AKADEMIA MATURALNA
Przykładowa realizacja wypracowania na poziom rozszerzony z modelem oceniania.
Temat:
Ideał “dobrego życia” w twórczości Jana Kochanowskiego i Leopolda Staffa. Omawiając zagadnienie, wykorzystaj analizę i interpretację wierszy Na dom w Czarnolesie Jana Kochanowskiego i Przedśpiew Leopolda Staffa oraz trzech – czterech innych utworów tych poetów.
Jan Kochanowski
Na dom w Czarnolesie
Panie, to moja praca, a zdarzenie Twoje;
Raczyż błogosławieństwo dać do końca swoje!
Inszy niechaj pałace marmorowe mają
I szczerym złotogłowiem ściany obijają,
Ja, Panie, niechaj mieszkam w tym gniaździe ojczystym,
A Ty mię zdrowiem opatrz i sumnieniem czystym,
Pożywieniem uczciwym, ludzką życzliwością,
Obyczajmi znośnymi, nieprzykrą starością.
Leopold Staff
Przedśpiew
Czciciel gwiazd i mądrości, miłośnik ogrodów,
Wyznawca snów i piękna i uczestnik godów,
Na które swych wybrańców sprasza sztuka boska:
Znam gorycz i zawody, wiem, co ból i troska,
Złuda miłości, zwątpień mrok, tęsknot rozbicia,
A jednak śpiewać będę wam pochwałę życia –
Bo żyłem długo w górach i mieszkałem w lasach.
Pamięcią swe dni chmurne i dni w słońca krasach
Przechodzę jakby jakieś wielkie dziwne miasta,
Z myślą ciężką, jak z dzbanem na głowie niewiasta,
A dzban wino ukrywa i łzy w swojej cieśni.
Kochałem i wiem teraz, skąd się rodzą pieśni;
Widziałem konających w nadziejnej otusze
I kobiety przy studniach brzemienne jak grusze;
Szedłem przez pola żniwne i mogilne kopce,
Żyłem i z rzeczy ludzkich nic nie jest mi obce.
Przeto myśli me, które stoją przy mnie w radzie,
Choć smutne, są pogodne jako starce w sadzie.
I uczę miłowania, radości w uśmiechu,
W łzach widzieć słodycz smutną, dobroć chorą w grzechu,
I pochwalam tajń życia w pieśni i w milczeniu,
Pogodny mądrym smutkiem i wprawny w cierpieniu.
Komentarz
W wypracowaniu masz określić ideał “dobrego życia” wyłaniający się z twórczości Staffa i Kochanowskiego. Ponieważ dwa teksty zostały Ci podane, skup się na analizie i interpretacji głównie tych wierszy. Odwołania do innych utworów potraktuj przede wszystkim jako kontekst, choć nie możesz ich pominąć, bo temat nakazuje Ci odnieść się także do samodzielnie wybranych tekstów (trafność wyboru będzie z pewnością oceniona). Oprócz wierszy ukazujących akceptację życia, możesz wskazać i takie, które odmalowują kryzys wyznawanych wartości (np. Treny).
Plan pracy
Wstęp
- Krótkie wskazanie podobieństw między utworami, mimo różniącej je przestrzeni czasowej.
- Ideał “dobrego życia” u każdego z poetów.
Rozwinięcie
- Interpretacje każdego z podanych wierszy, wskazanie podobieństw między nimi. Ukazanie prostoty formy, analiza wybranych środków artystycznych, zwrócenie uwagi na ich funkcjonalność.
- Przywołanie kontekstu innych utworów: Staffa – Życie bez zdarzeń i Pierwsza przechadzka; Kochanowskiego – Pieśń świętojańska o sobótce i Tren XI.
Zakończenie
Uniwersalizm postaw w obu wierszach, ich antyczne korzenie, niezależność od burz dziejowych.
Co może być oceniane
Rozpoznanie przynależności gatunkowej utworów: Na dom w Czarnolesie – fraszka, innych cech wypowiedzi: liryka apelatywna czy też zwrotu do adresata, monolog, osobiste wyznanie, refleksja nad własnym życiem, modlitwa
Postawa stoicka – niewzruszoność (jednakowe odczucia) wobec szczęścia i nieszczęścia, świadomość przeplatania się szczęścia i nieszczęścia w ludzkim życiu, poczucie, że cierpienie jest nierozerwalnie z życiem związane
- Postawa stoicka w wierszu Kochanowskiego:
zgoda na świat, brak zazdrości wobec innych, niewzruszona wiara w Boga, prostota życia, wyzbycie się nadmiernych oczekiwań gwarancją życia godziwego - Postawa stoicka w wierszu Staffa:
różnorodność przeżyć, zmienność życia, doświadczanie różnych uczuć (od radości do rozpaczy), poznanie różnych sytuacji
Podmiot liryczny: szlachcic – ziemianin, myśliciel i miłośnik sztuki, nauczyciel, zwykły człowiek
Rozpoznanie cytatu z Terencjusza u Staffa, wskazanie twórczości Horacego jako źródła postawy światopoglądowej obu poetów i tradycji renesansowej w wierszu Staffa. U Staffa świadome nawiązania do Kochanowskiego, dialog między tekstami.
Dobór innych utworów:
- Kochanowski: Pieśń świętojańska o sobótce; Czego chcesz od nas Panie; Chcemy sobie być radzi; Miło szaleć, kiedy czas po temu, Treny (kryzys światopoglądowy).
- Staff: Kwiatki św. Franciszka; Pierwsza przechadzka; Dzieciństwo; Sonet szalony.
Przykład realizacji
Twórczość Jana Kochanowskiego i Leopolda Staffa rozdziela kilkaset lat. Pierwszy żył w XVI wieku, drugi – w wieku XX, a jednak poglądy i wyznawane wartości bardzo zbliżają do siebie czasowo tak odległych poetów.
Każdy z nich sformułował swojego rodzaju ideał życia zawarty we wskazówkach, jak żyć, aby czuć się szczęśliwym i spełnionym. Podstawą jest spokój, który należy zachować wobec świadomości tego, że dobre i szczęśliwe chwile życia przeplatają się z niedobrymi i nieszczęśliwymi. Uświadomienie sobie tego pozwala na zachowanie równowagi, zajęcie postawy jednakowej zarówno wobec szczęścia, jak i nieszczęścia, a to z kolei pozwala na uniknięcie cierpienia, które na pewno nie jest dobrym stanem duszy ludzkiej.
Idea “dobrego życia” we fraszce Jana Kochanowskiego Na dom w Czarnolesie wyłożona jest dość jasno – należy cieszyć się tym, co się ma i nie oczekiwać niczego więcej. Podstawą zadowolenia z życia i świadomości, że dobrze się je przeżywa, jest wiara w Boga i w sprawiedliwe, sensowne, dobre dla człowieka, prawa Boskie. Podmiot liryczny wiersza wyraźnie stwierdza, że nikomu niczego nie zazdrości: “Inszy niechaj pałace marmorowe mają”, on zadowala się tym, że mieszka “w tym gniaździe ojczystym” oraz wyraża nadzieję, że Bóg da mu zdrowie i “sumnienie czyste”, a także zwykłe, proste życie. Pragnie jednak obecności przyjaciół (“ludzkiej życzliwości”) i świadomości dobrego, uczciwego wykonywania obowiązków. Tytułowy dom w Czarnolesie nie pojawia się w utworze w bezpośredni sposób, ale to, że jest symbolem spokoju i bezpieczeństwa podkreślone zostało właśnie poprzez tytuł.
Wiersz ma formę apelu – wezwania do Boga, prośby do Niego o spełnienie tych oczekiwań. Utwór można określić mianem liryki apelatywnej.
Wiersz Przedśpiew Leopolda Staffa trzeba nazwać inaczej – to rodzaj monologu, w którym podmiot liryczny opowiada o swoim życiu i snuje refleksje na jego temat. Stwierdza, że jego życie cechowała różnorodność i zmienność – poznał różne strony ludzkiej egzystencji: lepsze i gorsze. Zaznał szczęścia i radości, ale też cierpienia i rozpaczy – wie, że te różne jakości splatają się w życiu ludzkim nierozerwalnie, ale żadna z nich nie dominuje. Nauczył się, że żadna z nich tak naprawdę nie określa życia w sposób jednoznaczny.
Obie postawy podmiotów lirycznych można określić jako stoickie – cechuje je to samo pragnienie pozostawania niewzruszonym zarówno wobec szczęścia, jak i wobec nieszczęścia, a także ufność w porządek świata i wiara w to, że jest on dobrze urządzony.
We fraszce Kochanowskiego bardzo ważna funkcja przypada religii – to wiara w Boga jest podstawą światopoglądu wyrażonego w utworze i gwarancją udanego życia. Jednak równie ważna jest indywidualna praca, wspierająca niejako Boże błogosławieństwo. Zatem Na dom w Czarnolesie można określić także mianem modlitwy. Forma utworu jest bardzo prosta i podkreśla prostotę i zwyczajność oczekiwań podmiotu lirycznego – brak wyszukanych metafor, kunsztownych porównań.
Przedśpiew także nie obfituje w niezwykłe środki artystyczne, ale w porównaniu z fraszką Kochanowskiego dostrzeżemy ich więcej. Wiersz można podzielić na fragmenty. W pierwszym z nich podmiot liryczny przedstawia się jako mędrzec i miłośnik sztuki, a także znawca życia – jego dobrych i złych stron.
Następnie osoba mówiąca w wierszu ukazuje kilka metaforycznych obrazów, symbolizujących różnorodność i zmienność biografii bohatera: “dni chmurne i dni w słońca krasach”. Podmiot liryczny wędruje przez życie “z myślą ciężką jak z dzbanem na głowie niewiasta,/ A dzban wino ukrywa i łzy w swojej cieśni”. Metafora ta sugeruje poważny stosunek do tego, co się przeżywa oraz akceptację dla zmiennych kolei losu (“wino” symbolizuje radość i użycie; “łzy” – smutek i cierpienie).
