Pieśń o Rolandzie
Co warto wiedzieć o Pieśni o Rolandzie, czyli trzy podstawowe zagadnienia zawarte w utworze, które każdy maturzysta powinien znać:
- Starofrancuska Pieśń o Rolandzie jest utworem anonimowym. Opowiada o dziejach wyprawy Karola Wielkiego do opanowanej przez Saracenów Hiszpanii w 788 roku.
- Akcja utworu obejmuje zwycięstwo Karola nad poganami oraz tragiczną klęskę tylnej straży dowodzonej przez hrabiego Rolanda, która wskutek zdrady Ganelona (ojczyma Rolanda) w trakcie odwrotu została zaatakowana przez wojska Marsyla (króla Saracenów).
- W bitwie ginie Roland i jego wojsko, ponieważ dowódca, kierując się zasadami kodeksu rycerskiego, nie wzywa pomocy.
- Ramy epickie poematu są znacznie szersze. Dalsze księgi opisują powrót armii Karola Wielkiego do Hiszpanii, zdobycie Saragossy i pomszczenie śmierci żołnierzy Rolanda. Nie respektują jednak faktów, dlatego nie mogą być uznane za wiarygodne źródło historyczne.
- Pieśń o Rolandzie to wzorcowy przykład eposu rycerskiego zwanego w średniowieczu chanson de geste czyli pieśnią o czynach. Stanowi kontynuację homeryckiej tradycji wielkiej epiki, która opiewa czyny bohaterskie na tle ważnych wydarzeń historycznych. Zawiera typowe dla eposu elementy jak choćby obszernie nakreślone sceny batalistyczne, podniosły styl, kunsztowna składnia, idealizacja postaci. Osadzona w przestrzeni etosu rycerskiego gloryfikuje męstwo rycerzy, ich oddanie królowi, religii i ojczyźnie. Prezentuje jedną z najbardziej wzniosłych dróg do uzyskania świętości, jaką była chwalebna śmierć na polu walki w obronie wiary chrześcijańskiej.
- Epos ten stanowi przykład średniowiecznej parenezy – kreśli wzorzec średniowiecznego rycerza, dumnego, nieugiętego w boju wojownika, dla którego bardziej liczą się rycerski honor, wierność królowi, ojczyźnie i chrześcijaństwu niż życie pozbawione splendoru chwały. Roland pewny siebie i przekonany o własnej nieomylności nie ulega namowom Oliviera, aby w obliczu miażdżącej przewagi wroga zadąć w róg i wezwać wojska Karola Wielkiego na pomoc. Staje do walki z otwartą przyłbicą i ginie w aureoli bohaterstwa. W utworze zostaje obdarzony niemal boskimi atrybutami. Wspaniały, piękny, nieprawdopodobnie odważny, nieprzejednany w swoim okrucieństwie wobec pogan urasta do rangi ideału epoki.
Temat wypracowania:
Analizując podany fragment „Pieśni o Rolandzie”, przedstaw wizerunek śmierci średniowiecznego rycerza i porównaj go z innym literackim obrazem śmierci żołnierza zawartym w znanych Ci tekstach kultury.
Pieśń o Rolandzie (fragment)
CXXVI
Bitwa jest cudowna i wielka. Francuzi walą ciemnymi kopiami. Gdybyście widzieli tyle cierpień, tyle
ludzi nieżywych, rannych, okrwawionych! Leżą kupami, twarzą ku niebu, twarzą ku ziemi. […]
CXXX
Roland powiada: „Sroga jest dla nas bitwa. Zatrąbię w róg; nasz Karol usłyszy”. Olivier powiada:
„Nie byłby to czyn godny rycerza! Kiedym ci mówił, abyś to uczynił, nie chciałeś druhu”… […]
CXXXI
Towarzyszu, to twoja wina, bo dzielność roztropna a szaleństwo to są dwie różne rzeczy, a miara warta
jest więcej niż zrozumienie. Jeśli nasi Francuzi pomarli, to przez twoją płochość!
CXXXV
Hrabia Roland ma zakrwawione usta. Skroń mu pękła. Dzwoni w róg boleśnie, z lękiem. […]
CXL
Roland patrzy na góry, na pola. Tylu Francuzów widzi leżących bez życia, zapłakał nad nimi szlachetny
rycerz: „Panowie baronowie, niech Bóg wam uczyni zmiłowanie! Niech wpuści dusze was wszystkich do raju! Niech je położy między swoje święte kwiaty! Nigdy nie widziałem lepszych od was wasalów. Tak długoście bez wytchnienia pełnili przy mnie służbę, zdobyliście dla Karola wielkie kraje! Cesarz was żywił na swoje nieszczęście. Ziemio francuska, jesteś lubym krajem – w tym dniu największa klęska
okryła cię żałobą! Barony francuskie, widzę oto, jak giniecie dla mnie, i nie mogę was obronić ani ocalić; niech Bóg was wspiera, on, co nigdy nie skłamał […]
CLXVIII
Roland czuje, że śmierć jest blisko. Uszami mózg mu się wylewa. Modli się do Boga za swoich parów, aby ich przyjął do nieba; następnie prosi anioła Gabriela za samego siebie. Bierze róg, izby mu nikt nie robił wyrzutu, i druga ręką swój miecz zwany Durendalem. Nieco dalej niż na strzelanie z kuszy idzie ku Hiszpanii przez pole. Wstępuje na wzgórek. Tam, pod pięknym drzewem, są cztery głazy z marmuru.
Na zielonej trawie upada na wznak. Omdlewa, śmierć jego się zbliża. […]
CLXXI
Roland czuje, ze oczy mu zachodzą mgłą. Staje na nogi, siłuje się, póki może. […]
CLXXVI
Hrabia Roland leży pod sosną. Ku Hiszpanii obrócił twarz. Wiele rzeczy przychodzi mu na pamięć; tyle ziem, które zdobył dzielny rycerz, i słodka Francja, i krewniacy, i Karol Wielki, jego pan, który
go wychował. Ale nie chce przepomnieć siebie samego; bije się w piersi i prosi Boga o przebaczenie. […] Ofiarował Bogu swą prawą rękawicę, święty Gabriel wziął ją z jego dłoni. Opuścił głowę na ramię; doszedł, ze złożonymi rękami, swego końca. Bóg zsyła mu swego anioła Cherubina i świętego
Michała opiekuna; z nimi przyszedł i święty Gabriel. Niosą duszę hrabiego do raju.
KLUCZ ODPOWIEDZI
Co można wydobyć z przedstawionego fragmentu?
1. Scena w kontekście całości utworu:
- Podany fragment jest częścią obszernego, epickiego obrazu bitwy, jaką stoczyła tylna straż dowodzona przez Rolanda z Saracenami. Zamyka zatem pierwszą część dziejów wyprawy Karola Wielkiego do Hiszpanii. Heroiczna śmierć Rolanda stanowi więc mocny, końcowy akord uwydatniający chrześcijański wymiar rycerskiej misji.
- Dla eposu, który stawiał sobie za cel stworzenie idealnego wzorca osobowego, scena śmierci rycerza w imię takich wartości jak Bóg, honor i ojczyzna jest jedną z najbardziej istotnych. Dopełnia rycerski wizerunek, odsłaniając wielkość ofiary, jaką gotowy był ponieść rycerz dla swojego kraju i wiary.
- W epoce średniowiecza nastawionej na tworzenie mitów obecność takich heroicznych obrazów w literaturze była czymś obowiązkowym. Opis śmierci uczynił z bohatera legendę a samej „Pieśni…” dodał świetności i prestiżu, nadał rangę poematu o sile mitotwórczej.
2. Prezentacja Rolanda:
- Rycerz i wasal Karola Wielkiego.
- Uosobienie najwyższych rycerskich wartości.
- Waleczny, dzielny wojownik zasłużony dla kraju.
- Człowiek głęboko religijny, gardzący ludźmi innej wiary.
- Oddany bezgranicznie królowi i ojczyźnie – świadczą o tym określenia: słodka Francja, ziemio francuska, jesteś lubym krajem, Karol Wielki, jego pan, który go wychował
- Doceniający swoich rycerzy, przed śmiercią myśli o zabitych, rozpacza z powodu swojej bezradności i przyznaje się do błędu, jaki popełnił.
- W obliczu klęski, kiedy losy bitwy zostały rozstrzygnięte, chce wezwać wojska Karola Wielkiego, aby pokazać wymiar poniesionej ofiary.
- Na portret Rolanda w tym fragmencie składają się dwa przeciwstawne wizerunki: z jednej strony wyniosły, niezłomny żołnierz prawie posągowy, uchwycony w teatralnej pozie, z drugiej
- bardzo ludzki, zdolny do wzruszenia i bólu.
3. Obraz śmierci:
Zbudowany został z elementów zarówno realistycznych jak i symbolicznych czy wręcz fantastycznych:
- Realistyczne czy nawet naturalistyczne są opisy zadanych ran i fizycznego bólu:
Roland ma zakrwawione usta, uszami mózg mu się wylewa, skroń mu pękła… Roland czuje, ze oczy mu zachodzą mgłą. Staje na nogi, siłuje się, póki może. […] Epatują makabrą, uwydatniając w ten sposób grozę śmierci i gotowość do poniesienia najwyższych ofiar.
- Symboliczna jest przestrzeń i pozy, jakie przyjmuje umierający rycerz:
- Wzgórze i sosna budzą skojarzenia z Golgotą i krzyżem.
- W otoczeniu rycerza znajdują się cztery głazy z marmuru odsyłające do symboliki czterech podstawowych cnót kardynalnych.
- Przed śmiercią Roland oddaje Bogu swoją rękawicę, podkreślając w ten symboliczny sposób przynależność do bożego królestwa.
- Chce zniszczyć miecz, aby cenne relikwie, jakie zawierał, nie dostały się w ręce wroga.
- Umiera z głową pochyloną na bok a więc tak samo jak Chrystus.
To ważne! Roland zostaje naznaczony stygmatem świętości, ustylizowany na Chrystusa swoich czasów. Jako męczennik za wiarę, zostaje w scenie śmierci wyraźnie uwznioślony.
- W zachowaniu bohatera widać też wyraźne elementy teatralizacji.
Idzie przez pole, wstępuje na wzgórek, upada na wznak… Roland niemalże jak aktor w teatrze chce odegrać ostatnią rolę swojego życia według wzniosłego scenariusza, dlatego szuka sobie odpowiedniej scenerii, wykonuje nienaturalne gesty.
- Fantastyka pojawia się w końcowej partii obrazu: niosą duszę hrabiego do raju. To znak przyjęcia hrabiego Rolanda w poczet świętych. Swoim życiem i ofiarą poniesioną na polu bitwy w starciu z niewiernym Saracenem dzielny rycerz zasłużył na życie wieczne i pośmiertną sławę.
Wnioski:
- Scena śmierci Rolanda to archetyp śmierci bohaterskiej, męczeńskiej, utrzymanej w podniosłej konwencji.
- Obraz śmierci Rolanda został ukształtowany według wymogów epiki rycerskiej oraz średniowiecznej ars moriendi (sztuki umierania).
- W opisie dominują elementy uwznioślające i heroiczne. Daje to efekt idealizacji i sakralizacji bohatera.
Jak funkcjonalnie odnieść się do całości utworu?
- Zasadne byłoby odniesienie do okoliczności poprzedzających bitwę z Saracenami, by poszerzyć prezentację postaci i ukazać śmierć bohatera jako wynik wyznawanych przez niego wartości. Można zatem krótko nadmienić, że Roland stanął w sytuacji trudnego wyboru: mógł zadąć w róg, by wezwać pomoc i uratować swoją armię. Czyn ten jednak byłby równoznaczny z utratą rycerskiego honoru, dlatego hrabia Roland wolał zginąć i poświęcić swoich rycerzy niż żyć z piętnem tchórza.
Ważny cytat w tym miejscu: iżby nas nie pohańbiono w pieśni!
Nie życie, ale rycerska powinność, honor, blask pośmiertnej sławy były dla Rolanda prawdziwymi wartościami. Obraz śmierci hrabiego na polu bitwy to składnik ideologiczny utworu, manifestacja wyznawanego w średniowieczu światopoglądu.
- Konteksty interpretacyjne, czyli z jakim obrazem literackim porównać opis śmierci hrabiego Rolanda?
- Jeśli zastosować kryterium gatunkowe, to najbliższe a jednocześnie zupełnie odmienne ujęcie zawiera Iliada Homera. Opis śmierci Hektora w pojedynku z Achillesem zakończony pohańbieniem ciała trojańskiego królewicza odarty jest z wszelkich elementów wzniosłości.
- Stanowi wyraźny kontrast dla obrazu śmierci w Pieśni o Rolandzie, dlatego to dobry przykład dla pokazania dwóch odmiennych konwencji stylistycznych.
- Podobna w sposobie ujęcia będzie scena śmierci Szymona Winrycha bohatera opowiadania Stefana Żeromskiego Rozdziobią nas kruki, wrony… To obraz naturalistyczny, epatujący makabrą, bez upiększeń. Drastyczny opis rozszarpywania ciała przez drapieżne ptactwo przeraża, scena, w której wiejski nędzarz ograbia zwłoki powstańca i wrzuca je do kartoflanego dołu budzi refleksje a przede wszystkim oskarża odpowiedzialnych za przebieg powstania i tak okrutny los jego uczestników.
- Bogata w opisy heroicznej śmierci jest literatura doby romantyzmu i pozytywizmu: Reduta Ordona Adama Mickiewicza, Sowiński w okopach Woli Juliusza Słowackiego czy Gloria victis Elizy Orzeszkowej to utwory ukształtowane według podniosłych wzorców rodem z Pieśni o Rolandzie. Bohaterowie giną w efektownych pozach, w ich cierpieniu ujawniają się element mistyki, symbole krzyża i ołtarza jako znaki mesjanistycznego poświęcenia.
- Malarstwo Artura Grottgera – np. obraz Pierwsza ofiara ukazujący powstańca umierającego nie opodal kościoła: wyraz bólu na twarzy, zakrwawiona pierś, książeczka do nabożeństwa leżąca obok tworzą obraz pełen patosu i tragizmu.
Zobacz:
https://aleklasa.pl/gimnazjum/c267-lektury-do-egzaminu/piesn-o-rolandzie-3
https://aleklasa.pl/liceum/c111-jak-odpowiadac-z-polskiego/sredniowiecze/c416-sredniowiecze-w-polsce-2/piesn-o-rolandzie-gatunek
Jakie cechy powinien posiadać idealny rycerz? Odpowiedz na podstawie Pieśni o Rolandzie.