Związki frazeologiczne
Pojęcie związku frazeologicznego
Mimo że frazeologia stała się samodzielną nauką, nie powinno się zapominać o jej związkach z leksykologią, z której się wywodzi i którą dopełnia.
- Przypomnijmy, że leksykologia bada wyrazy, opisuje je jako jednostki, które składają się na ogół słów występujących w danym języku.
- Natomiast przedmiotem zainteresowań frazeologii są – jak sama nazwa wskazuje – frazeologizmy, nazywane również związkami frazeologicznymi. Związki – a więc konstrukcje wyrazowe, nie pojedyncze wyrazy. Dla frazeologii – w ujęciu tradycyjnym – podstawowe znaczenie ma fakt połączenia wyrazów w nader samodzielną językowo całość – właśnie w konstrukcję językową, czyli w mniej lub bardziej rozbudowaną grupę wyrazów.
Kiedy więc pytanie egzaminacyjne dotyczy frazeologii, pamiętajmy; frazeologia bada związki wyrazowe, nie zaś pojedyncze wyrazy.
Od razu pojawiają się wątpliwości: czy każde połączenie wyrazów będzie związkiem frazeologicznym, czy tylko takie, które z określonych powodów wyda się swoiste, niepowtarzalne, nietypowe. Powinniśmy przyjąć tę drugą możliwość – to właśnie takie swoiste konstrukcje wyrazowe można znaleźć w słownikach frazeologicznych języka polskiego. Dlatego ustalmy, że frazeologizmem będzie dla nas ustabilizowany związek wyrazowy.
Typy związków ze względu na stopień zespolenia:
- związki luźne – tworzone doraźnie (każdy z elementów takiego związku może zostać wymieniony albo połączyć się z innymi słowami), np. pisać list, kupić masło;
- związki łączliwe – silniej zespolone; element takiego związku może zostać wymieniony tylko na jakiś z synonimów: dobić targu (albo interesu), kary koń (źrebak, rumak);
- związki stale – występujące w niezmiennej postaci (nie można ich zmienić czy uzupełnić), mają znaczenie przenośne. Często nie da się ich przetłumaczyć na inne języki – określamy je wówczas jako idiomy (albo idiomatyzmy).
Frazeologizmy a ogół słownictwa
Teraz wystarczy tylko wiedzieć, kiedy związek wyrazowy można uznać za ustabilizowany, a nie za utworzony doraźnie, według jakiejś matrycy – jak np. połączenia typu iść do pracy, szybko biegać, ojciec kolegi, zmęczony pracownik itp. Porównajmy pierwszy z powyższych przykładów i typowy frazeologizm o podobnej budowie składniowej, np. odejść z kwitkiem.
Oto takie dwie matryce:
iść do pracy śpieszyć się do pracy
iść do szkoły gnać do pracy
iść do teatru wychodzić do pracy
iść do kolegi jechać do pracy
iść do domu zgłaszać się do pracy
najpierw podstawiliśmy różne rzeczowniki do wyrażenia przyimkowego. Następnie (druga kolumna) do danego wyrażenia przyimkowego dodawaliśmy różne czasowniki o rządzie dopełniaczowym.
- Matryca lewa przedstawia model składniowy: iść do + D.
- Prawą natomiast można opisać jako czasownik + do pracy.
Teraz frazeologizm: odejść z kwitkiem.
Wydaje się, że jesteśmy w stanie wykonać powyższe ćwiczenie – ale tutaj kryje się paradoks. Niby można utworzyć podobne matryce, za każdym razem podstawiać inny czasownik o takim rządzie (przyimek z + rzeczownik w narzędniku) albo inny rzeczownik w narzędniku (po przyimku z). Pułapka tkwi jednak w odczytaniu znaczenia takich konstrukcji. Powyżej znaczenie zawsze było dosłowne: iść + do szkoły. W przypadku frazeologizmu wyrażenie przyimkowe z kwitkiem nie oznacza przecież żadnego kwitka. Nasza zabawa z podstawianiem dotyczyłaby więc zwyczajnego związku rządu (odejść + z kwitkiem), który – w odróżnieniu od frazeologizmu – miałby znaczenie dosłowne.
Chociaż frazeologizmy nie są pojedynczymi wyrazami, lecz związkami wyrazów, należy jednak włączyć je do ogółu polskiego słownictwa i traktować tak, jakby były samodzielnymi, niepodzielnymi elementami języka. Nie wolno ich rozbijać, dzielić na składniki prostsze – i to nawet w wypadku, gdyby jakiś frazeologizm zaplątał się w zdaniu, którego rozbiór logiczny mamy wykonać.
W zdaniu Sekretarz był prawą ręką prefekta orzeczenie (imienne!!!) ma postać: był prawą ręką. Przymiotnik prawą nie będzie tu żadną przydawką, gdyż – jako się rzekło – frazeologizm jest nienaruszalny.
Frazeologizmy najczęściej definiuje się więc jako stałe połączenia wyrazowe, w których – ze względu na tę stałość – nie należy wymieniać składników, dodawać nowych wyrazów czy usuwać starych. Najbardziej typowymi frazeologizmami są idiomy – takie połączenia, w których znaczenia całości nie można odczytać na podstawie sumy znaczeń poszczególnych wyrazów. Znaczenie idiomu brać nogi za pas jest przecież inne od znaczenia dosłownego tej konstrukcji: brać + nogi + za + pas. Idiomy są charakterystyczne dla danego języka. Na inny język nie można ich przetłumaczyć dosłownie, przekładając „słowo w słowo”. Może się natomiast zdarzyć, że w kilku językach istnieją bardzo podobne idiomy o podobnym znaczeniu. Wówczas jest to dowód zapożyczenia idiomu. Takie pożyczki często oceniamy jako błędy czy niezręczności językowe. Zamiast mówić „Tu leży pies pogrzebany” (z niem. Da liegt der Hund begraben”) mówmy np. „W tym sęk”, albo „Tu tkwi sedno sprawy” albo – po prostu – „O to właśnie chodzi”.
Uwaga!
Dwa związki frazeologiczne mające jako swoje części składowe takie same wyrazy, mogą oznaczać zupełnie coś innego!
- Połamać zęby na czymś – nie osiągnąć celu, mimo że włożyło się w coś bardzo dużo energii.
Połamałem zęby na rozszyfrowaniu tego tekstu.
- Zjeść na czymś zęby – mieć w czymś duże doświadczenie, poświęcić na coś dużo czasu.
Zjadł zęby na robieniu tego typu remontów.
- Ostrzyć sobie zęby (na coś) – pragnąć czegoś, wiązać z czymś nadzieje, plany.
Wielbiciele talentu Woody Allena już ostrzą sobie zęby na premierowy pokaz jego nowego filmu.
Podział frazeologizmów ze względu na budowę
Poniższe kryterium podziału frazeologizmów wypada uznać za najprostsze i najczęściej przywoływane. Cała trudność polega na rozpoznaniu związków składniowych.
- Wśród frazeologizmów można zatem wydzielić wyrażenia frazeologiczne, czyli takie połączenia, w których wyrazem najważniejszym składniowo jest rzeczownik lub imiesłów przymiotnikowy np.
- końskie zdrowie,
- szampański humor,
- gorąca głowa,
- świeżo malowane,
- także utarte porównania, np. głupi jak but.
Nasuwają się więc tu skojarzenia z przydawkami (przymiotnymi lub dopełniaczowymi).
- Natomiast drugą grupę tworzą zwroty, zebrane wokół czasownika (w bezokoliczniku), np.
- ruszać głową,
- kręcić nosem,
- machnąć ręką,
- spalić za sobą mosty,
- bić się z myślami
- smalić cholewki.
Zwroty wyglądają więc jak orzeczenie z dopełnieniem.
