Składnia jest nauką o związkach wyrazowych i o budowie zdania. Na przykładzie nauki o zdaniu najlepiej widać hierarchiczną budowę elementów języka. Z głosek (fonetyka) tworzymy morfemy. Z morfemów składamy wyrazy (morfologia: słowotwórstwo oraz fleksja). Z wyrazów układamy związki wyrazowe, a z takich związków – zdania. Opisem tych ostatnich procesów zajmuje się właśnie składnia.
Wokół podmiotu i orzeczenia
O szyku zwykło się mówić, że w polszczyźnie jest on dowolny. W rzeczywistości odznacza się dużą swobodą, ale do pełnej dowolności daleko.
Polecenie 1.
Na przykładzie podanych zdań omów funkcję szyku w języku polskim:
- Piotr dziś będzie.
- Będzie dziś Piotr.
- Piotr będzie dziś.
- Dziś będzie Piotr.
Chociaż powyższe zdania składają się z tych samych trzech wyrazów, nie znaczą tego samego. Za każdym razem informują jednak o tej samej sytuacji, czyli o obecności Piotra, dzisiaj. Jednakże od układu wyrazów w zdaniu zależy to, który aspekt omawianej sytuacji zostanie przez mówiącego uznany za najważniejszy. Wyraz odpowiadający temu aspektowi powinien znaleźć się na którejś z mocnych pozycji składniowych, czyli na początku albo zwłaszcza na końcu zdania.
- W pierwszym zdaniu nacisk położono na osobę Piotra i na jego obecność. Ważne jest, że to Piotr, a nie kto inny, jak również – że jego obecność stanie się faktem. Czas natomiast – to, że cała rzecz będzie miała miejsce dzisiaj – jest oczywisty, zarówno dla mówiącego, jak i dla jego słuchaczy.
- W następnym zdaniu najważniejsza informacja odnosi się do tygo, że Piotr będzie (przyjdzie). Słuchacze nie wiedzą, nie spodziewają się, że obecność Piotra nastąpi jeszcze dzisiaj.
- Analogicznie odczytujemy dwa następne zdania. Będzie dziś Piotr – właśnie Piotr, nie zaś Andrzej, Jurek, Monika itd. Ostatni wyraz w każdym ze zdań wymówimy najmocniej, najgłośniej – położymy na niego akcent zdaniowy. W ostatnim przykładzie istotną informacją dla słuchaczy jest wzmianka o czasie: dziś (a nie kiedy indziej) będzie (nie kto inny niż) Piotr.
Szyk w polszczyźnie nie jest więc dowolny. Układ wyrazów w zdaniu podporządkowano komunikatywności wypowiedzenia. W zależności od intencji mówiącego wyrazy zajmują mocne lub słabe pozycje w zdaniu. Całość składniowa powinna nieść takie znaczenie, które uwzględniałoby dotychczasowy stan wiedzy słuchaczy. Funkcją szyku w języku polskim nie byłoby sygnalizowanie pozycji wyrazu w zdaniu – polszczyzna jest językiem fleksyjnym, a nie pozycyjnym. Szyk po prostu dostosowuje informację zawartą w zdaniu do zamiarów nadawcy i potrzeb odbiorców komunikatu.
Polecenie 2.
Sformułuj wskazówki dotyczące szyku przymiotnika w polszczyźnie na podstawie poniższych par wyrażeń:
attaché kulturalny – kulturalny attaché
niedźwiedź biały – biały niedźwiedź
Dlaczego mówimy piłka nożna, nie zaś nożna piłka? Dlatego, że mówimy skórzana piłka, a nie piłka skórzana.
- Przymiotnik występuje przed rzeczownikiem wtedy, gdy oznacza jakościową, nieobligatoryjną cechę tego rzeczownika. Ten przymiotnik będzie pełnił funkcję przydawki charakteryzującej.
- Przymiotnik po rzeczowniku pojawia się wtedy, gdy wraz z tym rzeczownikiem tworzy nazwę konkretnego zjawiska, przedmiotu, konkretnej osoby itd. Wówczas – jako część zdania – staje się przydawką klasyfikującą.
A zatem: attaché kulturalny (czyli: dyplomata, specjalista ds. kultury) nie musi być kulturalnym attaché (odznaczającym się dużą kulturą osobistą).
Co prawda, niedźwiedź biały (gatunek niedźwiedzia żyjący w Arktyce) jest białym niedźwiedziem. Ale gdy niedźwiedź brunatny znajdzie się w okolicy młyna, może stać się białym niedźwiedziem, nigdy zaś niedźwiedziem białym…
Polecenie 3.
Opisz związki składniowe w poniższym zdaniu:
Należało im kazać wykonać spis wszystkich domów wymagających remontu.
Chociaż polecenie dotyczy wyłącznie związków między wyrazami w tym zdaniu, należy przeprowadzić pełny rozbiór logiczny zdania, tzn. narysować wykres, określić części zdania i – wreszcie – opisać związki składniowe. Tak będziemy postępować ze wszystkimi omawianymi zdaniami pojedynczymi, tzn. tymi, które zawierają jedno orzeczenie.
Powyższe wypowiedzenie jest zdaniem, chociaż nie zawiera czasownika w formie osobowej. Orzeczenie ma tutaj postać należało kazać. Czasownik należało tylko wygląda na osobowy – w tym znaczeniu nie może być uznany za formę 3. osoby liczby pojedynczej czasu przeszłego, jak w zdaniu Dziecko sąsiadki przez dwa lata należało do zuchów. W naszym zdaniu mamy do czynienia z czasownikiem niewłaściwym, który jednakże pełni funkcję orzeczenia – tak jak czasowniki bezosobowe w zdaniach:
Podjęto zobowiązania.
