Zabytki języka polskiego to nie tylko stare polskie teksty, lecz nawet pojedyncze polskie nazwy czy słowa, które znajdujemy w dokumentach historycznych. Dlatego zabytki języka polskiego dzielimy następująco:
Najdawniejsze – nazwy polskie w tekstach łacińskich:
- Geograf bawarski – dzieło, które zawiera opis średniowiecznej Europy, pochodzi zaś z IX wieku. Znajdują się tam nazwy polskie, takie jak Opolanie, Dziadoszanie.
- Dagome iudex – dokument, w którym Mieszko I oddaje państwo polskie pod opiekę papieża (991 rok). Znajdują się tam nazwy polskie, takie jak Kraków, Odra.
- Kronika Thietmara – opisane tam są walki polsko-niemieckie. Występują nazwy polskie – np. Dziadoszycy.
Następne zabytki języka polskiego możemy już dzielić na nazwy miejscowe i osobowe
Są to nazwy zawarte w Bulli gnieźnieńskiej, pochodzącej z XII wieku. Bulla gnieźnieńska zawiera rejestr dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego, a w nim znajduje się już 410 wyrazów polskich!
Wśród nich znajdujemy:
- nazwy miejscowe (miejsc)
- pochodzące od ukształtowania terenu, np. Dolisko, Łęczyca,
- od nazw osobowych, np. Hermanowo – ziemie Hermana,
- od potomków założycieli, np. Janowice (Janowic – syn Jana),
- nazwy osobowe (ludzi)
- imiona dwuczłonowe – Bogu/sław,
- skróty i zdrobnienia – Sławik,
- przezwiska – Gęba,
- zapożyczenia z innych języków – np. Piotr.
XIII wiek
Z tego wieku pochodzi następny ważny zabytek polski – pierwsze całe zdanie polskie. Znajduje się ono w Księdze henrykowskiej. Jest to księga, która opisuje dzieje klasztoru cystersów w Henrykowie. Pochodzi ona z XIII w., a pierwsze zdanie polskie brzmi: „Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj”. Mówi je chłop do żony, a chodzi o mielenie na żarnach.
Całe teksty – już nie pojedyncze zdania, a średniowieczne teksty polskie pochodzą z XIII i XIV wieku.
Zabytki te to:
- Bogurodzica – hymn rycerski, powstały w XIII wieku, choć spisany w początkach XV,
- Kazania świętokrzyskie – XIV wiek,
- Kazania gnieźnieńskie – XV wiek,
- Psałterz floriański – XIV wiek,
- Psałterz puławski – XV wiek,
- Biblia królowej Zofii – XV wiek.
Do innych, całościowych tekstów-zabytków języka polskiego należą:
- O zachowaniu się przy stole – Słota,
- Satyra na leniwych chłopów,
- Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią,
- Legenda o św. Aleksym,
- Żale Matki Boskiej pod krzyżem.
Zobacz:
Jakie wzorce parenetyczne propaguje literatura średniowiecza?