W wyniku wrześniowej klęski i agresji dwóch najpotężniejszych sąsiadów: hitlerowskich Niemiec i stalinowskiego ZSRR obszary Polski znalazły się w 1939 roku pod okupacją tych państw, nie licząc skrawków Podhala, Spisza i Orawy przyłączonych z łaski III Rzeszy do sprzymierzonej z nią Słowacji.

Granica między głównymi okupantami została wyznaczona na mocy układu z 28 września 1939 roku, podczas drugiej wizyty Ribbentropa w Moskwie i przebiegała od Suwalszczyzny, jezior augustowskich, krawędzią Prus Wschodnich, Pisą, Narwią, Bugiem, następnie prostopadle do kolana Sanu i dalej tą właśnie rzeką do jej źródeł.

Obszary przez siebie okupowane (razem 188 152 km2) Niemcy podzielili na 2 kategorie: bezpośrednio wcielone do Rzeszy oraz tzw. Generalne Gubernatorstwo, stanowiące tymczasowy rezerwuar taniej siły roboczej. W zależności od statusu (GG lub przyłączonych do Rzeszy terenów) okupant prowadził tam nieco odmienną politykę.

Do Rzeszy zostały wcielone terytoria o powierzchni 91 974 km2. Były to:

  • dawne województwo pomorskie, które połączone z obszarami Wolnego Miasta Gdańska stanowiło teraz prowincję – okręg Prusy Zachodnie;
  • północne Mazowsze (jako rejencję ciechanowską) i kawałek Suwalszczyzny połączono administracyjnie z Prusami Wschodnimi;
  • dawne województwo poznańskie i większą część byłego łódzkiego, które razem stworzyły okrąg zwany Krajem Warty (Wartheland);
  • dawne województwo śląskie i kawałki krakowskiego, które połączono w jeden okręg z Opolszczyzną, przed wojną należącą do III Rzeszy.

Z reszty okupowanych ziem polskich Niemcy utworzyli Generalne Gubernatorstwo ze stolicą w Krakowie, podzielone na dystrykty (krakowski, lubelski, radomski, warszawski), w sumie 95 742 km2. Niewielkie obszary spiskie i orawskie naziści oddali zwasalizowanej Słowacji (razem kilkadziesiąt kilometrów kwadratowych).

ZSRR okupował większe powierzchniowo terytoria, wielkości 201 285 km2. Aby stworzyć pozory legalizmu, władze sowieckie przeprowadziły w październiku 1939 roku wyborczą farsę, w wyniku której „deputowani ludowi” poprosili Radę Najwyższą ZSRR o przyłączenie do radzieckiego państwa, co też się stało… Przejściowo, „wspaniałomyślnie” rząd ZSRR przekazał w ręce Litwy Wileńszczyznę (październik 1939–lipiec 1940). Po kilku miesiącach państwowość litewska, podobnie jak Łotwa czy Estonia, została unicestwiona.

Obszary niegdyś polskie stały się teraz częściami radzieckich republik: białoruskiej, litewskiej i ukraińskiej.
Po agresji hitlerowskiej na ZSRR zostało powiększone GG o Galicję, licząc teraz 145 180 km2. Specjalnym okręgiem administracyjnym stała się Białostocczyna, powiązana pośrednio z Rzeszą. Z dawnych kresów wschodnich Niemcy utworzyli tzw. Komisariaty: Ostland i Ukraina.

Wytyczone przez hitlerowców i częściowo Sowietów podziały utrzymały się do lat 1944-1945, czyli wkroczenia na ziemie polskie Armii Czerwonej. Wkrótce zwycięzcy dokonali nowego rozdania kart…

 

Najważniejsze wydarzenia

  • 28 kwietnia 1939 – wypowiedzenie przez Hitlera paktu o nieagresji z Polską
  • 23 sierpnia 1939 – radziecko-niemiecki pakt o nieagresji z dołączonymi tajnymi protokołami z podziałem stref wpływów (m.in. rozbioru Polski)
  • 1 września 1939-8/9 maja 1945 – II wojna światowa w Europie
  • 1 września – 5 października 1939 – wojna obronna Polski z hitlerowską III Rzeszą
  • 17 września 1939 – wkroczenie wojsk radzieckich na ziemie polskie
  • 28 września 1939 – niemiecko-radziecki układ „o przyjaźni i granicy”
  • 22 października 1939 – zarządzone przez radzieckich okupantów „wybory” deputowanych „zgromadzeń narodowych” zachodniej Białorusi i Ukrainy, którzy zwrócili się po swej „elekcji” do Rady Najwyższej ZSRR o przyjęcie do Związku Radzieckiego (na zachodniej Białorusi 29 października, a na ziemiach ukraińskich 27 października 1939)
  • 26 października 1939 – oficjalne rozporządzenie niemieckie o utworzeniu Generalnego Gubernatorstwa
  • 22 czerwca 1941 – atak niemiecki na ZSRR i rozszerzenie w następnych tygodniach zasięgu niemieckiej okupacji
  • 30 lipca 1941 – porozumienie Sikorski-Majski (między Polską a ZSRR) bez uzgodnień w kwestii granic
  • 26 kwietnia 1943 – zerwanie przez ZSRR stosunków z Polską
  • 28 listopada –1 grudnia 1943 – konferencja teherańska wielkiej trójki i wstępna zgoda Anglii oraz USA na ustalenie przyszłej granicy polsko-radzieckiej wzdłuż linii Curzona
  • lipiec 1944 – powstanie PKWN
  • 4-11 lutego 1945 – konferencja jałtańska wielkiej trójki i ustalenie stref wpływów w Europie, ustalenie przez mocarstwa wschodniej granicy państwa polskiego
  • 28 czerwca 1945 – powstanie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej