W pierwszym okresie Kasprowicz stawiał poezji społecznikowski cel: ukazać nędzę ludu, jego krzywdę w sposób prawdziwy, wręcz naturalistyczny, czyniący wrażenie na odbiorcy.
- Ciekawym utworem jest wiersz W chałupie – „okiem kamery” poeta śledzi, opisuje szczegół po szczególe w chłopskiej chacie. Obserwujemy „spis inwentarza”: okno zapchane szmatami, nędzny stół, blaszaną łyżkę, resztki marnego jedzenia – wszystko tworzy dysonans nędzy. Wiersz wieńczy opis dwu kobiet – starszej, drzemiącej przy piecu i młodej, także śpiącej, chłopki snującej marzenia o paniczu. Smutne wrażenie wywołuje ten utwór w czytelniku – ubóstwo, brzydota miejsca i samych osób w parze z nędzą i nierealnością marzeń przytłacza i wzbudza współczucie.
- Cykl sonetów Z chałupy – jest zbiorem „obrazków”, które, tak jak utwory Marii Konopnickiej, obnażają nędzę ludu i usiłują dotrzeć do sumień czytelników. Sonet rozpoczynający cykl prezentuje malowniczy obraz wsi – chat przytulonych do pagórków, dziewczyn w „kraśnych chustkach”, rżących koni, chudych krów itd. Wyczuwamy w nim sentyment autora do wsi, z której sam pochodzi.
- Lecz już Sonet XV – to obraz kobiety, która zamarzła, tułając się w żebraczym życiu, bo mąż jej zmarł, a ziemię sprzedano na opłaty.
- Sonet XIX – to z kolei historia mężczyzny, który, dotąd zdrowy i zdolny do pracy, zachorował, lecz nie ma pieniędzy na lekarzy i niechybnie umrze.
- Sonet XXXIX – ukazuje chłopskie dziecko pragnące wiedzy, chłopca, który ponosi wszelkie wysiłki, by się edukować, lecz, niestety – „z nędzy umarł na suchoty”. Los kobiety, dziecka i chłopa prezentują panoramę nędzy ludu.
Motyw wsi i życia wiejskiego:
- Wczesna poezja Kasprowicza nie wpisuje się jednak w ciąg literackich głosów „pochwały natury”, harmonii i urody wsi (Kochanowski, Rej, Pasek, Krasicki).
- Nie jest też jednym z ludomańskich okrzyków charakterystycznych dla Młodej Polski. Zachwyt folklorem, moda na zainteresowanie wiejskim trybem życia to tematy Wyspiańskiego, Reymonta, Tetmajera, Rydla.
- Kasprowicz kontynuuje społecznikowski motyw mówienia o wsi, obrazuje nędzę i niedolę ludzi, wzrusza i pragnie oddziaływać na uczucia odbiorcy – tak jak czynili to noweliści pozytywizmu, a w poezji Maria Konopnicka.
Zobacz:
Przemiany w twórczości Jana Kasprowicza