- Frazeologizmy w postaci zdania lub lub równoważnika zdania, np.:
- Nosił wilk razy kilka, ponieśli i wilka.
- Wpadł jak śliwka w kompot.
- Jaki pan, taki kram.
- Jedna jaskółka wiosny nie czyni.
- Niedaleko pada jabłko od jabłoni.
- Zamienił stryjek siekierkę na kijek.
– nazywamy frazami. Najczęściej są nimi powiedzenia, maksymy, porzekadła lub przysłowia.
Czym razie różni się zdanie od frazy?
Nie każde zdanie jest frazą – fraza jest pojęciem węższym. To utarte, ogólnie przyjęte zdania powtarzane od lat w tej samej lub podobnej formie. Do fraz należą też: przysłowia, sentencje, powiedzonka, aforyzmy.
Jak odróżnić frazę od zwrotu?
Masz wątpliwości, jak odróżnić frazę od zwrotu, skoro i tu, i tu jest czasownik?
Popatrz na długość.
- Zwrot jest króciutki i właściwie nie stanowi zdania.
- Fraza to rozbudowane wypowiedzenie.
Zwrot – drzeć koty sam jeszcze nic nie mówi – trzeba dodać, kto z kim.
Fraza – na pochyłe drzewo każda koza skacze jest całością i nic dodawać nie trzeba.
Uwaga!
Fraza też może nie mieć czasownika, bo przecież równoważniki zdania go nie mają.
– Gość w dom, Bóg w dom – oto przykład takiej frazy.
Frazeologizmy mogą pochodzić z:
- Biblii (tzw. biblizmy) – np. kainowe znamię,
- mitologii – np.syzyfowa praca,
- z historii – np. przekroczyć Rubikon,
- z literatury – np. czekać na Godota,
- z życia codziennego – np. wziąć się w garść.
Funkcje związków frazeologicznych:
- służą wyrażeniu ekspresji,
- dają plastyczność wypowiedzi,
- pomagają precyzyjniej sformułować myśli,
- przechowują archaiczne formy i wyrazy,
- wprowadzają humor do wypowiedzi,
- są tworzywem żartów językowych i zabiegów stylizacyjnych.
Jak powstają błędy frazeologiczne?
Oto najczęstsze mechanizmy powstawania błędów frazeologicznych:
1. Naruszona została łączliwość związku frazeologicznego, jakiś człon został wymieniony, dodany lub zredukowany:
- Wypiłem jednym duszkiem.
Poprawnie: wypiłem duszkiem, co oznacza „szybko, bez przerwy”. - Utopiłby ją w przysłowiowej łyżce wody.
Wystarczy: w łyżce wody, przysłowiowy to, jak nazwa wskazuje, znany z przysłowia. - Jacek Soplica był w gorącej wodzie wykąpany.
Poprawnie: w gorącej wodzie kąpany.
2. Jednemu ze składników frazeologizmu zmieniono postać gramatyczną:
- Wspominał o tym z przymrużeniem oczu.
Jedyna poprawna forma: z przymrużeniem oka. - Podniosła im się stopa życia.
Poprawnie: stopa życiowa (przymiotnik). - Jego wystąpienie okazało się języczkiem uwagi.
Zamiast: języczkiem u wagi, czyli rozstrzygające jak metalowa strzałka wagi z szalami (a więc nie rzeczownik, a wyrażenie przyimkowe).
3. Czasem dochodzi do skrzyżowania dwóch poprawnych konstrukcji, w wyniku czego powstaje nowe połączenie, przeważnie błędne. Taka modyfikacja nazywa się kontaminacją:
- Ma duszę do rany przyłóż.
mieć duszę na ramieniu + do rany przyłożyć - To był koronny dowód.
świadek koronny + najważniejszy dowód - W każdym bądź razie mnie nie będzie.
w każdym razie + bądź co bądź - Dekoracje pełnią rolę pomocniczą.
pełnić funkcję + odgrywać rolę
4. Nieznajomość znaczenia związku frazeologicznego prowadzi do używania go w niewłaściwym kontekście:
- Różnorodność towarów na wystawach sklepowych aż kłuła w oczy przechodniów.
Zamiast: przyciągała uwagę, bo „kłuć w oczy” oznacza „wywoływać zawiść”.
5. Niektóre frazeologizmy przetrwały w niezmiennej formie od wieków, choć brzmią dziś już nieco archaicznie. Stąd się biorą błędne zastosowania:
- Pretensje kolegi są głosem wołającego na pustyni.
Zamiast: na puszczy, choć i puszcza, i pustynia oznaczają miejsce niezaludnione. - Zrozumiał, bo mądrej głowie dość po słowie.
powinno być: dość dwie słowie; ta forma to pozostałość po historycznej liczbie podwójnej i oznacza „dwa słowa”. - Uważaj, nie można zasypać gruszek w popiele.
Poprawnie: nie zasypiać gruszek w popiele (czyli wykorzystywać każdą nadarzającą się okazję, sposobność)..
6. Błędne jest też stosowanie zapożyczeń frazeologicznych wtedy, gdy można je zastąpić przejrzystymi i od dawna obecnymi w polszczyźnie frazeologizmami. Takimi kalkami językowymi są w języku polskim zwykle germanizmy i rusycyzmy:
- W pierwszym rzędzie omówimy warunki ogólne.
Zamiast z niemieckiego: in erster Reihe lepiej powiedzieć: przede wszystkim, najpierw, po pierwsze, głównie. - Póki co krakowski klub stara się o dotację z gminy.
Zamiast z ros. poka szto lepiej powiedzieć: na razie, tymczasem. - Ta melodia nadawana była dwa razy pod rząd.
Zamiast z ros. pod riad lepiej powiedzieć: z rzędu, po kolei, jeden po drugim.
Zapamiętaj!
- Frazeologia jet to dział językoznawstwa zajmujący się badaniem charakterystycznych dla danego języka stałych związków wyrazowych, zwrotów oraz wyrażeń.
- •Frazeologizm to utrwalone w języku połączenie dwóch lub więcej wyrazów o ściśle określonym znaczeniu przenośnym. Takie połączenie stanowi całość znaczeniową, to oznacza, że znaczenie frazeologizmu nie jest sumą znaczeń poszczególnych wyrazów), np.
nabić kogoś w butelkę = oszukać, a nie włożyć jakąś osobę do butelki.
Ćwiczenie
Uzupełnij poniższe porównania odpowiednimi czasownikami:
1. jak kulą w płot …………………………………………………………….
2. jak umarłemu kadzidło …………………………………………………
3. jak po maśle ……………………………………………………………….
4. jak oka w głowie ………………………………………………………….
5. jak za pogrzebem ………………………………………………………..
6. jak u siebie w domu ……………………………………………………..
7. jak pies z kotem …………………………………………………………..
8. jak pączek w maśle ………………………………………………………
9. jak groch przy drodze ……………………………………………………
10. jak u Pana Boga za piecem …………………………………………
11. jak grom z jasnego nieba ……………………………………………..
12. jak pijany płotu ……………………………………………………………
13. jak księżyc w pełni ……………………………………………………….
Ważne, by frazeologizmów używać zawsze w ich właściwej postaci językowej. Dlatego w powyższych przykładach najlepszym rozwiązaniem będzie na ogół dokładnie jeden czasownik. Po uzupełnieniu tych porównań warto zastanowić się nad znaczeniem każdego z nich. Może wówczas okaże się, dlaczego np. przykład 12. wymaga czasownika czepiać się, nie zaś trzymać się.
Zobacz:
https://aleklasa.pl/gimnazjum/c268-prace-pisemne/praca-domowa-jezyk-polski/przedstaw-podzial-zwiazkow-frazeologicznych