Gabriela Zapolska w swoich dramatach, powieściach i nowelach pokazywała śmieszny, ale i przerażający mieszczański świat ludzi dbałych tylko o własną wygodę i przestrzeganie konwenansów. Wpisała się w ten sposób w młodopolski nurt krytyki filisterstwa. Jej życie i twórczość otaczała aura skandalu, którą często sama podsycała. Wyciągała na światło dzienne tematy niemoralne, zakazane, prowokowała – nie tylko swoimi publikacjami, ale i życiem osobistym. Pochodziła z bogatej, ziemiańskiej rodziny, szybko jednak zerwała ze swoim środowiskiem wybierając życie aktorki. Marzenia o staniu się „drugą Modrzejewską” nigdy się nie spełniły, przeważnie grała role drugorzędne. Jej twórczość najczęściej łączy się z nurtem naturalizmu (krytyka nazywała ją „polskim Zolą”, albo „Zolą w spódnicy”).

Na tle epoki

Data urodzenia (1857) wyznaczyła pisarce miejsce między prądami epoki. W jej twórczości odbiły się i hasła pracy u podstaw, emancypacji kobiet, równouprawnienia płci, asymilacji narodowej i społecznej, jak również hasła „nagiej duszy”, tęsknot do Nirwany i Nieskończoności.

Gabriela Zapolska debiutowała w cieniu sławy wielkich pozytywistów: Prusa, Orzeszkowej, Sienkiewicza. W czasie pobytu we Francji poznała twórczość najwybitniejszych przedstawicieli naturalizmu: Zoli, Flauberta, Maupassanta. Powróciwszy do kraju, znalazła się w Krakowie, gdzie zetknęła się z twórczością Kasprowicza, Tetmajera, Wyspiańskiego, Przybyszewskiego.

Biografia

Maria Gabriela Korwin-Piotrowska urodziła się 30 marca 1857 roku w Podhajcach pod Łuckiem. Jej ojciec był bogatym ziemianinem, matka baletnicą w jednym z warszawskich teatrów. Przyszła pisarka odebrała bardzo powierzchowne, przeważnie domowe, wykształcenie.

28 września 1876 roku Maria Gabriela wyszła za mąż za porucznika grenadierów petersburskich Konstantego Eliasza Śnieżko-Błockiego. Po czterech latach to nieudane małżeństwo rozpadło się (formalne unieważnienie nastąpiło dopiero w 1888 roku).

Od 1879 roku Maria Śnieżko zaczęła występować w amatorskim teatrze. W 1881 zaszła w ciążę z kierownikiem swojego zespołu teatralnego i popularnym literatem, Marianem Gawalewiczem. Rodzina, aby zatuszować skandal, umieściła ją w klasztorze wizytek na Krakowskim Przedmieściu. Gabriela uciekła jednak z klasztoru i wyjechała do Wiednia (wtedy właśnie po raz pierwszy użyła nazwiska Zapolska, które później wybrała jako swój pseudonim artystyczny), gdzie urodziła córkę Marię. Opuszczona przez wszystkich, chorowała wówczas ciężko przez cztery miesiące, pozbawione odpowiedniej opieki dziecko zmarło.

Jesienią 1881 roku powróciła do kraju, debiutowała jako prozatorka, dziennikarka i krytyk literacki. Zarabiała również na życie jako wędrowna aktorka, tułająca się z miasta do miasta. Grała na scenach krakowskich, lwowskich, poznańskich, łódzkich, warszawskich, petersburskich. Ataki i złośliwości krytyków, otaczająca ją wciąż atmosfera skandalu, trudności materialne (rodzina nie tylko wyrzekła się Zapolskiej, ale nawet robiła jej trudności, np. z występowaniem w warszawskich teatrach), przeżyte tragedie (nieudane małżeństwo, nieudany romans, śmierć dziecka) najprawdopodobniej przyczyniły się do podjęcia decyzji o samobójstwie (noc z 5 na 6 października 1888 roku – z trudem ją odratowano).

W 1889 roku Zapolska, jako korespondentka kilku polskich gazet, wyjechała do Paryża. Tam podjęła pracę w naturalistycznym Théatre Libre Antoine’a, marzyła się jej kariera Heleny Modrzejewskiej. Większych sukcesów na scenie jednak nie odniosła, choć niewątpliwie również jako aktorka wyrastała ponad przeciętność.

Do kraju powróciła w 1895 roku. Przekonana o swoim wielkim talencie aktorskim (który ceniła dużo bardziej niż swój talent literacki) bezskutecznie próbowała podbić swoją grą publiczność różnych miast Polski. Za to szybko okazała się autorką najbardziej kasowych sztuk teatralnych.

Tragedią życia uczuciowego Zapolskiej było wieczne szukanie prawdziwej miłości i przyjaźni. Kolejne, liczne romanse kończyły się bolesnymi, gorzkimi rozczarowaniami. 30 października 1901 roku Zapolska po raz drugi wyszła za mąż za Stanisława Janowskiego, o 11 lat młodszego od niej malarza. I to artystyczne małżeństwo za 9 lat legnie w gruzach. Janowski zazdrościł żonie sławy, urządzał nieustanne sceny zazdrości o rzekomych kochanków. Być może do smutnego końca ostatniej wielkiej miłości Gabrieli Zapolskiej przyczyniły się liczne choroby pisarki: histeria (uciekanie w chorobę przed sytuacjami stresowymi), przewlekłe choroby kobiece, komplikacje reumatyczne, poważne kłopoty ze wzrokiem i słuchem.

Ostatnie 10 lat życia Zapolskiej naznaczone zostały pogłębiającą się samotnością, chorobami, opuszczeniem i zapomnieniem. Zmarła 17 grudnia 1921 roku.

Najważniejsze wydarzenia

  • 1857 – narodziny.
  • 1876 – pierwsze małżeństwo (z porucznikiem grenadierów petersburskich Konstantym Eliaszem Śnieżko-Błockim), rozpadnie się po 4 latach.
  • 1881 – ważna data graniczna: w wyniku skandalu (romans, ciąża, samotna ucieczka do Wiednia, śmierć dziecka) Zapolska zrywa stosunki z rodziną, ze swoim dotychczasowym środowiskiem i klasą społeczną.
  • 1882 – po raz pierwszy występuje jako zawodowa aktorka, przyjmuje pseudonim Gabriela Zapolska.
  • 1885 – publikacja Akwarel. Najbardziej skandaliczny debiut w polskiej literaturze.
  • 1889 – 1895 – pobyt w Paryżu. Wystąpienia w słynnym naturalistycznym Théatre Libre Antoine’a.
  • 1901 – ostatnia wielka miłość Zapolskiej kończy się artystycznym małżeństwem ze Stanisławem Janowskim, malarzem.
  • 1910 – rozstanie z Janowskim.
  • 1921 – śmierć.

Twórczość

Pisarstwo Gabrieli Zapolskiej jest bardzo nierówne. Uważając się przez całe życie przede wszystkim za aktorkę, Zapolska pisała głównie dla zarobku – utwory prozatorskie na zamówienie redaktorów czasopism, sztuki teatralne nie tylko dla teatrów wielkomiejskich, ale i dla teatrzyków ogródkowych, gdzie przy piwie i gorących kiełbaskach przeżywano łzawe wzruszenia lub bawiono się niewybrednymi żartami. Warto zaznaczyć, że gusta publiczności teatrzyków ogródkowych były jej jako wędrownej aktorce bardzo dobrze znane. Z drugiej strony na twórczość dramatyczną Zapolskiej olbrzymi wpływ miała współpraca z naturalistycznym teatrem Antoine’a w Paryżu.

Utwory Zapolskiej najłatwiej jest sklasyfikować pod względem tematycznym:

Krytyka mieszczaństwa

  • Dramaty: np. Żabusia, Ich czworo, Moralność pani Dulskiej, Panna Maliczewska
  • Proza: np. Kaśka Kariatyda, Menażeria ludzka, O czym się nie mówi, O czym się nawet myśleć nie chce

Utwory Gabrieli Zapolskiej zapełniają postacie wiarołomnych żon, bohaterów (i bohaterek) głupich i niemoralnych, ale za to sprytnych i bezczelnych, skąpców, egoistów i cyników. Pełno też w jej dziełach fajtłapów życiowych w rodzaju Felicjana Dulskiego lub ludzi obdarzonych wprawdzie pewnymi pozytywnymi cechami charakteru, lecz słabych – jak Zbyszek Dulski. Często pokazuje Zapolska widzom proces paczenia i deprawacji charakteru dziecka. Sztuki opowiadają o trójkątach czy nawet czworokątach małżeńskich, skandalach grożącym „porządnym” rodzinom; autorka uparcie drąży fenomen „podwójnej moralności” – specyficzny produkt klasy mieszczańskiej. Na usprawiedliwienie postaci „strasznych mieszczan” stworzonych przez Zapolską (bardzo trudno w jej twórczości znaleźć bohaterów w pełni pozytywnych) powiedzieć można tylko tyle, że nie sami wymyślili te reguły, według których postępują.

Tematyka patriotyczna

  • Dramaty Tamten (1896), Sybir (1897), jednoaktówka Jesiennym wieczorem
    Dramaty te cieszyły się kiedyś rozgłosem i powodzeniem. Zapolska usiłowała nawiązać do tradycji wielkiej literatury romantycznej (Dziady, Anhelli). Stworzyć jakby kolejne rozdziały narodowej martyrologii. Dziś są to zupełnie martwe teksty…

Kwestia żydowska

  • Antysemitnik – publicystyczna powieść kompromitująca antysemityzm,
  • Melodramaty: Małka Szwarcenkopf i Jojne Firułkes

Zapolska zwraca uwagę na ogłupiającą rolę chederu, zabijającego oryginalność, samodzielność myślenia, preparującego umysły w taki sposób, że stają się one podatne na bezkrytyczne przyjmowania fanatycznych poglądów. Bogate rodziny żydowskie oskarża o (zgodne zresztą z tradycyjnym obyczajem) wydawanie córek za mąż za ludzi całkowicie im nie znanych i nie kochanych. Tu najczęściej tkwi źródło tragedii dziewcząt kształconych na nowoczesnych pensjach, posiadających – w przeciwieństwie do swych mężów – szerokie horyzonty umysłowe.

Moralność pani Dulskiej – Gabriela Zapolska

Najważniejsze dzieło

Moralność pani Dulskiej

Temat utworu
„Porządnemu”, mieszczańskiemu domowi zagraża skandal. Pochodząca ze wsi służąca, Hanka, zaszła w ciążę ze Zbyszkiem, synem tytułowej bohaterki dramatu. Dulska za wszelką cenę stara się rozwiązać kłopotliwą sytuację: po wyperswadowaniu synowi ożenku z Hanką zwalnia służącą z pracy, wypłacając odszkodowanie. I wszystko wraca do normy: rodzina Dulskich uratowała zagrożoną dobrą opinię.

Kołtun
Swojemu najbardziej znanemu i najczęściej wystawianemu dramatowi dała Zapolska podtytuł „tragifarsa kołtuńska”. Kołtun to typ „strasznego mieszczanina”, którego podstawowymi cechami są: przyziemny materializm, brak aspiracji i dążeń wykraczających poza powszedniość, zakłamanie moralne (tzw. podwójna moralność). W dramacie Zapolskiej prawie wszyscy mieszczą się w satyrycznych wyobrażeniach o postaciach „kołtunów”, jednak wcieleniem najbardziej odrażających cech drobnomieszczańskich jest tytułowa bohaterka.

Dramat naturalistyczny
Moralność pani Dulskiej to typowy dramat naturalistyczny. Za taką kwalifikacją przemawia przede wszystkim tematyka dzieła, ale także formalne cechy dramatu:

  • realistycznie i szczegółowo przedstawione miejsce akcji (obliczony „na pokaz”, nieco pretensjonalny salon Dulskich),
  • wyrazistość i psychologiczne prawdopodobieństwo charakterów (z wyraźnym przerysowaniem cech negatywnych),
  • dbałość o indywidualizowanie języka postaci (np. Dulska w obecności obcych stara się wysławiać wytwornie, na użytek domowy posługuje się językiem trywialnym, pełnym agresji i epitetów; służąca Hanka mówi językiem pełnym naleciałości gwarowych; Zbyszek posługuje się kawiarnianą gwarą młodzieżową itp.).

 

Zapamiętaj utwory

Proza

  • Akwarele (1885, nowele), zawiera skandalizujące ówczesną opinię opowiadanie Małaszka. Najbardziej, najostrzej, najgwałtowniej atakowany przez krytykę debiut w polskiej literaturze.
  • Kaśka Kariatyda (1888, powieść naturalistyczna). Opowiada dzieje wiejskiej dziewczyny przybyłej na służbę do miasta, wyzyskiwanej i demoralizowanej przez swoich chlebodawców.
  • Przedpiekle (1889, powieść). Miejscem akcji jest pensja dla dziewcząt. Autorka zadedykowała książkę: „Matkom dla przestrogi”.
  • Menażeria ludzka (opowiadania). Cykl 12 opowiadań, każde z nich zatytułowane jest mianem jakiegoś zwierzęcia. Zapolska jak zwykle ostro krytykuje mieszczańską moralność, stosunki społeczne właściwe tej klasie i jej konwencje obyczajowe.
  • O czym się nie mówi (1909) i O czym się nawet myśleć nie chce (1914) – powieści. Tym razem Zapolska poruszyła temat prostytucji i chorób wenerycznych.

Dramat

Pierwsze utwory dramatyczne Zapolskiej były adaptacjami jej utworów prozatorskich(m.in. Kaśki Kariatydy, Żabusi). A oto najważniejsze tytuły:

  • Moralność pani Dulskiej (wyst. 1906). Najbardziej znany dramat Zapolskiej.
  • Ich czworo (wyst. 1907)
  • Skiz (wyst. 1908)
  • Panna Maliczewska (wyst. 1910). Tytułowa bohaterka jest początkującą aktorką borykającą się z problemami materialnymi.

Miejsca

Willa we Lwowie nazwana Skizem od tytułu jednego z dramatów Zapolskiej. Kupno willi niewątpliwie świadczyło o ekonomicznym ustabilizowaniu się sytuacji państwa Janowskich (tj. Gabrieli i jej drugiego męża Stanisława), było to jednocześnie spełnienie jednego z największych marzeń Zapolskiej, marzenia borykającej się nieraz z nędzą wędrownej aktorki o własnym, spokojnym, dostatnim domu. Niestety, stabilizacja ekonomiczna nie poszła w parze z emocjonalną…

Ludzie

André Antoine – główny na terenie Francji propagator teatru naturalistycznego. Polska pisarka przez kilka lat występowała w jego zespole (niestety grała wyłącznie drugoplanowe role – jedną z przeszkód do zrobienia kariery aktorskiej we Francji był jej polski akcent). Nauczył Zapolską (aktorkę i dramatopisarkę) wrażliwości na rolę rekwizytów, dekoracji, strojów i mimiki, indywidualnych cech językowych, gestu.

Zajęcia

Warto jeszcze raz podkreślić, że literatura stanowiła przez długie lata ambicję uboczną Gabrieli Zapolskiej, która czuła się przede wszystkim aktorką. Przez całe życie tkwiła w długach; wieczne niedobory pieniężne zmuszały ją do pogoni za zarobkiem, którego głównym źródłem była właśnie twórczość literacka. Większość swoich powieści napisała na zamówienie redaktorów czasopism. Aby wywiązać się z umów pracowała szybko, dostarczając do druku poszczególne fragmenty, nigdy właściwie nie mając czasu na spokojne przemyślenie koncepcji książki i oszlifowanie całego tekstu. Jej pierwsze dramaty były przeróbkami powieści dokonanymi nierzadko na żądanie reżyserów teatralnych. Zapolska przez długi czas znana była jako dostarczycielka najbardziej kasowych” sztuk teatralnych.

Jej 5 minut

Zapolska miała dość burzliwe życie: dwa małżeństwa, dwa rozwody, skandale, procesy, polemiki prasowe (m.in. ze Świętochowskim). Jednym z najbardziej znanych skandali literackich jest spór Zapolskiej z Karolem Popławskim, publicystą Prawdy, który bezpodstawnie oskarżył młodą autorkę Akwarel o plagiat. Oburzona Zapolska podała sprawę do sądu. Młoda kobieta, aktorka i literatka, znana ze swojego skandalizującego trybu życia, wyklęta przez własną klasę społeczną przegrała z „posłem Prawdy”, Aleksandrem Świętochowskim (który stanął w obronie Popławskiego). Koniec procesu stał się jednak początkiem prawdziwej „wojny o Zapolską” prowadzonej na łamach prasy, pisarki bronił między innymi Przegląd Tygodniowy Adama Wiślickiego i Bolesław Prus.

Zobacz: