. Co prawda, w tym typie zadania (rozumienie czytanego tekstu) pojawić się mogą tylko teksty współczesne, ale ich autorzy mogą naśladować jakiś styl bądź cytować tekst wcześniejszy.
Podpowiadamy jeszcze kilka przykładów:
- styl realistyczny – cechuje dokładność obrazu, dbałość o szczegóły, spójność i jasność wypowiedzi, wprowadzanie słownictwa gwarowego i środowiskowego (indywidualizacja języka),
- styl naturalistyczny – język zbliżony do potocznego, elementy językowe eksponujące brzydotę, ułomność, wyjątkowo duża dokładność opisu, rezygnacja z elementów oceniających (pisarz ma oglądać świat beznamiętnie – jak naukowiec),
- styl impresjonistyczny – dążenie do oddania ulotnych wrażeń, podkreślanie subiektywności obrazu; obecność synestezji, nacisk na muzyczność utworu,
- styl ekspresjonistyczny – chęć pokazania gwałtownych emocji (kontrasty, wykrzyknienia, wyraziste barwy, słownictwo oceniające), łączenie sprzeczności (np. liryzmu z wulgarnością); czasem deformacja świata, utwór zapisem snów, wizji,
- styl futurystyczny – odrzucenie ortografii i interpunkcji, łączenie wyrazów bez zwracania uwagi na składnię i logikę („słowa na wolności”); eksperymenty dotyczące druku, np. zmienianie wielkości czcionki i koloru, wiersz w kształcie zegarka czy krawata.
Styl autora
Obecność takich, a nie innych środków językowych może zależeć nie tylko od epoki, kierunku artystycznego czy celu wypowiedzi, ale także od upodobań samego autora. Zdarza się, że w analizowanej wypowiedzi powtarzają się pewne słowa czy określenia, autor może mieć także skłonność do nadużywania pewnych środków językowych, np. stosuje długie wyliczenia czy liczne pytania retoryczne. Jeśli pytanie dotyczy tej kwestii, należy jeszcze raz przeczytać tekst i wyszukać powtarzające się elementy językowe.
Uwaga!
Gdy tekst dotyczy problemu władzy, wielokrotne powtórzenie tego słowa jest zrozumiałe i nie powinno zostać uznane za cechę stylu autora.
Zależne od odbiorcy
Na kształt tekstu wpływa także osoba odbiorcy. Jeśli np. kierowany jest on do młodzieży, nie zdziwi obecność języka potocznego czy nawet gwary uczniowskiej, a także odwołania do faktów bliskich tej właśnie grupie. Jeśli autor tekstu chce opowiedzieć obcokrajowcom o historii Polski, przywołuje fakty, które dla Polaka są oczywiste, odwołuje się do sposobu myślenia cudzoziemców i znanych im współczesnych wydarzeń. Zainteresowanie odbiorców zwiększą także wszelkie anegdoty, legendy, cytaty, a także jasny i żywy język.
Zadanie
Wymień cztery cechy dobrego stylu i krótko je scharakteryzuj.
Cechy dobrego stylu to: jednorodność, poprawność gramatyczna, dostosowanie się nadawcy do sytuacji, o której mówi, oraz poprawność ortograficzna.
- Jednorodność – polega na używaniu w wypowiedzi jednego stylu, na tym, by nie łączyć go z innymi stylami i nie wprowadzać elementów innych stylów, co powoduje zakłócenia.
- Poprawność gramatyczna – polega na tym, by wszystkie zdania w wypowiedzi były poprawnie zbudowane.
- Dostosowanie się nadawcy – polega na tym, by nadawca odpowiednio dostosował się do sytuacji, w jakiej się znalazł. Nasza wypowiedź jest zależna od tego, do kogo mówimy, w jakim celu i w jakich okolicznościach. Na przykład: inaczej złożymy życzenia świąteczne koledze z klasy, a inaczej wychowawczyni.
- Poprawność ortograficzna – polega na niedopuszczaniu do błędów w zapisie wyrazów.
Zobacz:
https://aleklasa.pl/gimnazjum/c170-teoria-literatury/c171-teoria-literatury/styl-jezyka-2