Od śmierci Zygmunta Augusta, ostatniego Jagiellona, do końca XVIII w. na tronie Rzeczypospolitej zasiadali władcy elekcyjni. W tym czasie Polska traciła stopniowo swoje znaczenie, by w 1795 r. zniknąć całkowicie z mapy Europy.
Kto decydował o losach kraju?
Decydującą rolę w rządzeniu państwem miała szlachta. To jej przedstawiciele zasiadali w sejmie i senacie, ona piastowała wszystkie urzędy. Od połowy XVII w. o najważniejszych sprawach państwowych decydowali już jednak magnaci. Rodziny Ossolińskich, Sapiehów, Radziwiłłów czy Czartoryskich uzależniały od siebie przedstawicieli średniozamożnej i drobnej szlachty. Walki o wpływy pomiędzy magnackimi rodami wpływały niekorzystnie na funkcjonowanie państwa.
Na czym polegała wolna elekcja?
To wybór króla dokonywany przez przedstawicieli narodu – szlachtę. O obiorze nowego władcy decydowano większością głosów. Stopniowo o wyborach królów w coraz większym stopniu przesądzali magnaci. To oni pieniędzmi, naciskiem lub groźbami potrafili wymusić na szlachcie głos na kandydata, który im odpowiadał. Ustalono, że miejscem, gdzie odbywać się będą wolne elekcje, zostanie Warszawa. W tym czasie potrafiło przybyć do miasta nawet kilkadziesiąt tysięcy osób. Na polu elekcyjnym nieraz dochodziło do zwad, strzelaniny czy pojedynków.
Czym było liberum veto?
Prawem do zerwania obrad sejmu. Poseł krzycząc „liberum veto!” („nie pozwalam!”) w czasie obrad nad jakąś uchwałą, unieważniał wszystkie wcześniej zapadłe postanowienia. Nie można więc było wprowadzić nowych praw i ustaw, a posłowie rozchodzili się z niczym. Prawo to zniosła Konstytucja 3 maja 1791 r.
Czy Polska była krajem tolerancji religijnej?
Polska uniknęła wojen religijnych, które spustoszyły Niemcy i Francję. W 1573 r. polska szlachta uchwaliła akt tzw. konfederacji warszawskiej. Gwarantowała ona pokój religijny w Polsce. Różnowiercza szlachta (luteranie, kalwini) miała takie same prawa jak szlachta katolicka. W XVII w. sytuacja zaczęła się jednak zmieniać i coraz bardziej zaczął się rozpowszechniać pogląd, że Polak może być tylko katolikiem, a Rzeczpospolita jest przedmurzem chrześcijaństwa, czyli stanowi ochronę przed innymi religiami całej chrześcijańskiej Europy.
Wojny w XVII w.
To stulecie to dla Polski czas długotrwałych wojen. Walczyliśmy z większością sąsiadów.
- Na początku wieku zdecydowanie górowaliśmy nad Moskwą. W drugiej połowie XVII w. to już jednak Moskwa była stroną silniejszą: Rosjanie zajęli Kijów i część Ukrainy.
- Szwedzi, którzy na początku wieku ponieśli wiele klęsk w starciach z polską armią, w latach 1655 – 1660 (potop), zalali dużą część kraju.
- Ekspansję Turcji udało się powstrzymać w bitwie pod Chocimiem (1621 r.), ale w 1672 r. Polska utraciła Podole. Ziemie te odzyskano dopiero w 1699 r.
- Przez całe stulecie trwały najazdy tatarskie. Niektóre kończyły się klęską napastników, ale często uprowadzano w niewolę setki jeńców.
Królowie elekcyjni
Henryk Walezy (obrany w 1573 r., przybył do Polski rok później i panował tylko cztery miesiące) Pierwszy król Polski wybrany w wolnej elekcji. Syn Henryka II, króla Francji. Uciekł do Francji, gdy tylko dowiedział się, że może objąć tamtejszy tron.
Stefan Batory (1575-1586)
Książę Siedmiogrodu. Wybitny polityk i wódz. Zreformował polską armię i w długich kampaniach wojennych odniósł szereg zwycięstw nad Moskwą.
Zygmunt III Waza (1587-1632)
Syn króla Szwecji Jana III i Katarzyny Jagiellonki. Przez pewien czas był także władcą Szwecji, ale ostatecznie nie zdołał się utrzymać na jej tronie. To za jego czasów Warszawa stała się stolicą Polski.
Władysław IV Waza (1632-1648)
Syn Zygmunta III. Marzył tak jak i ojciec o objęciu tronu Szwecji, walczył z Rosją i niewiele brakowało, a uzyskałby koronę carską. W celu wzmocnienia pozycji Polski na Bałtyku stworzył flotę. Zreorganizował także polską armię.
Jan Kazimierz Waza (1648-1668)
Syn Zygmunta III. Jego panowanie to okres krwawych wojen z powstańcami kozackimi na Ukrainie (ich przywódcą był Bohdan Chmielnicki), Szwecją (potop, czyli opanowanie Polski przez ich wojska), Brandenburgią, Siedmiogrodem i Moskwą. W wyniku wojen Polska poniosła olbrzymie straty w ludziach i została straszliwie zniszczona.
Michał Korybut Wiśniowiecki (1669-1673)
Syn pogromcy zbuntowanych Kozaków, Jeremiego Wiśniowieckiego. Talentami przywódczymi nie dorównał ojcu. Polskę za jego panowania osłabiały walki stronnictw magnackich. Przegrano też wojnę z Turcją, tracąc na jej rzecz Podole z ważną twierdzą Kamieńcem Podolskim.
Jan III Sobieski ( 1674-1696)
Hetman wielki koronny, któremu zwycięstwo nad Turkami pod Chocimiem umożliwiło objęcie tronu. Walczył zwycięsko także z Tatarami, którzy najeżdżali południowo-wschodnie tereny Polski. Największą sławę przyniosło mu jednak kolejne zwycięstwo nad Turkami pod murami stolicy Austrii, Wiednia (1683).
August II Mocny (1697-1733)
Władca Saksonii. Wciągnął Polskę w krwawy konflikt ze Szwecją, czym naraził ją na ogromne spustoszenie. Starał się wzmocnić władzę królewską, ale wobec zdecydowanej opozycji magnatów i szlachty musiał zrezygnować z tego zamiaru.
Stanisław Leszczyński (1704-1709 i 1733-1736)
Po raz pierwszy wybrany został królem dzięki poparciu wojsk władcy Szwecji Karola XII, które opanowały nasz kraj. Po raz drugi znalazł zwolenników, gdy występował jako przeciwnik Augusta III Sasa. Nie utrzymał się na polskim tronie i zmarł jako władca należącej do Francji Lotaryngii.
August III Sas (1733-1763)
Syn Augusta II Mocnego. Za jego panowania Polska nie prowadziła wojen, ale była bardzo osłabiona.
Stanisław August Poniatowski (1764-1795)
Królem został na życzenie władczyni Rosji, carycy Katarzyny II. Był człowiekiem oświecenia – gruntownie wykształcony pragnął zreformować Polskę, tak by stała się państwem nowoczesnym, dorównującym sąsiadom. W czasie jego panowania Polska uległa przemocy Rosji, Prus i Austrii, które podzieliły się jej ziemiami dokonując trzech rozbiorów.
Jak należy oceniać epokę saską?
Epoka saska to czas panowania Augusta II i Augusta III w Polsce (obaj byli jednocześnie władcami Saksonii). Chociaż pojawiły się wtedy pewne oznaki poprawy sytuacji naszego kraju, to jednak jej ogólny bilans musi wypaść negatywnie. Polska miała bardzo małą armię, brakowało zdolnych wodzów, sejm nie działał prawidłowo. Polacy słabo orientowali się w zawiłościach polityki europejskiej, a tymczasem otaczały ich takie potęgi, jak Rosja, Prusy i Austria.
Dlaczego doszło do rozbiorów państwa polskiego?
Złożyło się na to wiele przyczyn. Najważniejszą była
zaborcza polityka naszych trzech sąsiadów: Rosji, Prus i Austrii. W ich interesie leżało powiększenie własnych terytoriów i zdobycie nowych poddanych (także nowych żołnierzy i płatników podatków). Rzeczpospolita nie mogła stawiać zbyt dużego oporu: zbyt późno pomyślano o powiększeniu i modernizacji polskiej armii, nie było nowoczesnych twierdz. Polska stanowiła więc stosunkowo łatwy łup dla ościennych potęg.
Czy w XVIII w. próbowano reformować kraj?
Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego próbowano poprawić sytuację polityczno-gospodarczą Polski. Nie było to łatwe, gdyż ani Rosja, ani Prusy nie chciały dopuścić do takiego wzmocnienia Polski, które narażałoby je na utratę wpływów w Rzeczypospolitej. Polacy wykorzystali jednak nadarzającą się okazję i w okresie obrad Sejmu Wielkiego (1788 – 1792) uchwalili zwiększenie liczby wojska oraz Konstytucję 3 maja. Ta ważna ustawa miała zapoczątkować głębokie przemiany polityczne i społeczne w Polsce, m.in. usprawniając działanie rządu, a przez to zapewniając niezakłócone funkcjonowanie państwa. Wcześniej zadbano także o rozwój szkolnictwa, powołując Komisję Edukacji Narodowej.
Jak walczono o niepodległość kraju?
W 1794 r. wybuchło powstanie kościuszkowskie. Jego wódz, Tadeusz Kościuszko, potrafił zmobilizować znaczne siły do walki z armiami Rosji i Prus. Po początkowych zwycięstwach (bitwa pod Racławicami, w której wsławili się chłopscy kosynierzy) Rosjanie zdobyli Warszawę i zdusili cały ruch. Stał się on jednak wzorem dla następnych polskich zrywów w XIX w.
Ważne daty:
1579-1582 – zwycięskie wojny Stefana Batorego z Moskwą
1611 – zdobycie Smoleńska, ważnej twierdzy przy granicy z Moskwą
1648 – wybuch powstania Chmielnickiego
1655-1660 – najazd Szwedów na Polskę (potop szwedzki)
1667 – rozejm z Rosją w Andruszowie: Polska oddaje ziemię smoleńską i część Ukrainy z Kijowem
1683 – odsiecz Wiednia
1700-1721 – wojna północna: Polska po raz kolejny zalana przez wojska szwedzkie
1772 – pierwszy rozbiór Polski
1773 – utworzenie Komisji Edukacji Narodowej
1788-1792 – obraduje Sejm Wielki
1791 – Konstytucja 3 maja
1793 – drugi rozbiór Polski
1794 – powstanie kościuszkowskie
1795 – trzeci rozbiór Polski