Dane personalne

  • Imię: Stefan
  • Ojciec: Stefan, wojewoda Siedmiogrodu
  • Matka: Katarzyna Telegdi
  • Obywatelstwo: węgierskie, a po koronacji – również polskie
  • Data urodzin: 1533
  • Koronowany: 01.05.1576
  • Stan cywilny: żonaty (odważył się wziąć ślub z Anną Jagiellonką)
  • Data śmierci: 12.12.1586
  • Przyczyna śmierci: prawdopodobnie niewydolność nerek (wersja o otruciu króla jest mało wiarygodna)
  • Pochowany: katedra w Krakowie

Elekcyjne spory

Po ucieczce Henryka Walezego z Polski (1574) przed szlachtą i magnaterią stanął ponownie problem wyboru króla. Nową elekcję przeprowadzono już po części w nowym miejscu – namiot, w którym wybrano Walezego, uznano za pechowy i go przesunięto. Kandydatów do objęcia królewskiego tronu znowu było sporo:

  • Kandydat nr 1 – cesarz Maksymilian II Habsburg (popierany przez magnatów)
  • Kandydat nr 2 – ktoś z Piastów (tu znowu kandydatką była starzejąca się Anna Jagiellonka popierana przez część szlachty)
  • Kandydat nr 3 – Jan III, król Szwecji
  • Kandydat nr 4 – młodociany syn Jana III, Zygmunt Waza
  • Kandydat nr 5 – władca Moskwy, Iwan Groźny
  • Kandydat nr 6 – syn Iwana Groźnego, Fiodor
  • Kandydat nr 7 – Alfons II, książę Ferrary i Modeny

Spory trwały długo. Prymas Jakub Uchański zniecierpliwiony tą sytuacją ogłosił królem Maksymiliana II. Nie wszyscy się na to zgodzili. Znaczna część szlachty chciała widzieć na tronie Annę Jagiellonkę, siostrę króla Zygmunta Augusta. Postanowiono znaleźć jej męża. Kandydatem tym odważył się zostać Stefan Batory, książę Siedmiogrodu. Ten nie zmarnował szansy objęcia tronu i wyruszył do Polski. 1 maja 1576 r. odbył się ślub Anny Jagiellonki i Stefana Batorego w Krakowie. Śmierć Maksymiliana II pod koniec tego roku zażegnała niebezpieczeństwo interwencji cesarza i wybuchu wojny domowej.

Dlaczego Batory?

Na decyzję o zaproszeniu Stefana Batorego na polski tron wpłynęła jego sława wojenna oraz energiczne i sprawne rządy w Siedmiogrodzie. Batory przyrzekł także szanować prawa Rzeczypospolitej, spłacić jej długi oraz dodatkowo wpłacić do skarbu dwieście tysięcy złotych. Liczono także, że nowy król na własny koszt sprowadzi ze sobą licznych, zaprawionych w bojach żołnierzy.

Ojczyzna władcy

Stefan Batory pochodził ze starego węgierskiego rodu magnackiego. Od 1571 r. był władcą Siedmiogrodu (dzisiejsza Rumunia), kraju zależnego od Turcji, ale lawirującego pomiędzy nią, Austrią Habsburgów i Polską. Najgorętszym pragnieniem Stefana było wyzwolenie Węgier spod dominacji habsburskiej i tureckiej. Miał nadzieję, że objęcie tronu w Polsce umożliwi mu osiągnięcie tego celu.

Obcy, ale… swój chłop

Batory nie mówił po polsku. Znał za to doskonale łacinę i w tym języku porozumiewał się z nowymi poddanymi. Doskonały mówca potrafił pozyskać opornych senatorów dla swoich propozycji. Czasami unosił się gniewem i otwarcie mówił to, co myślał. Wiedział jednak, że więcej zyska łagodnością niż siłą. Mocnej budowy, czerstwy, uwielbiał polowania i całe dnie potrafił spędzać w puszczach litewskich, uganiając się za zwierzyną. Pił najchętniej mocne wina węgierskie. Był ogromnie popularny wśród szlachty, która uważała go za swojego króla. O przywiązaniu do monarchy świadczyło częste w tym okresie nadawanie chłopcom na chrzcie imienia Stefan. Król dbał także o swój wizerunek wśród poddanych i za granicą. Dlatego założył drukarnię polową, która donosiła o jego zwycięstwach militarnych.

Anna Jagiellonka – pechowa panna młoda

Już raz uciekł jej pan młody (Henryk Walezy) ze ślubnego kobierca. A małżeństwo ze Stefanem Batorym nie było udane. Tak działo się w czasach, gdy ślub był często aktem politycznym. Anna, niezbyt inteligentna 53-letnia dewotka, nie przypadła młodszemu od niej o 10 lat monarsze, ani do gustu, ani do serca. Podobno czekała nocami pod zamkniętymi drzwiami komnaty swego męża.

Bunt Gdańska

W czasie elekcji Gdańsk popierał kandydaturę Maksymiliana II. Za uznanie Batorego ten wielki port bogacący się na handlu polskim zbożem zażądał zniesienia niekorzystnych dla niego praw. Batory nie chciał się na to zgodzić i spróbował siłą zmusić miasto do posłuszeństwa. Gdańsk uzyskał pomoc duńskiej floty. Doszło do wojny, którą zakończono kompromisem gdańszczan (rozpoczęła się wojna z Moskwą o Inflanty). Gdańsk zapłacił wysoką kontrybucję, a później uzyskał cofnięcie ograniczających go praw. Był to niepotrzebny konflikt, który naraził Rzeczpospolitą na straty gospodarcze.

Wojny z Moskwą

Wschodnia granica Wielkiego Księstwa Litewskiego nie była bezpieczna. Władcy Moskwy uważali, że mają obowiązek przyłączyć ziemie ruskie wchodzące w skład Litwy do swojego państwa. Za panowania króla Zygmunta Augusta dodatkowym źródłem konfliktów stały się Inflanty. Car Iwan Groźny chciał opanować je całe. Polsce udało się przyłączyć ich lwią część z ważnym portem Rygą, ale Iwan nie rezygnował.

  • W 1577 r. zebrał duże siły i uderzył ponownie. Spotkał się jednak z silnym oporem. Stefan Batory potrafił uzyskać potrzebne na wojnę pieniądze i na czele licznej armii przystąpił do kontruderzenia.
  • W 1579 r. padł po kilkunastu dniach ataków polskiej i węgierskiej piechoty silnie umocniony Połock.
  • W 1580 r., wyprowadziwszy w pole prawie 50 tysięcy wojska, zdobyto ważną twierdzę moskiewską Wielkie Łuki.
  • W 1581 r. armia polsko-litewska obległa Psków. Żołnierze marzli podczas ostrej zimy. Okazało się też, że mieli ze sobą za mało ciężkich dział i prochu. A jednak car Iwan przestraszył się ewentualnej utraty tej ważnej twierdzy.
  • W 1582 r. w Jamie Zapolskim podpisano korzystny dla Polski pokój. Rosjanie wycofali się ze wszystkich twierdz zdobytych w Inflantach, zrzekali się ziemi połockiej, Litwie oddawali Wieliż nad Dźwiną. Rosja została odepchnięta od Bałtyku.

Reformator wojska

Ogromne sukcesy w wojnie z Iwanem Groźnym nie byłyby możliwe, gdyby Stefan Batory nie przeprowadził działań mających na celu podniesienie siły militarnej Rzeczypospolitej. Główną siłę polskiej armii stanowiła kawaleria. Wśród niej wyróżniały się formacje husarii. Była to jazda ciężkozbrojna, wyposażona w kopie, która frontalnym atakiem przełamywała szeregi wroga. Nie miała sobie równiej w całej ówczesnej Europie. Ale do zdobywania twierdz potrzeba było piechoty. W 1578 r. powołano tzw. piechotę wybraniecką złożoną z chłopów. Batory chciał zwiększenia jej liczby przez powoływanie do służby wojskowej także synów szlacheckich, ale na to nie zgodził się sejm.

W tym samym roku na służbę Rzeczypospolitej wzięto także piechotę kozacką. Wchodzili w jej skład Kozacy zaporoscy, tworzący na Ukrainie społeczność rządzącą się własnymi prawami, niezależną od władz polskich. Batory wypłacał zaciągniętym Kozakom stały żołd. Nadał też regulamin – Kozacy mieli walczyć z Moskwą i strzec ziem Rzeczypospolitej przed najazdami tatarskimi.

Król sprowadził na potrzeby artylerii kilkunastu inżynierów oraz stworzył oddziały saperskie, których zadaniem było robienie podkopów pod twierdzami wroga, budowa umocnień polowych i mostów dla przeprawiających się przez rzeki wojsk. Stefan Batory jako pierwszy z polskich monarchów korzystał też z map przy planowaniu swoich operacji przeciwko Moskwie.

Wielkie plany

Węgierski patriota na polskim tronie od dawna snuł plany pokonania Turcji. Król zamierzał zorganizować około 60-tysięczną armię i przy jej pomocy zdobyć Konstantynopol lub chociaż wyzwolić Węgry. Aby zabezpieczyć się od wschodu, postanowił opanować Moskwę, a jej siły wykorzystać do walki z Turcją i Tatarami krymskimi. Na realizację tych ambitnych planów nie starczyło mu jednak czasu. Śmierć zaskoczyła monarchę, zanim mógł podjąć konkretne działania. Trudno ocenić, czy plany Batorego były realne. Istniała szansa podporządkowania Moskwy, ale Turcja była jeszcze prawdziwą potęgą, której zmierzch nastąpił o wiele później.

U boku króla

Człowiekiem, który odgrywał doniosłą rolę w czasie panowania Stefana Batorego, był Jan Zamojski. Stał się podporą tronu, pomagał władcy w zrozumieniu tajników gry politycznej w sejmie i senacie. Był gruntownie wykształcony i bardzo ambitny. Zdobył popularność wśród szlachty i pozyskał zaufanie już dwóch poprzednich monarchów: Zygmunta Augusta i Henryka Walezego. Wyniesiony do godności kanclerza i hetmana wielkiego koronnego uzyskał pozycję głównego doradcy Batorego. Jednocześnie gromadził dobra i został właścicielem olbrzymiej fortuny. To na jego życzenie założono Zamość – wspaniałe renesansowe miasto, a jednocześnie nowoczesną twierdzę.

Trybunał Koronny

Za cenę ustępstw finansowych (Batory potrzebował pieniędzy na kampanie wojenne) król zrezygnował z praw do sprawowania najwyższego sądownictwa. Powołano Trybunał Koronny (1578 r.), który rozpatrywał apelacje od wyroków sądów szlacheckich zarówno w sprawach cywilnych, jak i karnych.
Od 1581 r. swój Trybunał miała też Litwa. Utworzenie tych instytucji uszczupliło władzę króla. Teraz tylko sprawy dotyczące zdrady stanu i przestępstw popełnionych przez urzędników państwowych rozstrzygane były przez sąd sejmowy, któremu przewodniczył monarcha.

Skojarz z panowaniem Stefana Batorego!

Sukcesy króla:

  • zwycięskie wojny z Moskwą i utwierdzenie panowania polskiego w Inflantach,
  • wzmocnienie siły militarnej kraju,
  • ugruntowanie pozycji Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej: Polska postrzegana była jako potęga, z którą należy się liczyć.

Porażki króla:

  • niepotrzebna wojna z Gdańskiem w początkach panowania.

 

Datownik

1575 wybór Stefana Batorego na króla Polski (15 XII)
1576 ślub Batorego z Anną Jagiellonką i koronacja pary królewskiej (1 V)
1577 pokój z Gdańskiem
1579

  • ustanowienie Trybunału Koronnego (3 III)
  • założenie Akademii Wileńskiej (1 V)
  • kapitulacja Połocka

1580 zdobycie Wielkich Łuków
1581 oblężenie Pskowa
1582 rozejm z Moskwą w Jamie Zapolskim
1586 śmierć Stefana Batorego (12 XII)