Wykonano plan.
Nie dotrzymano słowa.
Taki czasownik blokuje w zdaniu miejsce dla podmiotu. Zdanie jest więc bezpodmiotowe – nie ma w nim podmiotu, a tym bardziej grupy podmiotu. Wszystkie określenia znajdą się zatem w grupie orzeczenia.
Relację podrzędności-nadrzędności wyraźnie pokazuje piętrowy układ wykresu. Wyraz składniowo nadrzędny (jak sama nazwa wskazuje) znajduje się nad podrzędnym.
należało kazać
kogo? co? ↓ ↓ komu? czemu?
wykonać im
kogo? co? ↓
spis
kogo? czego? ↓
domów
których? ↓ ↓ jakich?
wszystkich wymagających
kogo? ↓ czego?
remontu
- Wyrazy wykonać oraz im są dopełnieniami. Dopełnienie wyrażone bezokolicznikiem nazywamy dopełnieniem czasownikowym. Związki, które orzeczenie tworzy z tymi dopełnieniami, są związkami rządu – orzeczenie raz wymaga bezokolicznika, a raz celownika.
- Rzeczownik spis nie jest formą mianownika – byłby wówczas podmiotem. Stoi on w bierniku i jest następnym dopełnieniem. Wchodzi on w dwa związki rządu – raz jako wyraz określający (wykonać spis), raz jako określany (spis domów).
- Wyraz domów (rzeczownik w dopełniaczu) jest przydawką dopełniaczową. Tworzy on dwa związki zgody z przydawkami przymiotnymi (wszystkich oraz wymagających).
- Ostatni wyraz zdania (remontu) to znów przydawka dopełniaczowa – tworzy zatem związek rządu.
Polecenie 4.
Opisz związki składniowe w poniższym zdaniu:
Chłopcy czekali na powrót starego listonosza do domu z ogródkiem.
Znowu analizujemy zdanie pojedyncze. Postępujemy podobnie.
- Najpierw – podmiot i orzeczenie: chłopcy czekali. Zwykły podmiot gramatyczny (w mianowniku) i orzeczenie łączące się z nim związkiem zgody. To związek główny, pozostałe są poboczne. Żadnych innych związków podmiot nie będzie tworzył. Resztę określeń blokujemy więc w grupie orzeczenia. I tak:
- czekali – na powrót (na kogo? na co?) związek rządu, tworzony przez orzeczenie i dopełnienie;
- na powrót – listonosza (kogo? czego? albo czyj?) związek rządu, tym razem tworzony przez dopełnienie i przydawkę dopełniaczową;
- listonosza – starego (jakiego?) związek zgody, w którym przydawka przymiotna określa dopełniaczową;
- powrót – do domu (dokąd?) związek przynależności, a nie rządu – o takim wyborze przesądza wyraźnie okolicznikowy charakter wyrażenia przyimkowego do domu (pytanie: powrót do kogo? do czego? sugerowałoby związek rządu);
- do domu – z ogródkiem (jakiego?) następne wyrażenie przyimkowe pełni funkcję przydawki, gdyż jest określeniem domu – związek przynależności (rząd narzędnikowy można przypisać samemu przyimkowi z, nie zaś wyrażeniu do domu).
Teraz jeszcze wykres całości:
kto? co?
chłopcy ————— czekali
na co? na kogo? ↓
na powrót
czyj? ↓ ↓ dokąd?
listonosza do domu
jakiego? ↓ ↓ jakiego?
starego z ogródkiem
Polecenie 5.
W poniższych zdaniach wskaż podmioty:
Nie pieprz, Pietrze, wieprza pieprzem.
Konik polny z bożą krówką poszli raz ku Kalatówkom.
Z wiekiem ludziom nie przybywa rozumu.
Podmioty powyższych zdań nie są typowymi podmiotami. Dlatego to polecenie należy do trudnych.
- W pierwszym zdaniu podkreślono rzeczownik w wołaczu. Szkolne ujęcie gramatyki stoi na stanowisku, że wołacze znajdują się poza związkami składniowymi w zdaniu, a zatem nie mogą być ani wyrazami określającymi, ani określanymi. Dotyczy to jednak takich zdań, w których orzeczenie nie odnosi się do rzeczownika w wołaczu (Nie mogę, Janku, pożyczyć ci tej książki. – orzeczenie nie mogę pożyczyć odnosi się do mnie – do podmiotu, nie zaś do Janka). Tu natomiast czasownik ma formę drugiej osoby liczby pojedynczej trybu rozkazującego. Dlatego odnosi się do rzeczownika w wołaczu, a ten rzeczownik jest wówczas podmiotem.
- W następnym zdaniu występuje podmiot szeregowy, złożony z dwóch segmentów (w tym wypadku – zestawień) połączonych wyrazem z, który pełni tu funkcję spójnika, nie zaś przyimka.
- Wreszcie w zdaniu ostatnim odnajdujemy tzw. podmiot w dopełniaczu, w starszych podręcznikach określany jako podmiot logiczny. Występuje on wyłącznie w zdaniach w których orzeczeniem jest forma czasownika nie ma (w znaczeniu: nie jest), ubywa oraz przybywa (jako przeciwieństwo do ubywa). Warto zwrócić uwagę na wyraz ludziom, który w tym zdaniu wydaje się najważniejszy pod względem znaczenia. Ten rzeczownik jest jednak dopełnieniem (przybywa komu? czemu?) – stoi w celowniku, a podmiot powinien być w dopełniaczu.
Zobacz: