Fonetyka
Jest to dział nauki o języku zajmujący się badaniem procesu powstawania głosu oraz opisem i klasyfikacją głosek.
Czym są narządy mowy?
To narządy, dzięki którym możemy mówić. Które narządy są narządami mowy? Przede wszystkim:
- płuca z tchawicą,
- krtań z wiązadłami głosowymi,
- jama gardłowa,
- jama nosowa,
- jama ustna z językiem, zębami, dziąsłami, podniebieniem twardym i miękkim oraz wargami.
W jaki sposób wykorzystujemy narządy mowy?
Wymawiamy dźwięki, układamy je w sylaby i zdania, po prostu porozumiewamy się.
Głoska
jest to najmniejsza, dająca się wyodrębnić słuchowo część wymówionego wyrazu, która nie ma własnego znaczenia (poza wypadkami, kiedy jedna głoska stanowi wyraz, np. a, i, w, z, o).
Wśród głosek wyróżniamy:
- samogłoski
(głoski mogące samodzielnie tworzyć sylaby; jest ich 8). Wszystkie samogłoski są dźwięczne.
W języku polskim samogłoski są jedynymi głoskami, które są sylabotwórcze (bez samogłoski nie ma sylaby).
Wyróżniamy samogłoski:- ustne: a, e, i, o, u, y
- nosowe: ą, ę
- spółgłoski
(głoski niemogące samodzielnie tworzyć sylaby)- ustne: b, c, ć, d, f, g, h, k, l, ł, p, r, s, ś, t, w, z, ź, ż
- nosowe: m, m’, n, n’ , ń
- Samogłoski wymawiamy przy dość dużym rozwarciu ust, są więc głoskami otwartymi, a przy wymawianiu spółgłosek stopień zbliżenia narządów mowy bywa znaczny.
- Głoski powstają dzięki pracy narządów mowy na skutek modyfikowania strumienia powietrza wydychanego z płuc.
- Głosek jest więcej niż liter. Często łączymy kilka liter, by oznaczyć jedną głoskę, np. cz, sz, rz, dz, dź, dż (to tzw. dwuznaki – każde dwie litery oznaczają wspólnie tylko jeden dźwięk).
Zapamiętaj!
Głoska to pojedynczy dźwięk mowy, najmniejsza mówiona i słyszalna część , np. w wyrazie mapa są 4 głoski: m-a-p-a.
Głoska a litera
Liczba głosek i liter w jednym wyrazie często jest inna.
- Albo liter i głosek jest tyle samo, np. egzamin (7 głosek i 7 liter),
- albo liter jest więcej, np. chrzan (4 głoski i 6 liter).
Nie może być odwrotnie – mniej liter niż głosek!
Zwróć uwagę!
- 1 głoska = 1 litera, np. w wyrazie zupa:
głoska z oznaczona jest literą z, głoska u – literą u, głoska p – literą p, głoska a – literą a.
Wyraz zupa składa się więc z 4 głosek i 4 liter.
- 1 głoska = 2 litery, np. w wyrazie dzwon:
głoska dz oznaczona jest 2 literami: d oraz z, głoska w – literą w, głoska o – literą o, głoska n – literą n.
Wyraz dzwon składa się z 4 głosek i 5 liter.
- 1 głoska = 3 litery, np. dziura;
głoska dzi jest oznaczona 3 literami: d, z, i, głoska u – literą u, głoska r literą r, głoska a – literą a.
Wyraz dziura składa się z 4 głosek i 6 liter.
Litera
jest to graficzny (pisany) znak głoski; najmniejsza część wyrazu napisanego.
Pamiętaj!!!
- Litery – służą do zapisywania głosek.
- Litera to nie to samo co głoska!
- Liczba głosek i liter w tym samym wyrazie jest często inna, np.
wyraz ciocia 6 liter, bo: c – i – o – c – i – a, ale tylko 4 głoski, bo: ci – o – ci –a
wyraz deszcz 6 liter, bo: d – e – s – z – c – z, ale tylko 4 głoski, bo: d – e – sz –cz
Pamiętaj o dwuznakach!
Dwuznak to dwie połączone litery, tworzące jeden dźwięk, np. cz, sz, rz, dz, dź, dż, ch.
Alfabet
to zespół liter oznaczających dźwięki danego języka ułożonych zawsze w takim samym porządku.
Polski alfabet ma 32 litery (a, ą, b, c, ć, d, e, ę, f, g, h, i, j, k, l, ł, m, n, ń, o, ó, p, r, s, ś, t, u, w, y, z, ź, ż).
Znaki diakrytyczne
są to znaki graficzne używane w systemach pisma, umieszczane nad lub pod literą, zmieniające artykulację tej litery i tworzące przez to nową literę.
W języku polskim jest 9 liter tworzonych za pomocą znaków diakrytycznych: ą, ć, ę, ł, ń, ó, ś, ź, ż.
Zapamiętaj!
Zbiór wszystkich liter w języku ułożony w ustalonej kolejności to alfabet.
Sylaba (zgłoska)
- – cząstka wyrazu (zawsze wymawiana nieprzerwanym strumieniem powietrza), która zawiera tylko samogłoskę lub samogłoskę z grupą spółgłosek, np. a-larm, cio-cia.
- Sylaby otwarte – sylaby, które kończą się samogłoską, np.
Mo-ni-ka, ma-ma, szko-ła.
- Sylaby zamknięte – sylaby, które kończą się spółgłoską, np.
biz-nes-men, siew-nik, bar-man.
- Sylaby otwarte – sylaby, które kończą się samogłoską, np.
Sylaby mogą być jednoliterowe, wieloliterowe, tu reguły gry wyznaczają samogłoski.
- oaza o-a-za
- matematyka ma-te-ma-ty-ka
- dom dom (wyraz jednosylabowy)
- panna pan-na
- rzeczpospolita rzecz-pos-po-li-ta
Czym głoska różni się od zgłoski?
Zgłoska to nic innego, jak sylaba.
Uwaga!
Litera i może pełnić różne funkcje.
- Może być znakiem graficznym głoski, np. Ikar, igła – występuje wówczas zawsze przed spółgłoską.
- Może być znakiem graficznym głoski i oraz zmiękczeniem poprzedzającej ją spółgłoski, np.
kochanymi, domami – występuje wówczas na końcu wyrazu. - 3Może być wyłącznie znakiem miękkości poprzedzającej ją spółgłoski, np.
cień, dzień, miasto, wioska – występuje wówczas zawsze przed samogłoską.
Podział głosek
| Głoski | Cechy charakterystyczne: |
samogłoski – a, ą, e, ę, i, o, u, y |
• wszystkie samogłoski są dźwięczne! • mamy dwie samogłoski nosowe: ą, ę; pozostałe są ustne |
| spółgłoski – wszystkie pozostałe głoski, np.: b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, ł, m, n, p, d, t, sz, ź, dż, dź, ś, ń, cz |
Głoski dzielimy, biorąc pod uwagę 5 kryteriów: udział wiązadeł głosowych
Uwaga! Niektóre głoski dźwięczne mają swój bezdźwięczny udział środkowej części języka
udział podniebienia miękkiego
miejsce artykulacji
stopień zwarcia narządów mowy
|
Zobacz: