Akcent wyrazowy
– wyróżnienie jednej z sylab w wyrazie poprzez mocniejsze jej wymówienie.
W języku polskim akcent pada zazwyczaj na przedostatnią sylabę (akcent paroksytoniczny):
- gim – bus,
- eg – za – min
- gim – naz – jal – ny,
- suk – ces,
- szko – ła po – nad – gim – naz – jal – na,
- re – a – li – zac – ja ma – rzeń.
Wyjątkami od tej reguły są:
- Niektóre wyrazy obcego pochodzenia zakończone na -yka, -ika, w których akcent pada na trzecią sylabę od końca, np.
- ma – te – ma – ty – ka,
- bo – ta – ni – ka,
- dy – plo – ma – ty – ka
- Liczebniki od 400 do 900 zakończone na -set, -sta, w których akcent pada na trzecią sylabę od końca, np.
- czte – rys – ta,
- o – siem – set,
- dzie – więć – set.
- Formy 1. i 2. osoby liczby mnogiej czasu przeszłego czasowników trybu orzekającego, w których akcent pada na trzecią sylabę od końca np.
- o – bej – rze – liś – my,
- prze – czy – ta – liś – my,
- do – pin – go – wa – liś –cie.
- Formy 1., 2. i 3. osoby liczby pojedynczej i 3. osoby liczby mnogiej trybu przypuszczającego, w których akcent pada na trzecią sylabę od końca, np.
- o – po – wie – dział –byś,
- pod – su – mo – wa – li – by.
- Formy 1. i 2. osoby liczby mnogiej trybu przypuszczającego, w których akcent pada na czwartą sylabę od końca, np.
- wę – dro – wa – li – byś – my,
- prze – zy – wa – li – byś – cie,
- u – szy – li – byś – my.
- Niektóre skrótowce, w których akcent pada na ostatnią sylabę, np.
- ONZ (o – en – zet),
- PKO (pe – ka – o).
- Rzeczowniki jednosylabowe poprzedzone cząstką arcy-, wice-, eks-, w których akcent pada na ostatnią sylabę, np.
- wi – ce – mistrz,
- ar – cy – mistrz,
- eks – mąż.
- Rzeczowniki
- Rzecz – pos – po – li – ta (akcent pada na trzecią sylabę od końca),
- pre – zy – dent ( akcent pada na pierwszą sylabę).
Uwaga!
W języku polskim występują też wyrazy bezakcentowe, czyli takie, które nie mają własnego akcentu, ponieważ np. tworzą całość akcentową z wyrazem następnym bądź poprzednim. Należą do nich:
- przyimki jednosylabowe,
- spójniki,
- partykuła nie ,
- jednosylabowe formy zaimków:
na kole, proszę cię, poda mi, pod stołem, nie maluj, u podnóża
Akcent zdaniowy
- wyróżnienie jednego wyrazu w zdaniu poprzez mocniejsze jego wymówienie.
- Monika odda tę książkę siostrze. (Monika, a nie ktoś inny)
- Monika odda tę książkę siostrze. (odda, a nie pożyczy czy sprzeda)
- Monika odda tę książkę siostrze. (tę właśnie, a nie inną)
- Monika odda tę książkę siostrze. (książkę, a nie zeszyt czy piórnik)
- Monika odda tę książkę siostrze. ( siostrze, a nie komuś innemu)
Intonacja zdaniowa
Intonacja zdaniowa – modulacja głosu, tj. wznoszenie się i opadanie głosu w obrębie zdania nadające wypowiedzeniom charakterystyczną linię melodyczną; w języku polskim ma charakter logiczny i emocjonalny
- możemy za jej pomocą uwydatnić np.: nasze zdziwienie, radość, pogardę, złość, gniew, ironię, itp.;
- pozwala na odróżnianie zdań oznajmujących, pytających i rozkazujących;
- pozwala na odróżnianie wypowiedzeń pojedynczych od złożonych.
Różne rodzaje intonacji oznaczamy w piśmie za pomocą kropki, znaku zapytania lub wykrzyknika.
- W zdaniach pytających intonacja jest rosnąca.
Podobał ci się ten film?
Intonacja pod koniec zdania wznosi się. Zdanie odbierzemy słuchem jako pytające. Wznoszącą się intonację oznaczymy na piśmie za pomocą znaku zapytania.
- W zdaniach oznajmujących – rosnąco – opadająca.
Przyszła długo oczekiwana wiosna.
Intonacja lekko opada pod koniec zdania. Zdanie odbierzemy słuchem jako twierdzące.
Na piśmie lekko opadającą intonację oznaczymy kropką.
- W zdaniach rozkazujących – opadająca
Zabierz to ode mnie!
Intonacja opada pod koniec zdania nieco mocniej niż przy zdaniu oznajmującym.
Zdanie odbierzemy słuchem jako wykrzyknikowe. Na piśmie ten rodzaj opadającej intonacji oznaczymy wykrzyknikiem.
Zobacz:
https://aleklasa.pl/gimnazjum/c268-prace-pisemne/praca-domowa-jezyk-polski/z-podanego-fragmentu-wypisz-wyrazy-w-ktorych-akcent-nie-jest-typowy-dla-jezyka-polskiego
Ad. 9 Scharakteryzuj akcent w języku polskim. Jakie są odstępstwa od stałego akcentu?