Mówi się, że Rzymianie przejęli od Greków cały ich dorobek kulturowy; że przywłaszczyli sobie wszystko to, co wymyślili już wcześniej Hellenowie. Czy to prawda? Rzymianie rzeczywiście wzięli od Greków bardzo dużo: przede wszystkim cały panteon, czyli wszystkich bogów i związaną z nimi mitologię, wiele gatunków literackich, filozofię, podstawowe porządki architektoniczne. Wszystkie te dziedziny kultury i sztuki przerobili jednak na własną modłę: bogom nadali swoje imiona, architekturę uczynili bardziej monumentalną, poezję doskonalili.

.

Trzej wielcy lirycy

Tym mianem określa się najwybitniejszych poetów rzymskich: Wergiliusza, Horacego i Owidiusza.

Wergiliusz (70–19 p.n.e.)

Działał i tworzył w kręgu znakomitego opiekuna poetów Mecenasa. Znany jest dziś głównie jako autor sielanek, zebranych w zbiorze Eklogi, w których w formie pięknych i rozbudowanych obrazów poetyckich przedstawiał uroki życia italskiej wsi. Poza utworami lirycznymi napisał także Eneidę, wielki epos wzorowany na Iliadzie i Odysei, opisujący losy jednego z wojowników trojańskich, Eneasza, który według tradycji miał być protoplastą Rzymian.

Eneida – epos rzymski
Składający się z dwunastu ksiąg poemat epicki Wergilego był dla Rzymian tym, czym dla Greków były Iliada i Odyseja. Główny bohater Eneidy to Trojańczyk Eneasz, syn Anchizesa i Afrodyty, w czasie wojny trojańskiej, obok Hektora, jeden z najdzielniejszych obrońców miasta. Gdy Achajowie zdobyli Troję, Eneasz wraz z ojcem opuścił ją na rozkaz bogów. Epos Wergiliusza opisuje tułaczkę Eneasza, jego przybycie do Kartaginy, do Italii, walki z miejscowymi plemionami, zdobycie Lacjum i założenie nowej siedziby – Lawinium. Poemat miał na celu gloryfikację Rzymian, ukazanie ich jako potomków bogów i dziedziców starożytnych Trojan.

Horacy (65–8 p.n.e.)

Drugi protegowany Mecenasa zostawił po sobie drobniejsze formy poetyckie: ody, epody, satyry i pieśni. W odach i epodach nawoływał do zaprzestania walk, toczonych wówczas pomiędzy stronnictwami Oktawiana i Antoniusza. Jego pieśni, wzorowane na utworach greckich, Safony, Pindara i Anakreonta, przepełnione są liryczną refleksją nad życiem codziennym i światem, w mistrzowski sposób łączą wątki filozofii stoickiej i epikurejskiej z lirycznym językiem. Stanowią wyraz osobistych uczuć i stanów świadomości poety. To właśnie jedna z jego pieśni rozpoczyna się od słynnych słów: „Exegi monumentum” („Zbudowałem pomnik”). Ukazany w tym utworze motyw zbudowanego przez poetę pomnika w postaci własnej twórczości był wielokrotnie wykorzystany przez potomnych, choćby w Pieśni XXIV Jana Kochanowskiego.

Horacy także jest autorem słynnego Listu do Pizonów, wierszowanego utworu, w którym opisał wszystkie zasady sztuki klasycznej, takie jak: ład, harmonia, spokój, prawdopodobieństwo i porządek świata przedstawionego.

Owidiusz (43 p.n.e.–18 n.e.)

Najmłodszy z trójki liryków rzymskich, piewca i „nauczyciel” miłości. Twórca utworów lekkich, frywolnych, niekiedy żartobliwych, a nawet dosadnych. Jest autorem słynnego poematu dydaktycznego Sztuka kochania (łacińskie Ars amandi). Niewykluczone, że to właśnie dość swobodna liryka Owidiusza, irytująca przede wszystkim cesarza moralistę Marka Aureliusza, stała się przyczyną wygnania poety z Rzymu.

Jako dojrzały poeta tworzy jeszcze Owidiusz poemat Przemiany. Świat przedstawiony w tym utworze jest zupełnie inny od tego, który proponowali Wergiliusz czy Horacy – Owidiusza fascynuje ruch i ciągła zmienność rzeczy.

Nieszczęśliwy przypadek Fedrusa
Rzymski bajkopisarz Fedrus, wzorując się na Ezopie, którego zresztą tłumaczył na łacinę, wzbogacił bajkę o elementy satyryczne, pełne aluzji do faktów współczesnych. Został za to skazany na wygnanie przez cesarza Sejana, który dopatrzył się w bajkach aluzji do swojej osoby. Bajka, popularna już w starożytności, znalazła wielu naśladowców w epokach późniejszych. Najsłynniejszy z nich to de La Fontaine. U nas zaś Krasicki, a później Mickiewicz.

.

Dramat rzymski

Dramat rzymski rozwija się na drodze wytyczonej i przetartej przez Greków. Szczególnie wyraźnie na polu komedii odznaczył się Plaut, dramaturg, który wprowadził do swoich utworów postacie wyrażające komizm całą swoją postawą, bawiące publiczność swoją osobą. Jako twórca tragedii odznaczył się zaś Seneka. Na przykładzie jego utworów widać, jak istotna była dla Rzymian retoryka. Bohaterowie tekstów Seneki mówią językiem silnie zretoryzowanym, pełnym przesadzonego patosu i wyszukanych figur stylistycznych.

.

Literatura dla polityki

Lubujący się w kwestiach prawnych Rzymianie wykorzystali wiele odmian literatury na użytek polityki. W życiu politycznym Rzymu na pierwszym miejscu stała sztuka wymowy – retoryka. Znakomicie rozwinięta została przez Katona Starszego, autora wielu mów o charakterystycznym, klarownym i dosadnym stylu. Największe jednak zasługi na tym polu położył Cicero (Ciceron). Był on nie tylko wybitnym mówcą, lecz także twórcą i teoretykiem nowego stylu retoryki. Wywarł wielki wpływ na języki nowożytne. Stworzył podstawy stylistyki, czyli nauki o właściwościach języka i stylu utworów literackich. Poza wymową zajmował się także etyką, polityką i zagadnieniami dotyczącymi religii.

Formą literacką na usługach polityki stała się, stworzona przez Lucyliusza, satyra, która, jako utwór zabawny, niekiedy zjadliwy, pozwalała w przewrotny sposób ośmieszyć przeciwników. Wyrazem ostrych walk politycznych były liczne pamflety, pisane zarówno prozą, jak i wierszem, oraz broszury polityczne. Wszystkie te gatunki były często wykorzystywane w epoce oświecenia, u nas między innymi przez Ignacego Krasickiego.