* – pytanie elementarne;
** – pytanie łatwe;
*** – typowe pytanie egzaminacyjne (ani specjalnie łatwe, ani specjalnie trudne);
**** – pytanie trudne;
***** – pytanie wyjątkowo trudne.

**** 1. Wskaż szereg głosek, w którym znajdują się wyłącznie głoski wargowe nosowe i przedniojęzykowe zwarto-wybuchowe.

1. m, m’, t, d, t’, d’
2. n, ń, t, d, t’, d’
3. m, m’, p, b, p’, b’
4. n, ń, p, b, p’, b’

Cztery gwiazdki przy pytaniu z fonetyki, czyli nauki o głoskach? Tak, choćby dlatego, że ten dział nie cieszy się szczególną sympatią uczących się gramatyki. Jednakże klasyfikacje polskich spółgłosek trzeba znać, jeśli przystępuje się do egzaminu z nauki o języku. Czwarta gwiazdka wzięła się stąd, że w podanych odpowiedziach wyszczególniono takie głoski, o których nie mówi się w podręcznikach i większości skryptów nieuniwersyteckich. Mam na myśli miękkie odmiany głosek przedniojęzykowych zwarto-wybuchowych: t’, d’, występujące w polszczyźnie, lecz tylko w wyrazach obcego pochodzenia: dinozaur, Titanic. Właściwa odpowiedź znajduje się pod numerem pierwszym, gdyż spółgłoska ń jest środkowojęzykowa i tym samym nie spełnia warunków zadania. Z innych względów należy odrzucić głoski: p, b, p’, b’ ­– wargowe, lecz ustne w odróżnieniu od m albo m’.

*** 2. Wskaż zestaw wyrazów z poprawnie wydzielonymi formantami.

1. wspin-aczka, mydel-niczka, misecz-ka, kisz-onka, czk-awka
2. wy-pad, roz-ruch, od-czyt, pod-kurcz, prze-skok
3. nie-szczęś-nik, prze-robić, przy-odziew-ek, do-staw-ka
4. twórcz-y, beczkowóz-ø, wujci-o, sędzi-a, książ-ę

Pytania ze słowotwórstwa rzadko okazują się bezproblemowe. Pojęcie formantu, elementu różniącego oba wyrazy: tworzący i tworzony, wydaje się na tyle ważne, by włączyć je do zbioru podstawowych zagadnień gramatycznych. Znów wygrywa odpowiedź nr 1. W drugim szeregu znajdują się formacje słowotwórcze z niewidocznym formantem, nazywanym formantem paradygmatycznym. Wszystkie pochodzą od odpowiednich czasowników, a przykładowa analiza przedstawia się tak: podkurczyć podkurcz-ø. Pod trójką podzielono właściwie jedną formację – czasownik przedrostkowy. W trzech rzeczownikach niepotrzebnie wydzielono przedrostki. Ostatni szereg podaje właściwą analizę… fleksyjną, nie zaś słowotwórczą. Oddzielono końcówki fleksyjne form mianownika każdego z tych wyrazów. Przy rozwiązywaniu ćwiczeń dotyczących budowy wyrazu należy sprawdzić, czy chodzi o podział wyrazu na podstawę słowotwórczą (w terminologii akademickiej: temat słowotwórczy) i formant, czy na temat fleksyjny i końcówkę fleksyjną.

*** 3. W której grupie wyrazów formanty pełnią tę samą funkcję?

1. mieszadło, zakraplacz, nagrzewnica, spłuczka, tłuczek
2. lądowisko, rozlewisko, wędzisko, obozowisko, weselisko
3. badacz, racjonalizator, szaleniec, uwodziciel, prostak
4. zakopywać, zapominać, zabrać, zaszyć, zajść

Formanty będą pełniły tę samą funkcję wtedy, gdy utworzone przez nie formacje słowotwórcze będą miały to samo znaczenie ogólne. Ta cecha wyrazów pochodnych decyduje o włączeniu ich do określonej kategorii słowotwórczej. W trzecim szeregu znajdują się nazwy wykonawców czynności (badacz, racjonalizator, uwodziciel) oraz nazwy nosicieli cech (pozostałe). Chociaż wszystkie czasowniki z ostatniej grupy zaczynają się na za-, dla czasownika zapominać jest to integralna część wyrazu – związki łączące go z czasownikiem pomnieć mają charakter historyczny. Fałszywym tropem okazuje się drugi szereg – wędzisko oraz weselisko to zgrubienia, reszta przykładów to nazwy miejsc. Wobec tego wygrywa szereg nr 1, w którym umieszczono nazwy narzędzi.

