Do najdawniejszych zabytków języka polskiego możemy zaliczyć nie tylko całe teksty pisane w języku polskim, ale także wszystkie inne wzmianki, słowa czy zdania umieszczane w tekstach pisanych w innych językach, najczęściej po łacinie. Wszystkie teksty, o których mówimy, to rękopisy.
Pierwsze słowa
- Bulla gnieźnieńska z 1136 roku – to jeden z najwcześniejszych i najcenniejszych zabytków języka polskiego. Jest to tak zwana bulla protekcyjna, biorąca w opiekę Stolicy Apostolskiej uposażenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Została ona sporządzona przez papieża Innocentego II na prośbę arcybiskupa gnieźnieńskiego – Jakuba. Zawiera polskie nazwy miejscowe, na przykład Dębnica, Łęczyca, Bachorza, Turkowiszcze, i osobowe, na przykład Bogumił, Białowąs, Miłost, Turek – jedne z najdawniej zapisanych słów polskich.
Pierwsze zapisane po polsku zdanie
- Księga henrykowska (druga połowa XII wieku) to dokument opisujący początkowe dzieje klasztoru Cystersów w Henrykowie pod Wrocławiem. Zawiera ona pierwsze zapisane polskie zdanie, które wypowiedział do swojej ciężko pracującej żony Czech Bogwał:
day, ut ia pobrusa, a ti poziwai – daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj, co znaczy: daj, teraz ja pomielę (na żarnach), a ty odpocznij.
Pierwsze polskie teksty
- Bogurodzica (powstała pod koniec XII lub na początku XIII wieku, najstarszy zachowany zapis z pierwszych lat XV wieku) – najstarsza polska pieśń religijna. Jej najstarszy dwustrofowy zapis zachował się wraz z nutami w odpisie z 1407 roku. Treścią wiersza jest prośba o miłosierdzie, skierowana do Boga za pośrednictwem Maryi i Jana Chrzciciela. Bogurodzica jest przykładem zdaniowo-rymowego wiersza średniowiecznego.
- Kazania świętokrzyskie (druga, trzecia ćwierć XIV wieku) – podczas studiów w petersburskiej Bibliotece Publicznej Aleksander Brückner odnalazł wszyte w oprawę rękopiśmiennej księgi paski pergaminowe z zapisanym polskim tekstem. Były to fragmenty zbioru kazań polskich. Od miejsca ich wcześniejszego przechowywania – klasztoru Benedyktynów w Górach Świętokrzyskich nazwane świętokrzyskimi.
- Psałterz floriański (przełom XIV i XV wieku) to pierwszy znany polski przekład psalmów. Zawiera psalmy w trzech językach po polsku, niemiecku i po łacinie. Przepisany i tłumaczony był prawdopodobnie dla królowej Jadwigi. To tłumaczenie cechuje piękny, bogaty, plastyczny, konkretny język.
- Kazania gnieźnieńskie (początek XV wieku) – sto trzy łacińskie i dziesięć polskich kazań przechowywanych w Bibliotece Kapitulnej w Gnieźnie (stąd nazwa). Polska część zabytku zawiera pięć kazań krótkich i pięć długich, w tym: cztery na Boże Narodzenie, po jednym o świętym Janie Chrzcicielu, świętej Marii Magdalenie, świętym Wawrzyńcu, świętym Bartłomieju i dwa o świętym Janie Ewangeliście. Kazania te są wzorowane na homiliach i legendach łacińskich. Należy wspomnieć, że w tekście łacińskim występuje duża liczba glos polskich.
Glosy polskie w tekstach łacińskich
- Bardzo popularnym zjawiskiem w średniowieczu było opatrywanie łacińskich rękopisów polskimi odpowiednikami – tłumaczeniami niektórych trudniejszych wyrazów i zwrotów tak zwanymi glosami. Glosy umieszczano albo w samym tekście łacińskim, albo z boku tekstu – na marginesie. Dlatego często wśród zabytków średniowiecznych mamy do czynienia z mieszanym tekstem polsko-łacińskim.
Inne teksty, które warto wymienić
- O zachowaniu się przy stole (początek XV wieku) – nazywany też Wierszem o chlebowym stole. Odnaleziony przez Aleksandra Brücknera w petersburskiej Bibliotece Publicznej. O jego autorze, prócz tego że nazywał się Słota, nic nie wiemy. Tekst jest pierwszym polskim podręcznikiem savoir-vivre’u.
- Biblia królowej Zofii (tłumaczenie zakończono w 1455 roku) – przekład Pisma Świętego dla żony króla Władysława Jagiełły – Zofii. Do naszych czasów zachował się tylko fragment przekładu Starego Testamentu.
- Legenda o świętym Aleksym (druga połowa XV wieku) – wierszowany żywot średniowiecznego ascety – świętego Aleksego.
- Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią (koniec XV wieku) – jest to najdłuższy zachowany tekst średniowieczny w języku polskim, choć jego zakończenie nie zachowało się.
- Satyra na leniwych chłopów (XV wiek) – bardzo realistyczny opis pracy na roli.
- Psałterz puławski (ostatnia ćwierć XV wieku) – przekład psalmów należący do Czartoryskich i przechowywany w ich księgozbiorze w Puławach.
Zobacz: