Komunikacja językowa

Funkcje języka (wypowiedzi, tekstu)

Funkcje języka: najczęściej pojawiają się informatywna, impresywna (konatywna), ekspresywna (emotywna), poetycka (autoteliczna). Oprócz nich pojawiają się także:

  • Funkcja metajęzykowa – polega na przekazywaniu za pomocą pewnych słów i wyrażeń informacji o samym języku – o jego budowie, działaniu i znaczeniu wchodzących w jego skład wyrazów, np.
    Wyraz „ktoś” jest zaimkiem.
  • Funkcja fatyczna (od gr. fatis mowa) – polega na nawiązywaniu, podtrzymywaniu, kończeniu kontaktu. Temu służą np.
    • Dzień dobry.
    • Do widzenia,
    • Cześć!
    • Hej!
    • wszelkie aha, tak powtarzane w rozmowie telefonicznej.
  • Funkcja stanowiąca (sprawcza) – pojawia się w tekstach, które zmieniają coś w rzeczywistości pozajęzykowej,
    np. w formułach ślubnych czy chrzcielnych, nominacjach, składaniu obietnic itp. Na przykład:

    • Udzielam panu nagany z wpisaniem do akt.
    • Ogłaszam was mężem i żoną.
    • Egzamin poprawkowy odbędzie się 5 września.
  • Funkcja magiczna – wiążą się z nią różnego rodzaju zaklęcia, przekleństwa, czary itp. Teksty o tej funkcji także mają coś zmienić
    w rzeczywistości, ale ich sens ściśle wiąże się z wiarą w coś.

Tabu językowe – wiąże się z magiczną funkcją języka. Polega na unikaniu pewnych słów czy określeń, na przykład po to, by zabezpieczyć się przed jakimiś negatywnymi skutkami.

Manipulacja językowa – polega na tworzeniu tekstów o funkcji impresywnej, w których nadawca nie ujawnia swych prawdziwych intencji,
a odbiorcę traktuje jako nieświadome narzędzie w realizowaniu swoich zamierzeń. Często stosowana w propagandzie.
Zabiegi manipulacyjne to np.:

  • wielokrotne powtarzanie sloganów,
  • zmienianie znaczeń wyrazów,
  • stosowanie omówień (peryfraz), aby uniknąć nazywania zjawisk niepożądanych (np. przerwy w pracy zamiast strajki).

Wiąże się z pojęciem nowomowy.

 

Fonetyka

Podział głosek

  • Miejsce artykulacji – ze względu na nie spółgłoski można podzielić na:
    • tylnojęzykowe: k, k’, ch (h), ch’ (h’), g, g’;
    • średniojęzykowe: ć, ś, ź, ń, dź, j;
    • przedniojęzykowo-zębowe: t, t’, d, d’, s, s’, z, z’, c, c’, dz, dz’, ł, n, n’;
    • przedniojęzykowo-dziąsłowe: l, r, cz, dż, ż, sz;
    • wargowo-zębowe: f, w, f’, w’;
    • dwuwargowe: p, p’, b, b’, m, m’.
  • Sposób artykulacji – wiąże się ze stopniem zbliżenia narządów mowy przy wymawianiu danej spółgłoski.
    • zwarte – b, b’, p, p’, t, t’, d, d’, k, k’, g, g’;
    • zwartoszczelinowe: c, c’, cz, dz, dź, dż;
    • szczelinowe: w, w’, f, f, s, sz, ś, z, ż, ź, ch, ch’ (h, h’);
    • półotwarte: m, m’, n, n’, r, ł, l, l’, j.

Proklityki – wyrazy niemające samodzielnego akcentu i występujące przed wyrazami akcentowanymi, z którymi tworzą tzw. zestrój akcentowy (np. za tydzień, nie wszyscy).

Enklityki – wyrazy, które nie mają samodzielnego akcentu i występują po wyrazach akcentowanych, z którymi tworzą tzw. zestrój akcentowy (np. mamy ją, wyspał się).

Iloczas – występowanie w języku długich i krótkich samogłosek. W polszczyźnie zanikł pod koniec XV w., powodując m.in. powstanie ó (proces wzdłużenia zastępczego).

Sonanty – odziedziczone z języka prasłowiańskiego spółgłoski, które miały zdolność tworzenia sylaby. Już na początku rozwoju języka polskiego element samogłoskowy sonantów rozwinął się w odrębne samogłoski i, e, a, u.
W związku z tym mamy w polszczyźnie takie połączenia, jak erz, er, ar, il, eł, łu, uł, oł (np. pełny, czerń, serce).

Głoski historycznie miękkie (funkcjonalnie miękkie) – określa się tak głoski c, cz, dz, dż, ż, sz, które pierwotnie były miękkie, a pod koniec XV w. stwardniały (stwardnienie — dyspalatalizacja, przeciwieństwo palatalizacji).

 

Leksyka

Leksyka (nazwa pochodzi z języka greckiego (gr. leksikón – słownik) to zbiór słów istniejących w danym języku oraz zasady posługiwania się nimi (np. zasady składni, słowotwórstwa). Słownik danego języka i gramatyka tworzą system, dzięki któremu możliwa jest komunikacja międzyludzka. System jest otwarty, tzn. ciągle ewoluuje. Niektóre terminy wychodzą z użycia, inne zmieniają znaczenie, ponadto pojawiają się całkiem nowe jednostki leksykalne (słownikowe).

Podstawowe działy leksykologii (czyli nauki o słownictwie):

  • etymologia,
  • frazeologia,
  • semantyka (bada znaczenie wyrazów).

Podział synonimów ze względu na formą:

  • jednordzenne — wyrazy pochodzące od tego samego słowa, spokrewnione ze sobą (wieczny, wiekuisty, wieczysty...),
  • różnordzenne – słowa mające odmienne rdzenie (deszcz, mżawka, burza, opady…).

Polisemia – wieloznaczność wyrazów (wyrazy mające kilka znaczeń – polisemy).

Znaczenie realne a etymologiczne (strukturalne, słowotwórcze) – pierwsze to znaczenie, jakie ma dany wyraz współcześnie, drugie
– znaczenie wynikające z jego pochodzenia (budowy słowotwórczej), może ono różnić się od realnego (np. jeździec to nie każdy, kto na czymś jeździ).

Leksykalizacja – zerwanie więzi wyrazu z jego podstawą słowotwórczą, zatarcie przejrzystości budowy, zachodzące np. w wyniku zmian fonetycznych czy znaczeniowych, rzadkości formantu.

Historyczne przemiany znaczeń wyrazów:

  • przesunięcie znaczenia – wyraz miał pierwotnie inne znaczenie, np. święty (kiedyś silny fizycznie), ksiądz (kiedyś książę);
  • zawężenie znaczenia – pierwotne znaczenie było szersze niż współczesne, np. ciąża (kiedyś wszystko, co jest dla człowieka ciężarem), maciora (dotyczyło każdej matki), pop (kiedyś każdy duchowny);
  • rozszerzenie znaczenia – współczesne znaczenie jest szersze, np. miednica (dziś niekoniecznie naczynie z miedzi), król, cesarz (nazwy władców pochodzą od imion Karola Wielkiego i Juliusza Cezara).

Znaczenie realne a etymologiczne (strukturalne, słowotwórcze)

  • pierwsze to znaczenie, jakie ma dany wyraz współcześnie,
  • drugie – znaczenie wynikające z jego pochodzenia (budowy słowotwórczej), może ono różnić się od realnego (np. jeździec to nie każdy, kto na czymś jeździ).


Leksykalizacja – zerwanie więzi wyrazu z jego podstawą słowotwórczą, zatarcie przejrzystości budowy, zachodzące np. w wyniku zmian fonetycznych czy znaczeniowych, rzadkości formantu.

Historyczne przemiany znaczeń wyrazów:

  • przesunięcie znaczenia – wyraz miał pierwotnie inne znaczenie, np. święty (kiedyś silny fizycznie), ksiądz (kiedyś książę);
  • zawężenie znaczenia – pierwotne znaczenie było szersze niż współczesne, np. ciąża (kiedyś wszystko, co jest dla człowieka ciężarem), maciora (dotyczyło każdej matki), pop (kiedyś każdy duchowny);
  • rozszerzenie znaczenia – współczesne znaczenie jest szersze, np. miednica (dziś niekoniecznie naczynie z miedzi), król, cesarz (nazwy władców pochodzą od imion Karola Wielkiego i Juliusza Cezara).

Zapamiętaj definicje

  • Leksykografia – nauka o sposobach tworzenia słowników.
  • Leksykologia – nauka o słownictwie, zajmująca się badaniem znaczenia poszczególnych słów i wykrywaniem zasad, które łączą je w system.

 

Frazeologia

Typy związków ze względu na stopień zespolenia:

  • związki luźne – tworzone doraźnie (każdy z elementów takiego związku może zostać wymieniony albo połączyć się
    z innymi słowami), np. pisać list, kupić masło;
  • związki łączliwe – silniej zespolone; element takiego związku może zostać wy-mieniony tylko na jakiś z synonimów: dobić targu (albo interesu), kary koń (źrebak, rumak);
  • związki stale – występujące w niezmiennej postaci (nie można ich zmienić czy uzupełnić), mają znaczenie przenośne.
    Często nie da się ich przetłumaczyć na inne języki – określamy je wówczas jako idiomy (albo idiomatyzmy).

Podział związków frazeologicznych ze względu na ich strukturę:

  • zwroty – są związkami czasowników lub imiesłowów przysłówkowych z innymi wyrazami,
    np. spalić za sobą mosty, bić się z myślami,
  • wyrażenia – ich ośrodkiem jest rzeczownik, przymiotnik, imiesłów przymiotnikowy, rzadziej przysłówek,
    np. czarny charakter, świeżo malowane; także utarte porównania, np. głupi jak but,
  • frazy – mają kształt zdania lub równoważnika zdania, np. niedaleko pada jabłko od jabloni;
    do tej grupy należą np. przysłowia, porzekadta, maksymy.

Funkcje związków frazeologicznych:

  • służą wyrażeniu ekspresji,
  • dają plastyczność wypowiedzi,
  • pomagają precyzyjniej sformułować myśli,
  • przechowują archaiczne formy i wyrazy,
  • wprowadzają humor do wypowiedzi,
  • są tworzywem żartów językowych i zabiegów stylizacyjnych.

 

Zapożyczenia

Ważne są nie tylko rodzaje zapożyczeń, ale też dużo konkretnych przykładów. W poleceniach zazwyczaj trzeba określić, np. z jakiego języka czy w jakim okresie weszły do polszczyzny podane słowa.

Hybrydy – wyrazy składające się z elementu obcego i rodzimego (albo spolszczonego), np. minispódniczka, telewidz, bawełna (niem. Baumwolle).

Kalki językowe – wyrazy czy związki na pozór rodzime, ale w rzeczywistości będące dokładnym odwzorowaniem elementów obcych; kalki słowotwórcze (światopogląd), kalki frazeologiczne (drapacz chmur), kalki znaczeniowe (goryl jako nazwa ochroniarza).

Z jakich języków najwięcej zapożyczallśmy?

Zależało to od historii: kontaktów kulturalnych i politycznych (np. wojen czy zagranicznych władców na polskim tronie).

  • Z łaciny pochodzi: większość terminologii religijnej (przejętej za pośrednictwem języka czeskiego!), słownictwo związane z nauką (tu także wpływy greckie), szkolnictwem, biblizmy.
  • Z języka niemieckiego: słownictwo dotyczące organizacji miejskiej, handlu, rzemiosła, budownictwa.
  • Z języka włoskiego: nazwy warzyw (włoszczyzna!), terminy związane z muzyką, malarstwem, architekturą.
  • Z języka francuskiego: słownictwo związane z kulturą, np. życiem dworskim, strojami, rozrywkami.

 

Morfologia

W tym dziale nauki o języku przedmiotem analizy są morfemy, czyli najmniejsze, niepodzielne cząstki mające określone znaczenie i służące do budowy większych jednostek: wyrazów, zdań. Morfemy można podzielić jedynie na fonemy, czyli najmniejsze cząstki brzmieniowe.

Fonem a głoska: fonem jest zespołem istotnych cech pozwalających odróżnić daną głoskę od innych np. b od p.
Oprócz tego głoska ma także cechy drugorzędne, dla fonemu nieistotne (np. czy h wymawiamy w sposób dźwięczny, czy nie).

Typy morfemów:

  • realne
    • rdzenne – inaczej morfemy leksykalne; rdzeniem jest ta cząstka wyrazu, która zawiera podstawowe znaczenie wyrazu;
    • słowotwórcze – to cząstki, za pomocą których są tworzone wyrazy pochodne (np. przedrostki czy przyrostki);
  • relacyjne – inaczej morfemy gramatyczne czy fleksyjne; służą do łączenia ze sobą wyrazów w sensowne całości zdaniowe. Dają informacje np. o formie gramatycznej wyrazu czy jego funkcji składniowej.

Często spotykane zjawisko: alternacja (oboczność) głoskowa w obrębie morfemu, polegająca na wymianie głosek, np. noga, nodze, nożny, nóżka. Alternacja może dotyczyć wymiany spółgłosek, samogłosek albo i jednych, i drugich równocześnie.

 

Fleksja

Osobliwości w odmianie rzeczowników:

  • pluralia tantum – rzeczowniki występujące tylko w liczbie mnogiej, np. nożyce, drzwi, imieniny, spodnie, sanki, rajstopy. Łączymy je zawsze z liczebnikami zbiorowymi, np. troje drzwi, czworo nożyc (możemy też powiedzieć: dwie pary nożyc);
  • singularia tantum – rzeczowniki, które mają tylko formę liczby pojedynczej, np. czytanie, młodzież, szlachta. Pamiętaj, by łączyć je z czasownikami w liczbie pojedynczej – szlachta żądała czegoś, a nie żądali!;
  • rzeczowniki nieodmienne – to zazwyczaj wyrazy obcego pochodzenia, różniące się budową od słów polskich, np. kakao, emu, boa,
  • rzeczowniki nieodmienne w liczbie pojedynczej – np. liceum, akwarium, muzeum,
  • pary supletywne – pary wyrazów uzupełniające się w odmianie, np. człowiek – ludzie, rok – lata.

Uwaga!

Określając formę gramatyczną wyrazu, a nawet jego przynależność do określonych części mowy, musisz brać pod uwagę kontekst. Na przykład „to” w zależności od kontekstu może być:

  • zaimkiem przymiotnikowym wskazującym: To dziecko wygrało konkurs.
  • zaimkiem rzeczownikowym wskazującym: To przyszło nagle.
  • partykułą wzmacniającą: A to nowina!
  • spójnikiem wynikowym: Chcesz porozmawiać, to zadzwoń.

Słowotwórstwo

Rzadziej spotykane typy formantów:

  • interfiks – inaczej wrostek; spaja dwie podstawy słowotwórcze: woz-i-woda, sam-o-lot. Występuje w złożeniach.
    Uwaga! Pamiętaj, że przedrostek to inaczej prefiks, a przyrostek – sufiks;
  • formant zerowy – określany także jako tzw. zero morfologiczne; polega na odrzuceniu końcowej cząstki wyrazu.
    Przykłady: czołg (od czołgać się), wydruk (od wydrukować);
  • formant ujemny – występuje w tzw. derywacji wstecznej, polegającej na skróceniu podstawy słowotwórczej, z której wyrzuca się jakąś literę czy litery. Przykłady: dwója (od dwójka), baon (od batalion);
  • alternacja głoskowa – czyli po prostu wymiana głosek. Bywa, że jest ona jedynym wyraźnym zabiegiem słowotwórczym, np. kiełbacha (od kiełbasa), Zosia (od Zofia);
  • formant paradygmatyczny – polega na zmianie wzorca odmiany, np. z rzeczownikowego na przymiotnikowy (np. lis-i, lis-im w stosunku do lis, lis-em itd.).

Formanty martwe – w przeciwieństwie do żywych pojawiają się tylko w starych wyrazach, bo dzisiaj już nie są wykorzystywane, np.

  • -ba (hańba, strzelba),
  • pa- (parobek, pasierb).

Formanty martwe utrudniają analizę wyrazów, np. odczytanie ich znaczenia etymologicznego.

Funkcje formantów:

  • Modyfikują znaczenie wyrazu, wnoszą jakąś nową informację (funkcja semantyczna), np. kotek, urzędniczka. Czasem różnica znaczeniowa jest większa, np. mędrzec, stalowy, czytelnia. (Sygnalizują to odrębne określenie: pierwsza grupa to tzw. derywaty modyfikacyjne, druga – derywaty mutacyjne).
  • Zmieniają strukturę wyrazu, a nie jego znaczenie (funkcja strukturalna), np. czytanie, czerwień, złość. (To tzw. derywaty transpozycyjne).

Kategoria słowotwórcza – wyrazy pochodne mające to samo ogólne znaczenie wynikające z ich budowy słowotwórczej (choć tworzone są za pomocą różnych formantów). Kategoriami są np.

  • nazwy żeńskie,
  • nazwy wykonawców czynności,
  • nazwy miejsc, narzędzi,
  • nazwy nosicieli cech itp.

Typ słowotwórczy – wyrazy należące do jednej kategorii słowotwórczej i utworzone za pomocą takiego samego formantu.
Na przykład w kategorii nazw wykonawców czynności można wyróżnić kilka typów słowotwórczych, m.in. nazwy utworzone za pomocą formantów -yciel (nauczyciel, dręczyciel), -acz (biegacz, kopacz) czy -arz (piekarz, malarz).

Rodzina wyrazów – grupa wyrazów mających taki sam rdzeń (czyli wywodzących się od jednego wyrazu); są to tzw. wyrazy pokrewne. Przykład: ręka, rączka, poręczyć, poręczycielka, podręcznik itd.

 

Składnia

Części zdania:

Podmiot:

  • Podmiot logiczny – wyrażony rzeczownikiem w innym przypadku niż mianownik. Najczęściej mamy z nim do czynienia, gdy mówimy, że czegoś ubywa, przybywa, brakuje itp.
    Nie ma wody.
    Pieniędzy wystarczy nam na wszystko.
  • Podmiot szeregowy – wyrażony przez więcej niż jeden wyraz, np. Ojciec i matka wrócili do domu. Inna możliwość połączenia: Ojciec z matką wrócili do domu (człon „z matką” może być też określony jako podmiot towarzyszący).

Uwaga! W języku występują także zdania bezpodmiotowe – tzn. takie, w których nie możemy wskazać wykonawcy czynności ani analizując formę orzeczenia, ani badając kontekst, np.

  • Grzmi.
  • Kłuje mnie w boku.
  • Zrobiono remont.
  • Uprasza się o terminowe płacenie rachunków.

Orzeczenie – oprócz prostego i imiennego (łącznik + orzecznik) mamy także np.

  • orzeczenie eliptyczne (zob. dalej: zdanie eliptyczne);
  • orzeczenie opisowe – tworzą je stałe związki frazeologiczne, których nie można odczytywać dosłownie, np.
    • wyjść za mąż,
    • mieć na uwadze,
    • mieć zamiar,
    • być w pogotowiu;
  • orzeczenia wykrzyknikowe – pojawiają się w zdaniach o dużym ładunku emocjonalnym (często wykrzyknikowych), dają obrazowość.
    • Para buch!,
    • Precz z moich oczu!

Przydawka – tak nazywamy każde określenie rzeczownika. Zwróć uwagę, że może być ono wyrażone także

  • innym rzeczownikiem (ziemia matka, zeszyt Wojtka)
  • wyrażeniem przyimkowym (budynek z pustaków).

Nie kojarz przydawki wyłącznie z pytaniami jaki?, który? Ciekawe przypadki:

  • czytanie listu (czytanie to rzeczownik odczasownikowy!),
  • rzut dyskiem (to przydawka dopełnieniowa),
  • radość ze zwycięstwa, wyjazd do Francji, praca mimo zmęczenia (przydawki okolicznikowe).

Dopełnienie – występuje jako bliższe i dalsze. Bliższe (występujące po czasownikach przechodnich) to takie, które po zamianie zdania
ze strony czynnej na bierną staje się podmiotem, np. Ojciec myje naczynia. (W stronie biernej: Naczynia są myte przez ojca).

Okolicznik — ma wiele odmian. Najczęściej pojawiają się okoliczniki:

  • miejsca,
  • czasu,
  • sposobu,
  • przyczyny,
  • celu,
  • warunku.

Inne ciekawe typy:

  • Okolicznik przyzwolenia — mówi o czymś, co mogłoby przeszkodzić, ale nie przeszkodziło (mimo co?, mimo czego?, wbrew czemu?),
    • Wbrew woli rodziców wyszła za mąż.
    • Mimo deszczu poszliśmy na spacer.
  • Okolicznik stopnia i miary (jak bardzo?, w jakim stopniu?)
    • Bardzo boli mnie głowa.
    • Była lekko znudzona.
    • Ładunek ważył tonę.
  • Okolicznik skutku (z jakim skutkiem?)
    • Aktor z powodzeniem grał Hamleta.
  • Okolicznik sytuacyjny (czynnika towarzyszącego) — mówi o okolicznościach towarzyszących sytuacji
    • Jechali wśród burzy.
    • Bredził w malignie.


Czasowniki modalne – nie informują o konkretnej czynności, ale o tym, że coś jest możliwe, konieczne, korzystne czy dopuszczalne (trzeba, wolno, można, musieć, pragnąć itp.) Wymagają one dodatkowego określenia (najczęściej bezokolicznika), które dopełniałoby ich sens (np. mogę czytać, trzeba pomóc, musi spytać).

 

Struktura tematyczno-rematyczna tekstu

Jako że komunikacja językowa odbywa się poprzez narastanie informacji, w każdej wypowiedzi można wyodrębnić dwa ważne człony:

  • temat (inaczej datum) — czyli to, o czym się mówi; część zawierająca informację znaną już nadawcy i odbiorcy,
  • remat (novum) — część zawierająca nową informację dotyczącą tematu.

Strukturę tematyczno-rematyczną zdania pomagają rozpoznać szyk zdania, intonacja, wskaźniki zespolenia (np. spójniki), także stawianie pytania, na które dane zdanie mogłoby być odpowiedzią. Na przykład:

Adam Asnyk (temat) tworzył w okresie pozytywizmu (remat).
W okresie pozytywizmu tworzył (temat) Adam Asnyk (remat).

 

Zdanie

Podstawowy typ wypowiedzeń – to nie tylko konstrukcja z osobową formą czasownika. Mogą je tworzyć także:

  • nieosobowe formy czasownika zakończone na -no lub -to (np. Umyto okna. Sprawdzono wszystkie prace);
  • czasowniki nieodmienne, np. wolno, trzeba, należy (Trzeba się uczyć. Wolno ci pójść do kina).

Równoważnik zdania

Wypowiedzenie, w którym brak formy osobowej czasownika (lub wymienionych wyżej innych form), ale które pod względem treści odpowiada zdaniu. Ten brakujący czasownik można sobie zresztą „dopowiedzieć”, np.

Do końca roku dwa miesiące. (Do końca roku zostały dwa miesiące).

Ważny typ: imiesłowowy równoważnik zdania (czyli konstrukcja z imiesłowem przysłówkowym), np.

Idąc do szkoły, zgubiłem portfel.
Przeczytawszy książkę, odłożył ją na półkę.

Zapamiętaj:

  • imiesłów musi mieć tego samego wykonawcę czynności co czasownik w zdaniu głównym
    (typowy błąd: Idąc do szkoty, wiat silny wiatr.);
  • imiesłów musi pasować do kontekstu – zwłaszcza czasowego (nie powiemy: Wchodząc do domu, wziął orzeźwiający prysznic.
    Te czynności nie są równoczesne! – powinno się użyć imiesłowu uprzedniego „wszedłszy”);
  • imiesłowowy równoważnik zdania oddzielamy przecinkiem od zdania głównego.


Zdanie eliptyczne (elipsa) – został w nim opuszczony jakiś element, którego jednak można się domyślić z kontekstu.
Na przykład:

Stary rower mu ukradli, więc kupił nowy. (w domyśle: rower);
Proszę Wyborczą. (w domyśle: Gazetę Wyborczą).

Elipsa może pojawiać się także np. w orzeczeniu imiennym (z kontekstu można się domyślić łącznika):

Obiad smaczny, ale zbyt drogi. To tzw. orzeczenie eliptyczne.

W jego przypadku rezygnacja z łącznika ,jest” może powodować, że orzeczeniami staną się wyrazy niebędące czasownikami odmiennymi, np. słowa typu trzeba, szkoda, strach (Strach iść przez ten las!).


Zdanie rozwijające typ zdania podrzędnego, które nie zastępuje części zdania nadrzędnego, ale rozwija jego treści, np.

Wszędzie się spóźniał, co bardzo denerwowało jego rodzinę.
Poszli do kina, skąd z kolei powędrowali do Pawła.

 

Różne odmiany języka, style i stylizacje

  • Idiolekt –sposób mówienia właściwy danej jednostce ludzkiej. Zależy np. od pochodzenia, wykształcenia, miejsca zamieszkania, wykonywanego zawodu, zainteresowań itp.
  • Dialekt, gwara – często używane zamiennie jako określenie języka ludności wiejskiej jakiegoś regionu; gwara dotyczy mniejszego terenu (np. kilku czy kilkunastu wsi).
  • Regionalizm – formy gramatyczne, słownictwo występujące na jakimś terenie nie tylko na wsi (wówczas byłyby to tzw. dialektyzmy), ale też w języku potocznym ludzi wykształconych, np. udźwięczniająca wymowa połączeń międzywyrazowych w Wielkopolsce
    (brad ojca, plac zabaw). Regionalizmy nie są uważane za błędy.
  • Żargon (inaczej slang) – odmiana języka ogólnego, używana przez jakąś grupę środowiskową, często uważaną
    za niższą pod względem kulturowym (dlatego określenie to może kojarzyć się negatywnie). Zargon tworzy własne słownictwo i frazeologię (np. żargon przestępczy).
  • Styl przemówień (inaczej styl retoryczni –występuje w różnego rodzaju przemówieniach, mowach sądowych, kazaniach itp. (duże zróżnicowanie sytuacji wpływa na różny dobór środków językowych).Charakterystyczne cechy:
    • bezpośrednie zwroty pomagające nawiązać kontakt z odbiorcami,
    • pojawianie się różnego rodzaju elementów retorycznych, takich jak pytania (wy-stępują najczęściej!), apostrofy, antytezy, wyliczenia, powtórzenia, paralelizmy składniowe itp.,
    • obecność słownictwa nacechowanego emocjonalnie, zdań wykrzyknikowych,
    • podniosłość, często także kunsztowność zdań, ozdobność (w wystąpieniach oficjalnych), ale też czasem wprowadzanie języka potocznego, frazeologizmów (częściej w wystąpieniach okolicznościowych).

 

Historia języka

Język praindoeuropejski – język, którym postugiwata się ok. trzech tysięcy lat p.n.e. tzw. wspólnota praindoeuropejska, zamieszkująca tereny nad dolną Wolgą.
W wyniku wędrówek ludów wspólnota ta rozpadła się, a język, którym się postugiwata, zaczął się różnicować.
DaŁ on początek wielu rodzinom językowym, np. germańskiej, indoirańskiej czy bałtostowiańskiej. Rozbicie tej ostatniej dało początek językom baltyckim (litewski, łotewski) i słowiańskim.
Języki słowiańskie — dzielimy na trzy grupy:

  • zachodniosłowiańskie – czeski, słowacki, polski, górnołużycki, dolnołużycki, połabski (wymarł w XVIII w.), pomorski (z którego powstał język kaszubski);
  • wschodniosłowiańskie – rosyjski, ukraiński, białoruski;
  • południowoslowiańskie – słoweński, serbsko-chorwacki, bułgarski, macedoński.

Język staro-cerkiewno-storiański (scs) – martwy już język stworzony w IX w. przez Cyryla i Metodego w celu chrystianizacji ludności Państwa Wielkomorawskiego.
Ten najstarszy słowiański język literacki dziś jest jedynie językiem liturgicznym Serbów, Macedończyków czy Bułgarów.

Okresy w dziejach języka polskiego:

  • okres staropolski – dla jednych zaczynający się wraz z początkiem polskiej państwowości (966), dla innych od końca doby przedpiśmiennej, tj. od 1136 – wówczas powstała Bulla gnieźnieńska, ważny zabytek języka polskiego.
    Okres staropolski kończy się naprzetomie XV i XVI w. (renesans przyniesie nowe tendencje, w tym bujny rozwój języka literackiego),
  • okres średniopolski – od początku XVI w. do lat siedemdziesiątych XVI II w. Daty graniczne to początek renesansu (czyli ztotego wieku polskiej kultury) i I rozbiór Polski; zwróć uwagę na wielkie zastugi oświecenia w walce o czystość
    i bogactwo polszczyzny,
  • okres nowopolski – od oświecenia do końca II wojny światowej,
  • współczesny język polski – od 1945 r.

 

Tendencje rozwojowe polszczyzny:

  • tendencja do oszczędzania wysiłku wyraża się współcześnie w:
    • przekształcaniu nazw dwuwyrazowych w jednowyrazowe, np. szkoła podstawowa – podstawówka,
    • używaniu przymiotników odrzeczownikowych, np. dzielnica mieszkaniowa,
    • popularności derywatów wstecznych (np. czołg, wydruk, spis) i różnego rodzaju skrótowców,
    • skracaniu zdań złożonych przez używanie imiesłowowych równoważników zdań z rzeczownikami, np.
      • Przy przyjeździe…
      • zamiast Gdy przyjeżdżaliśmy… ,
    • częstym stosowaniu konstrukcji eliptycznych i pozycyjnych (np. mecz Legia– Lech),
    • dążeniu do uproszczeń (np. we fleksji skłonność do nieodmieniania liczebników), ograniczaniu wyjątków (np. wyrównania analogiczne w akcentowaniu).
  • tendencja do wyrazistości i precyzji wyraża się na przykład poprzez:tendencja do uzupełniania zasobu językowego przejawia się poprzez tworzenie nowych wyrazów czy nadawanie wyrazom istniejącym nowych znaczeń, nowe związki frazeologiczne, zapożyczenia.
    • wybieranie wyrazistych formantów i końcówek fleksyjnych,
    • stosowanie nazw dwuwyrazowych, wyrazów złożonych (np. amperomierz, aparat telefoniczny zamiast telefon),
    • popularność konstrukcji analitycznych (np. dokonać wpłaty zamiast wpłacić, w sposób jawny zamiast jawnie).
  • tendencja do ujednolicania języka jest szczególnie widoczna w czasach współczesnych. Powodują ją migracje
    i rozwój miast, powszechność szkolnictwa, a tak-że środków masowego przekazu. Wynikiem tej tendencji jest przede wszystkim zanik odmian regionalnych polszczyzny (gwar, dialektów).

 

Kultura języka

  • Anakolut (z gr. anakòlouthon brak związku) — błąd składniowy, który polega na braku logicznej łączności między poszczególnymi częściami wypowiedzenia. Przykład: Wchodząc do szkoły, rozległ się dzwonek.
    Uwaga! Anakolut nie jest błędem, jeśli używa się go świadomie, na przykład jako sposobu indywidualizacji języka bohatera.
  • Pleonazm (od gr. pleonasmòs nadmiar) – typ błędu słownikowego polegający na niepotrzebnym uzupełnieniu (określeniu) jakiegoś wyrażenia lub wyrazu wyrazem, który powtarza jego treść. Przykłady: bardziej weselszy, cofać się do rytu, akwen wodny, kontynuować dalej.
  • Tautologia (z gr. tautó to samo i lògos słowo) – błąd podobny do pleonazmu polegający na niepotrzebnym powiedzeniu jeszcze raz czegoś, co już w danej wypowiedzi zostało zawarte, np. nudny i nieciekawy film, wzajemne związki i powiązania.
  • Uzus – powszechny zwyczaj językowy będący podstawą normy językowej. Uzus jest szerszy od normy (bo obejmuje to, co naprawdę w języku istnieje, także np. błędy językowe czy wyjątki). Kryterium uzualne (czyli inaczej powszechności użycia) jest ostateczną instancją przesądzającą o poprawności jakiegoś słowa czy konstrukcji.
  • Puryzm językowy – skrajna postawa wobec języka polegająca na przesadnej dbałości o jego czystość. Puryści dążą do usunięcia
    z języka wszelkich zapożyczeń (czasem nawet tych, które już dawno się przyjęty!) i elementów nietradycyjnych. Całkowitym przeciwieństwem puryzmu jest przesadny liberalizm – także skrajna postawa akceptowania wszystkiego, co się w języku dzieje (również np. przesadnej ekspansji zapożyczeń).

 

Językoznawstwo współczesne

  • Językoznawstwo porównawcze, językoznawstwo ogólne
    • pierwsze bada podobieństwa i różnice między językami,
    • drugie – prawa rządzące językiem.
  • Językoznawstwo wewnętrzne, językoznawstwo zewnętrzne
    • pierwsze opisuje samą strukturę języka,
    • drugie widzi język na szerszym tle (np. bada jego związki z życiem społecznym, historią, kulturą).

Ważne dziedziny językoznawstwa zewnętrznego:

  • etnolingwistyka – bada więź języka z kulturą danej społeczności (np. przejawy tabu językowego),
  • psycholingwistyka – zajmuje się zależnościami między językiem a myśleniem, np. skojarzeniami wiążącymi się
    z głoskami
    czy słowami, badaniem patologii mowy (tzw. neurolingwistyka traktowana bywa coraz częściej jako samodzielna dyscyplina),
  • socjolingwistyka – interesuje ją funkcjonowanie języka w społeczeństwie, np. badanie różnic między językami kobiet a językami mężczyzn, analizowanie socjolektów (czyli stałych społecznych odmian języka).


Typologia języków:

  • ze względu na liczbę spółgłosek i samogłosek:
    • języki samogłoskowe (np. francuski)
    • języki spółgłoskowe (polski – prawie 85% fonemów to samogłoski),
  • ze względu na sposób tworzenia słów i zdań:
    • języki pozycyjne – informacje gramatyczne są w nich wyrażane poprzez użycie odrębnych wyrazów, stąd tak ważny jest szyk wyrazów: zmiana szyku powoduje zmianę znaczenia (tak jest np. w języku francuskim czy angielskim),
    • języki aglutynacyjne – informację gramatyczną przekazują za pomocą sta-łych morfemów o jednej funkcji, dołączanych
      do elementu przenoszącego pod-stawową informację (np. język węgierski, turecki, japoński),
    • języki fleksyjne — informację gramatyczną przenoszą zakończenia wyrazów (szyk wyrazów może być bardziej swobodny),
      przy czym jeden element gramatyczny może mieć kilka funkcji (taki jest także język polski).

 

Język potoczny

Jest tą odmianą języka, z którą mamy do czynienia najczęściej. To odmiana wspólna wszystkim Polakom. Komunikując się
w sytuacjach codziennych, używamy właśnie języka potocznego.Cechy języka potocznego:

  • słownictwo neutralne;
  • występowanie środków językowych nacechowanych emocjonalnie: zdrobnień, zgrubień, wykrzykników;
  • prosta składnia;
  • obecność stałych związków frazeologicznych („miotem duszę na ramieniu”, „musiała wtrącić swoje trzy grosze”);
  • częste występowanie zaimków, zwłaszcza wskazujących. („podaj mi to”, „tamten chłopak był lepszy”).
  • ograniczona liczba spójników (dominują: bo, i, a, więc).

Skojarz:
Język potoczny pojawia się coraz częściej w literaturze wspótczesnej. Jego obecność jest oczywista w wypowiedziach bohaterów
– wykorzystanie tej odmiany języka pozwala stworzyć wizję życia bliską realnej rzeczywistości. Zdarzają się jednak całe powieści napisane przetworzonym językiem potocznym – przykładem Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną Doroty Masłowskiej. Polszczyzna potoczna występuje także powszechnie we współczesnej poezji.