** 4. Która grupa wyrazów tworzy rodzinę wyrazów?

1. czekać, poczekalnia, czek, oczekiwać, czekowy
2. pieprz, cynamon, goździki, papryka, imbir, szafran
3. wytwór, przetwory, odtwórca, wytwórnia, przetwornik
4. czytać, czytelnia, biblioteka, przeczytać, czytelnik

Rodzina wyrazów to wyrazy pokrewne pod względem formalnym, nie zaś podobne pod względem znaczeniowym. Dlatego odrzucamy czwarty szereg (biblioteka nie pasuje) oraz drugi, wyszczególniający przyprawy. W pierwszym szeregu wszystkie wyrazy zawierają segment liter ,,czek”, ale zapożyczony z angielszczyzny rzeczownik czek i pochodny od niego przymiotnik nie mają nic wspólnego z rodzimym czasownikiem czekać. Wygrywa więc rodzina czasownika tworzyć, której przedstawicieli wymieniono w odpowiedzi nr 3.

** 5. Który z poniższych czasowników różni się od czasownika zasypiać tylko tym, że jest w przeciwieństwie do tamtego dokonany?

1. usnąć
2. zasnąć
3. przespać
4. odespać

W tym poleceniu o nieco zagmatwanym sformułowaniu chodzi o podanie dokonanego odpowiednika czasownika zasypiać. Łatwo sprawdzić, że czasownik wyjściowy jest niedokonany. Forma zasypiam to forma czasu teraźniejszego, a taki mają tylko czasowniki niedokonane. Czasownik dokonany oznacza natomiast czynność skończoną, nie zaś rozpatrywaną w trakcie jej wykonywania. Dlatego nie będzie miał form teraźniejszych. Usnę, zasnę, prześpię i odeśpię to formy czasu przyszłego prostego, charakterystycznego dla czasowników dokonanych. Dokonane są więc wszystkie czasowniki, ale ten oznaczony numerem 2. zaczyna się podobnie do czasownika zasypiać. Sprawdźmy: Teraz zasypiam, ale jutro nie zasnę.

***** 6. W którym z poniższych zbiorów wyrazów rzeczowniki mają w odmianie tę samą osobliwość?

1. leśniczy, służący, człowiek
2. kakao, technikum, remedium
3. woda, światło, spodnie
4. mężczyzna, poeta, akrobata

Osobliwości w odmianie można by wskazać dla rzeczowników w każdym szeregu. W poleceniu chodzi jednak o cechę tak osobliwą, jak wspólną wyrazom z danej odpowiedzi. Dlatego najłatwiej odrzucić pierwszą z nich. Rzeczownik człowiek nie ma odmiany typowej, gdyż w liczbie mnogiej zachodzi całkowita wymiana tematu fleksyjnego (ludzie), a dwa pierwsze wyrazy, choć należą do klasy rzeczowników, odmieniają się według deklinacji przymiotnikowej. W drugim szeregu z nieodmiennym rzeczownikiem kakao, występującym tylko w liczbie pojedynczej, sąsiadują rzeczowniki nieodmienne w liczbie pojedynczej, a odmienne w mnogiej. Coś więc łączy te trzy wyrazy, coś je dzieli. Za wygrywający można uznać, choć z ciężkim sercem, szereg trzeci, zawierający wyrazy, które nie odmieniają się przez liczbę: woda oraz światło występują tylko w liczbie pojedynczej, rzeczownik spodnie – przeciwnie, ma liczbę mnogą. Kłopot w tym, że to podobieństwo (brak odmiany przez liczby) przejawia się różnie, w dodatku znane są nam formy mianownikowe światła oraz wody, których nie łączy jednak tak prosta zależność jak ta widoczna w parze jedna latarka – dwie latarki. Mając to na uwadze, wybieram wersję ostatnią, w której podano trzy rzeczowniki męskoosobowe, odmieniające się – w liczbie pojedynczej – według deklinacji żeńskiej (np. jak rzeczownik kobieta). Czy to osobliwość? Chyba jednak tak.

** 7. W jakim przypadku stoi podkreślony rzeczownik w zdaniu: „Niecały tydzień przygotowywałem się do egzaminu”?

1. w miejscowniku
2. w dopełniaczu
3. w bierniku
4. w mianowniku

Jeśli odmienimy rzeczownik tydzień przez przypadki, okaże się, że forma taka jak podkreślona w powyższym zdaniu występuje w mianowniku, bierniku i – nie zapominajmy – w wołaczu. Mianownik jest zarezerwowany dla podmiotu, wołacz występuje poza związkami w zdaniu; poza tym nie podano takiej odpowiedzi. Dlatego zakreślamy szereg nr 3.

** 8. Ile jest wyrazów, które bezpośrednio określają wyraz twórcy w zdaniu:
Szczególnie dużo uwagi poświęcamy dziś poezji urodzonego przed 200 laty Adama Mickiewicza – największego twórcy literatury polskiej.

1. jeden;
2. trzy;
3. cztery;
4. dwa.

Dopowiedzenie po myślniku tworzą cztery wyrazy, z których dwa określają nasz rzeczownik: twórcy jakiego? – największego oraz twórcy kogo? czego? – literatury.

**** 9. Czy wyraz poeta jest w zdaniu:
Adam Mickiewicz – nasz największy poeta – urodził się 200 lat temu.

1. podmiotem;
2. przydawką rzeczowną;
3. dopełnieniem;
4. przydawką dopełniaczową?

Możemy wahać się między dwiema pierwszymi odpowiedziami. To jest podmiot, element podmiotu złożonego, który jako całość ma postać: Adam Mickiewicz, poeta. Oba elementy podmiotu złożonego pozostają względem siebie w stosunku współrzędnym, są równie ważne. Nie możemy postawić pytania: Adam Mickiewicz – jaki? – Poeta. Przeczy temu sens. Tym bardziej nie można widzieć związku składniowego Poeta – który? – Adam Mickiewicz. Przeczy temu budowa zdania. Pytanie uznaję za trudne, gdyż zdania z podmiotami złożonymi rzadko trafiają do testów egzaminacyjnych. O tym typie podmiotu piszą tylko niektóre kompendia ze składni.

** 10. Czy wypowiedzenie składowe żebym zdawał na taki kierunek studiów z wypowiedzenia złożonego: Wahałem się, co studiować, ale wszyscy mi radzili, żebym zdawał na taki kierunek studiów, który mnie najbardziej interesuje. jest:

1. wypowiedzeniem podrzędnym dopełnieniowym;
2. wypowiedzeniem współrzędnym przeciwstawnym;
3. wypowiedzeniem podrzędnym rozwijającym;
4. wypowiedzeniem podrzędnym okolicznikowym celu?

Druga gwiazdka za zdanie wielokrotnie złożone, przez którego budowę musimy się przebić. O składni zdania złożonego mówi się bardzo dużo w szkole podstawowej i wszystkie terminy poza trzecim powinny być świetnie znane zdającym egzamin z nauki o języku polskim. O zdaniu rozwijającym można znaleźć trochę uwag w podręczniku do pierwszej klasy szkoły średniej. Wystarczy jednak zadać pytanie o analizowane zdanie składowe: wszyscy mi radzili – co? (kogo?): żebym zdawał na taki kierunek studiów. To pytanie przypadka zależnego – biernika, a nie mianownika! Takie pytania są charakterystyczne dla dopełnień, a zatem i dla zdań dopełnieniowych. Dlatego wygrywa odpowiedź nr 1.

**** 11. Czy ostatnie wypowiedzenie składowe w wypowiedzeniu złożonym: Gdy rozdano testy, zobaczyłem, że umiem odpowiedzieć na pytania, i zacząłem spokojnie pisać. jest:

1. częścią wypowiedzenia drugiego;
2. wypowiedzeniem współrzędnym z wypowiedzeniem drugim;
3. wypowiedzeniem podrzędnym do wypowiedzenia drugiego;
4. wypowiedzeniem współrzędnym z wypowiedzeniem trzecim.

I znowu zdanie wielokrotnie złożone, w dodatku z niegroźną pułapką – spójnik i, poprzedzający ostatnie zdanie składowe, jest spójnikiem łącznym; zdanie musi być więc współrzędne z innym. Wygrywa odpowiedź druga: zobaczyłem i zacząłem, nie zaś: zobaczyłem, że (…) zacząłem. Znamienny jest przecinek przed naszym spójnikiem; zamyka on trzecie wypowiedzenie składowe, podrzędne do drugiego, lecz nie tworzące związku składniowego z ostatnim członem. Kto z nas nie słyszał, że przed i nie stawia się przecinka? A jednak…

*** 12. Ile składowych wypowiedzeń podrzędnych typu przydawkowego jest w wypowiedzeniu złożonym:
Wszystkim kandydatom, którym zależy na pomyślnym wyniku egzaminu, warto poradzić, żeby spróbowali zapomnieć o sytuacji, w jakiej się znajdują, i by odpowiadali na pytania, odwołując się do własnej wiedzy.

1. zero;
2. dwa;
3. jedno;
4. trzy.

Zdania przydawkowe odpowiadają na pytania przydawek. Są poza tym wprowadzane charakterystycznymi zaimkami względnymi. Którym kandydatom? Którym zależy na pomyślnym wyniku egzaminu. O jakiej sytuacji? W jakiej się znajdują. Imiesłowowy równoważnik zastąpił zdanie sposobowe (jak odpowiadali). Zdanie główne jest rozbite: Wszystkim kandydatom (…) warto poradzić. Człony rozpoczynające się od spójników żeby oraz by odpowiadają na pytanie poradzić (kogo?) co? – są to zatem zdania dopełnieniowe. Dlatego wygrywa odpowiedź nr 2.

**** 13. W którym z podanych tekstów można bez zmiany informacji zastąpić powtarzający się wyraz jednym rzeczownikiem o najogólniejszym znaczeniu?

1. Wiele pań nie jada lub prawie nie jada kolacji. Obfita kolacja jest szczególnie niebezpieczna dla linii.
2. Któż nie lubi zapachu fiołków? Gdyby fiołków nie było na świecie, jakże brakowałoby nam ich zapachu w lesie.
3. Adam przyniósł Marysi fiołki, ale dziewczyna zapomniała wstawić je do wody – i fiołki zwiędły.
4. Chciałabym mieć pudelka. Pudelki są wprawdzie niezbyt inteligentne, ale wierne.

Prawie wszystkie gwiazdki należą się za sformułowanie polecenia. Szukamy hiperonimu (pojęcie nie zostało wprowadzone do typowego programu szkolnego) powtórzonego wyrazu czy wyrazu o znaczeniu nadrzędnym, ogólniejszym. Musimy przy tym pamiętać, by w tekście – zbiorze dwuzdaniowym – wymiana wyrazów nie naruszyła spójności. Jeśli w pierwszym przykładzie posłużymy się rzeczownikiem posiłek, zmienimy znaczenie drugiego zdania. Musielibyśmy pomóc sobie zaimkiem, a w poleceniu nie było o tym mowy. Dlatego też odpada rzeczownik pieski (przykład nr 4.). Porównajmy zdania o fiołkach. Tylko w trzecim przykładzie użycie hiperonimu (kwiaty) nie zmieni sensu całości. Zresztą – tam już zastosowano podobny zabieg. Hiperonimem dla rzeczownika Marysia jest rzeczownik dziewczyna.

14. W której z poniższych grup wszystkie wyrazy są synonimami czasownika uciec?

1. pogalopować, oddalić się, polecieć
2. ulotnić się, wyjść, wyjechać
3. czmychnąć, zrejterować, popędzić
4. dać nogę, zwiać, zbiec

Synonimy to wyrazy o podobnym znaczeniu. Dlatego należy zaznaczyć ostatni szereg. Co prawda, wszystkie czasowniki oznaczają ruch, ale niektóre (pogalopować, polecieć, wyjść, wyjechać, popędzić) nie muszą oznaczać ucieczki wykonawcy danej czynności­.

**** 15. Które z podanych niżej zdań nie zawiera błędów językowych?

1. W pracach socjologów zajmujących się kontrkulturą młodzieżową wiele uwagi poświęca się diabłowi jako idei pasjonującej młodych ludzi.
2. W czasach pogoni za dobrym, popłatnym zajęciem praca na półtorej etatu nikogo już nie dziwi.
3. Dowód na istnienie cywilizacji pozaziemskiej, przedstawiony na ostatniej konferencji Stowarzyszenia Badaczy Obiektów Latających, nie był w pełni przekonywający.
4. Do dziś pamiętam książkę A. Bahdaj z ilustracjami B. Butenko.

Trzy powody zadecydowały o przyznaniu temu pytaniu wysokiego stopnia trudności. Po pierwsze, egzaminacyjne pytania poprawnościowe okazują się bardzo różnorodne. Jeśli zdający zetknął się z konkretnym problemem językowym, to dobrze, jeśli się nie zetknął – jego szanse maleją. Po drugie, zdanie bez błędu zawiera formę rzadką – powinniśmy mówić przekonywający (albo przekonujący, co jest formą nowszą i częstszą), a nie przekonywujący – ta forma jest błędna. Wiemy o tym, gdyż reguły tworzenia imiesłowów przymiotnikowych czynnych każą dodać zakończenie -cy do formy 3 os. l. mn. czasu teraźniejszego: (oni) przekonują + -cy albo (oni) przekonywają + -cy. Obecnie koniugacja przekonywam, przekonywasz, przekonywa (…), przekonywają wychodzi z użycia. Zdanie czwarte mogłoby być poprawne, gdyby nad tą niezapomnianą książką pracowały dwie kobiety, np. Anna Bahdaj i Barbara Butenko. Ich nazwiska, jako że nie kończą się na -a, pozostają nieodmienne. Trzeba jednak wiedzieć (pamiętać?), że autor pytania miał na myśli książkę Adama Bahdaja, zilustrowaną przez Bohdana Butenkę. Do rozwiązania ćwiczenia przydaje się więc wiedza pozajęzykowa i to jest trzeci powód tak wysokiej wyceny pytania.
Odnotujmy gwoli ścisłości, że etat – jako rzeczownik męskonieżywotny – łączy się z liczebnikiem ułamkowym półtora, celownik od diabeł kończy się na -u.

*** 16. W którym zdaniu frazeologizm został użyty poprawnie?

1. Wszyscy jego koledzy byli zaangażowani w jakąś działalność podziemną, on schował się w wieży z kości słoniowej i cały czas myślał tylko o tym, czy aby nikt go tam nie odkryje.
2. Trudno było przecisnąć się przez igielne ucho eliminacji przed najnowszym teleturniejem.
3. Dwa Janusowe oblicza mogą podziwiać zwiedzający wystawę ,,Roma Antiqua”.
4. Rozdzielanie stanowisk przed ogłoszeniem wyników wyborów jest dzieleniem skóry na niedźwiedziu.

Test zbliża się ku końcowi, ale nie dzielmy skóry na niedźwiedziu – zostało kilka pytań. Ten frazeologizm znaczy «planować sukces przed rozstrzygnięciem sprawy, zwłaszcza wtedy, gdy widoki nie są najlepsze». W dobrym kształcie słownym i we właściwym znaczeniu przytoczono go w czwartym przykładzie. Dwa Janusowe oblicza – to w sumie cztery twarze. Właściwa postać tego wyrażenia to Janusowe oblicze – podwójne, więc dwulicowe. Przez ucho igielne miałby przejść wielbłąd; w przykładzie nr 2 należało użyć wyrażenia wąskie gardło. Związek ze zdania pierwszego (schował się w wieży z kości słoniowej) sprawia wrażenie utworzonego doraźnie – wobec tego jest tylko metaforą, nie zaś związkiem frazeologicznym, który zakorzenił się w języku.

** 17. Przykładami zapożyczeń węgierskich w języku polskim są:

1. fartuch, cegła, rynsztok, sołtys
2. dobosz, giermek, kontusz, szyszak
3. szkoła, diabeł, anioł, plaga
4. fresk, kapusta, seler, tort

Nie za mało gwiazdek? Nie wszyscy mówimy po węgiersku… Nie musimy – w innych szeregach widzimy albo niemieckie pożyczki językowe, związane z późnośredniowiecznym rozwojem miast, albo ,,włoszczyznę”, albo wyrazy o etymologii łacińskiej, przyswojone za pośrednictwem czeskim (anioł). Zostaje szereg nr 2. Zapożyczeń węgierskich (z czasów Stefana Batorego) jest tak niewiele, że opracowania muszą wymieniać te same przykłady.

***** 18. Co łączy występujące we współczesnym języku polskim wyrazy działo i dzieło?

1. nic; mają różne pochodzenie i znaczenie;2. pochodzą od tego samego czasownika; forma dzieło powstała w wyniku przegłosu;
3. pochodzą od tego samego czasownika; forma działo powstała w wyniku przegłosu;
4. w żadnej z tych form nie zaszedł przegłos.

Może nas zmylić pierwsza odpowiedź. A jednak w rzeczowniku działo zaszedł przegłos. Dla współczesnej polszczyzny nie jest to formacja słowotwórcza, ale etymologia obu rzeczowników wskazuje na czasownik dziać się. Powie to każdy student polonistyki trzeciego roku… A każdy maturzysta powinien pamiętać, że e ulegało przegłosowi, natomiast a powstawało w wyniku tego arcyważnego dla polszczyzny zjawiska fonetycznego.

**** 19. Czy współczesne znaczenie wyrazu maciora jest jego znaczeniem pierwotnym?

1. tak, nastąpiło utrwalenie znaczenia pierwotnego;
2. nie, nastąpiło rozszerzenie znaczenia;
3. nie, nastąpiło zawężenie znaczenia;
4. nie, doszło do zlania się dwóch różnych znaczeń.

Proścież Boga, wy miłe i żądne maciory,
By wam nad dziatkami nie były takie to pozory,
Jele ja nieboga ninie dziś zeźrzała
Nad swym, nad miłym Synem krasnym,
Iż on cierpi męki nie będąc w żadnej winie.

Czytamy w pięknym, do głębi poruszającym piętnastowiecznym lamencie Posłuchajcie, bracia miła…, najkunsztowniejszym wierszu polskiego średniowiecza. Tekstu jego przedostatniej strofy nie przytoczono w poleceniu. Bez znajomości tego fragmentu trudno byłoby stwierdzić, że rzeczownik maciora dawniej oznaczał matkę (w ogóle), dziś zaś – wyłącznie samicę świni. Poprawną odpowiedź oznaczono numerem 3.

** 20. Wyrazy z tak zwanym ,,e” ruchomym to:

1. kier, ster, parter;
2. delta, metr, sklep;
3. dzionek, łeb, wieś;
4. sień, bezy, meta.

Wystarczy odmienić te wyrazy przez przypadki. W formach fleksyjnych wyrazów tworzących trzeci szereg zniknie samogłoska e. Tę głoskę, jeśli pojawia się ona i (częściej) znika w odmianie wyrazu, nazywamy e ruchomym.