Zakończenie wiersza – ostatni fragment – to refleksje nad istotą życia zawarte w formie obrazowych metafor. “Przeto myśli me, które stoją przy mnie w radzie,/ Choć smutne, są pogodne jako starce w sadzie”. – Można to rozumieć tak, że starcy owi są smutni, ponieważ mają świadomość nieuchronności przemijania, ale zarazem pozostają pogodni, ponieważ patrzą na stworzone przez siebie, stale odnawiające się dzieło życia – sad. W wyniku owych końcowych rozmyślań podmiot liryczny staje się mędrcem “śpiewającym pochwałę życia”, wskazującym jak należy żyć. Słowa “uczę […] w łzach widzieć słodycz smutną, dobroć chorą w grzechu” sugerują, że mimo ścierania się sił dobra i zła w świecie, dobro jednak okazuje się silniejsze i trwalsze.
W twórczości Staffa wiele jest utworów ukazujących podobną postawę światopoglądową. Ten poeta trzech pokoleń początkowo ulegał modom młodopolskim, ale dość wcześnie znalazł indywidualne, swoiste dla samego siebie środki wyrazu i treści, które konsekwentnie w swej twórczości prezentował. Świadomie nawiązywał do tradycji antycznej i renesansowej (na przykład do twórczości Kochanowskiego) – w Przedśpiewie znajdujemy parafrazę słynnego zdania Terencjusza “żyję i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”.
Z Przedśpiewem porównać można wiersz Życie bez zdarzeń – maluje on obraz godziwego, spokojnego życia, które udane jest głównie dzięki temu, że podmiot liryczny nie oczekuje żadnych zadziwiających zjawisk, a jedynie ze spokojną, uważną zadumą przygląda się temu wszystkiemu, co go otacza. Dzięki temu można mówić nawet o sakralizacji codzienności i zwyczajności, choć bezpośrednich religijnych odniesień (podobnie, jak w Przedśpiewie) w utworze nie ma. W Życiu bez zdarzeń można zauważyć występowanie postawy franciszkańskiej, charakterystycznej dla dojrzałego etapu twórczości Staffa – miłość do świata, wiarę, że dobro jest silniejsze od zła, postawę pokory wobec życia, poczucie jedności z wszelkimi stworzeniami.
Podobny światopogląd możemy dostrzec także w wierszu Pierwsza przechadzka, co jest o tyle zadziwiające, że powstał on w czasie II wojny światowej, a zatem w okresie mało sprzyjającym spokojnej wierze w sens i ład świata. Jednak podmiot liryczny tego utworu właśnie taką niezachwianą wiarę wyznaje. Choć dokoła widzi zgliszcza i ruiny, choć świat wydaje się zdruzgotany, to jednak bohater wiersza pociesza siebie i swoich bliskich: “Będziemy znowu mieszkać w swoim domu, będziemy stąpać po swych własnych schodach”. Widzimy tu franciszkańską zgodę na świat taki, jaki jest, a nawet pokorę w przyjmowaniu cierpienia i wszelkich doświadczeń, jakie niesie los.
Idea dobrego życia jest jedną z podstawowych wartości formułowanych przez Jana Kochanowskiego. Podobne poglądy, jak te wyrażone we fraszce Na dom w Czarnolesie, znaleźć możemy w innych fraszkach (na przykład Na lipę) i pieśniach np. Czego chcesz od nas, Panie, czy Pieśni świętojańskiej o sobótce. W tej ostatniej pieśni poeta stwierdza, że podstawą udanej egzystencji jest posiadanie własnego miejsca na ziemi oraz życie zgodne z prawami przyrody, która jest człowiekowi przychylna. To arkadyjski obraz sielskiej egzystencji na wsi, pośród rodziny i przyjaciół w zgodzie z naturą.
Taka – wyrażana również w wielu innych wierszach Kochanowskiego – wizja ulega załamaniu w Trenach. W Trenie XI poeta zadaje dramatyczne pytania o sens bycia dobrym i uczciwym, skoro człowieka cnotliwego spotykają nieszczęścia i cierpienia. Jednak w następnych utworach cyklu przychodzi pocieszenie – podmiot liryczny znów z pokorą przyjmuje swój los, choć już bez tak wyraźnego jak w wierszach wcześniejszych zaufania i uwielbienia wobec Boga.
Doświadczenia życiowe mogą wpływać na zmianę postawy światopoglądowej, zmieniać ją bądź po prostu weryfikować. Jak widać, pomimo różnych burz dziejowych i osobistych obaj poeci starali się propagować postawę akceptacji świata i przyjmowania życia takiego, jakie ono jest, bez oczekiwania na jakieś niezwykłe zdarzenia. Ich zdaniem, tylko taka postawa, wsparta uczciwym wykonywaniem codziennych obowiązków, może zapewnić człowiekowi szczęście.
Zobacz: