W drugiej połowie XVII w. Rosja weszła na drogę przeobrażeń, które doprowadziły tam do uformowania się nowożytnego, europejskiego absolutyzmu, jak również do wzrostu jej pozycji na arenie międzynarodowej. Punktem zwrotnym stały się reformy przeprowadzone przez wielką indywidualność – Piotra I, które wyrwały ten kraj z zacofania i zmniejszyły dystans do wysoko już rozwiniętej Europy Zachodniej.

  • Poprzez opanowanie Inflant uaktywnieniu uległy kontakty gospodarcze z Zachodem.
  • Car sprzyjał budowie i funkcjonowaniu manufaktur, w praktyce prowadząc merkantylną politykę.
  • Mieszczanie uzyskali liczne przywileje i podzielono ich na kategorie obywateli regularnych i nieregularnych (1721), ale Katarzyna II wprowadziła do tego podziału pewne zmiany, dodając kilka nowych kategorii – razem było (od 1785) 6. Grupy różniły się przywilejami oraz różnymi obciążeniami podatkowymi bądź wojskowymi. Zróżnicowanie uniemożliwiło wykształcenie się silnego mieszczaństwa, dało też władzy możliwości wygrywania przeciwko sobie poszczególnych grup.
  • Car Piotr I doprowadził do końca proces zacierania różnic w obrębie szlachty, tworząc jednolity stan – dworiaństwo. Wielki reformator nałożył na szlachtę wiele obowiązków, zmuszając ją do służby państwowej.
  • Kamieniem milowym stała się tzw. „tabela o rangach”, wydana już po śmierci Piotra I. Usankcjonowała ona proces nabywania szlachectwa poprzez karierę urzędniczą, otwierając szansę przeniknięcia do tego stanu uzdolnionym jednostkom spoza dworiaństwa. Później Katarzyna II, wyraźnie faworyzująca szlachtę, zniosła pewne drażniące ją decyzje poprzednika, utrudniając nieszlachcie dostęp do urzędów, jak również tworząc dla duchowieństwa „furtki” uniknięcia służby wojskowej. Przywróciła też szlachcie prawo dysponowania według swej woli majątkiem, co Piotr I poważnie ograniczył.
  • Piotr I doprowadził również do powstania stałej, regularnej armii oraz floty wojennej, usprawniając przy tym system podatkowy. Kraj został podzielony na gubernie.
  • Rosja w interesującym nas okresie (od 2 połowy XVII w. do końca XVIII w.) poważnie rozszerzyła swoje granice kosztem Turcji (Azow, a potem Krym i północny Kaukaz), Persji (M. Kaspijskie), Szwecji (obszary nadbałtyckie) i Polski (rozbiory).
  • Do rangi symbolu urosła budowa od podstaw nowej stolicy – Petersburga, na ziemiach wydartych Szwedom (1703), co symbolizowało zwrócenie się kraju na Zachód.

Ustrój państwa

Władza monarsza rosyjskich carów, w przeciwieństwie do ich europejskich kolegów, właściwie nie była od 2 połowy XVII w. niczym ograniczona; nie istniały tam żadne „prawa fundamentalne”. Władcy swobodnie dysponowali państwem i wyznaczali następców. Piotr I przybrał tytuł „imperatora” czyli cesarza (1721).

Powołał też następujące organy centralne:

  • Senat Rządzący (1711) na miejsce oficjalnie teraz rozwiązanej Dumy Bojarskiej; w pełni podporządkowany władcy; składał się z 9 członków, zastępował cara pod jego nieobecność. Na jego czele stał generalny prokurator. Senat podlegał jeszcze przeobrażeniom za panowania Katarzyny II, która dokonała jego podziału na 6 departamentów i uczyniła najważniejszym sądem, niezależnie od innych kompetencji;
  • „Święty Synod” zarządzający cerkwią prawosławną, głową której został sam car;
  • kolegia (na miejsce dawnych prikazów), było ich 10, odpowiadały resortowym ministerstwom; na czele stał prezes; Aleksander I zastąpił je w XIX w. ministerstwami.

Administracja lokalna (podział administracyjny z 1702) składała się:

  • z guberni (ostatecznie ukształtowało się ich 20) z gubernatorami na czele
  • z prowincji z wojewodami na czele; odpowiadali oni przed gubernatorami
  • z dystryktów z ziemskimi komisarzami na czele; podlegali wojewodom

Katarzyna II i tutaj wprowadziła innowacje zwiększając liczbę guberni do 51, prowincje zastępując powiatami na czele z isprawnikami. Kilka guberni łączono w większe okręgi poddane generał-gubernatorom.
W 1785 r. imperatorowa utworzyła samorząd szlachecki; jego organami były guberialne lub powiatowe zgromadzenia szlachty, z wybieranymi marszałkami.

Źródła prawa

  • próby kodyfikacji podjęte przez Piotra I
  • ustawy wydawane przez cesarzy
  • działania komisji kodyfikacyjnej w latach 1765–68; nie przyniosły rezultatu

 

Zapamiętaj!

1645-1676 – panowanie cara Aleksego Romanowa; za jego rządów zamierają instytucje stanowe jak Sobór Ziemski (ostatnie posiedzenie 1676) czy Duma Bojarska
1667 – układ rozejmowy w Andruszowie między Polską a Rosją, będący sukcesem tej drugiej, potwierdzony pokojem Grzymułtowskiego w 1786
1687-1699 – udział Rosji w koalicji antytureckiej. tzw. Świętej Lidze; opanowanie Azowa na mocy pokoju karłowickiego
1682-1725 – panowanie Piotra I; przez pierwszych 5 lat wspólnie z przyrodnim bratem Iwanem V, również synem Aleksego Romanowa, (w ich imieniu władzę przechwyciła wówczas starsza siostra – Zofia)
1697-1699 – „wielkie poselstwo” Piotra I, czyli jego wyprawa na Zachód, stała się swoistym natchnieniem dla cara
1700-1721 – wojna północna ze Szwecją; mimo początkowych klęsk – zwycięstwo Rosji (bitwa pod Połtawą 1709), pokój w Nystal i zagarnięcie przez Piotra I Inflant, Karelii, Ingris
Po 1725 – okres zamieszania i częstych zmian na tronie po śmierci Piotra I, aż do objęcia tronu przez carycę Elżbietę
1741-1762 – rządy Elżbiety
1756-1763 – wojna siedmioletnia, Rosja bierze w niej udział po stronie koalicji antypruskiej, z której występuje w 1762 r.
1768-74 – wojna z Turcją, rozszerzenie panowania nad Morzem Czarnym
1773-1775 – powstanie chłopskie J. Pugaczowa
1772 – pierwszy rozbiór Polski
1787-1792 – druga wojna z Turcją, po zwycięstwie przyłączenie Krymu do Rosji
1793 – drugi rozbiór Polski
1795 – trzeci rozbiór Polski i wcześniejsze powstanie kościuszkowskie, do którego likwidacji Rosja głównie się przyczyniła