Orzeczenie

Jest to czasownik występujący w zdaniu w formie osobowej.
Orzeczenie określa czynność lub stan podmiotu.

• Marzena usnęła o siódmej wieczorem.
  – orzeczenie mówi o tym, co zrobiła Marzena – usnęła.
• Magda zapomniała podręcznika.
  – orzeczenie mówi o tym, co zrobiła Magda – zapomniała.
• Książka leży na biurku.
  – (co dzieje się z książką? Książka leży)

Uwaga!!! Bez orzeczenia nie ma zdania.

 

Jak zapytać o orzeczenie?

Tak samo jak o czasownik:

• co robi?
• co się z nim dzieje?

 

Orzeczenie określa:

• czynność
  Pytamy: co robi?
  – Magda pisze wypracowanie.
  – Samochód ojca stoi zaparkowany przed domem.

• stan
  Pytamy: co się z nim dzieje?, w jakim stanie się znajduje?
  – Kwiaty pięknie kwitną tej wiosny.
  – Wszyscy popadli w stan głębokiego przygnębienia.

• cechę
  Pytamy: jaki jest?, czym jest?, kim jest?
  – Ta droga jest wyboista.
  – Majka jest bardzo zarozumiała.

 

Rodzaje orzeczeń

Orzeczenie czasownikowe – wyrażone osobową formą czasownika, odpowiada na pytania:

• Pytamy:
  co robi?, co się z nim dzieje?
  Mama gotuje.
  Maciek gorączkuje.
  w jakim jest stanie?
  Książka leży.
  Kwiaty kwitną.
  Lód topnieje.
  

• Orzeczenie zgadza się z podmiotem w osobie, liczbie, a niekiedy także i w rodzaju.
  Ja kupiłem płytę, a ty kupiłaś książkę.
  Chłopcy pobiegli na boisko, ale dziewczynki pobiegły do klasy.
  Jarek dostał piątkę, lecz jego dziewczyna, Marta dostała tylko trójkę.

Uwaga!
W zdaniach bezpodmiotowych orzeczenie wyrażone jest czasownikiem w formie nieosobowej, np.

Pomalowano ściany.
Dostarczono towar.
Ściemnia się.

 

Orzeczenie imienne – składa się z dwóch części:

• czasownika w formie osobowej (łącznika) – być, stać się, zostać, robić się, wydawać się, okazać się
• oraz innej części mowy (orzecznika).
  Wieczorem zrobiło się chłodno.
  . łącznik orzecznik

łącznik + orzecznik = orzeczenie imienne

Orzecznikiem może być:

• Rzeczownik
  Marek był bohaterem dnia.
  Janek został bohaterem.

• Przymiotnik
  Alicja jest przesympatyczna.
  Marek będzie najszybszy.

• Przysłówek
  Pływać jest przyjemnie.

• Liczebnik
  On był pierwszy w kolejce.
  Marek był trzeci na mecie.

• Zaimek
  Piotr wcale nie jest taki.

Zdania z orzeczeniem imiennym odpowiada m.in. na pytania:

• kim jest?, czym jest?
  – Piotr jest taksówkarzem.

• kim stał się?, czym się stał?
  – Anna stała się najpopularniejszą polską piosenkarką.

• kim został?, czym został?
  – Zostali uznani za zaginionych.

• kim się okazał?
  – To odkrycie okazało się przełomowe.
  – Zadanie wydawało się trudne.

Uwaga!
Czasami możemy opuścić łącznik, wówczas orzeczenie imienne przybiera postać samego orzecznika.

Pies najlepszym przyjacielem człowieka. (jest przyjacielem)
Dziś piękna pogoda. (jest piękna pogoda)
Ania jakby znudzona. (jest znudzona)

Bywa, iż w roli łącznika występuje zaimek wskazujący to:

Wiedza to potęga. (Wiedza jest potęgą.)
Henryk Sienkiewicz to laureat Nagrody Nobla. (Henryk Sienkiewicz jest laureatem Nagrody Nobla.
Elektrownia węglowa to truciciel środowiska. (Elektrownia węglowa jest trucicielem środowiska.)

 

Orzeczenie a strony czasownika

• W stronie czynnej występuje orzeczenie czynne.
  W tego typu zdaniach podmiot sam wykonuje czynność.
  – Zosia zmywa naczynia. (sama pisze)
  – Jem obiad. (sam jem)
  – Naprawiam rower. (sam naprawiam)

• W zdaniach w stronie biernej najważniejszą funkcję pełni orzeczenie bierne.
  Tu podmiotu nie wykonuje czynności, lecz jest poddany czyjemuś działaniu.
  – Naczynia są zmywane przez Zosię.
  – Obiad jest jedzony przeze mnie.
  – Rower jest naprawiany przeze mnie.

• W stronie zwrotnej mamy z kolei orzeczenie zwrotne.
  Tu działanie podmiotu jest tu skierowane ku samemu sobie.
  – Magda myje się.
  – Ona uczy się już godzinę.
  – Pies drapie się za uchem.

W funkcji orzeczenia występuje

zazwyczaj czasownik w formie osobowej (w różnych czasach i trybach).

– Starałem się znosić twoje humory.
– Nie rób tego!
– Kto idzie dzisiaj do sklepu?
– Słowa, rozpalone nienawiścią, podpalają nie gorzej niż zapałki.
– Będziemy u ciebie za godzinę.
– Niech ona się wreszcie uspokoi.

Pamiętaj!

• Zaimek zwrotny się oraz partykuły niech, są to formy wchodzące w skład orzeczenia.

• Analizę zdań złożonych lub pojedynczych zawsze rozpoczynaj od znalezienia orzeczenia, a nie podmiotu, ponieważ określając najpierw orzeczenie, łatwiej ustalisz liczbę zdań, a to z kolei pomoże przy tworzeniu wykresów zdań złożonych.

• W zdaniach bezpodmiotowych orzeczenie bywa całkowicie niezależną częścią zdania.
  – Wieczorem zrobiło się zimno.
  – Ściemniało.
  – Grzmi.

Zobacz:

https://aleklasa.pl/matura/c317-nauka-o-jezyku/6-czesci-mowy-a-czesci-zdania

https://aleklasa.pl/gimnazjum/gramatyka/c172-skladnia/2-czesci-zdania

https://aleklasa.pl/gimnazjum/gramatyka/c172-skladnia/1-skladnia-informacje-podstawowe