Co to jest frazeologia?

Pojęcie możemy wyjaśniać następująco:

Definicja 1
To nauka (dział językoznawstwa), zajmująca się analizą i opisem związków frazeologicznych – stałych i bliskich stabilizacji.

Definicja 2
To zbiór frazeologizmów, występujących w danym języku. Mamy np. frazeologię polską, francuską, angielską.
Podręczniki przytaczają jeszcze inne określenia, ale nasza analiza wymaga zapamiętania powyższych definicji.

Czym jest frazeologizm?

To trwałe połączenie dwóch lub kilku wyrazów, które mają najczęściej przenośne znaczenie.
Dodajmy, że frazeologizmy różnią się znacznie od wielu innych związków. Dlaczego? Niektóre słowa mogą się łączyć w sposób niemal nieograniczony. Popatrz:

dom stary malować farbami
murowany na kolanie
za lasem codziennie
marzenie twarz
dziecka z pasją

Moglibyśmy łączyć ze sobą słowa w różnych kontekstach i z różnymi wyrazami – aż do znudzenia, a takie połączenia gramatyka nazywa luźnymi. Szczególnie nadają się do tych celów wyrazy takie, jak np. dobry, ładny, sprawa.
Związki luźne – to połączenia składniowe tworzone doraźnie, dowolnie. To połączenia dosłowne, a ogranicza je tylko sens, cel wypowiedzi, gramatyka.

Frazeologia – zajmuje się głównie innymi rodzajami związków.

Klasyfikacja

Ze względu na stopień zespolenia składników wyróżniamy:

. związki
. ↓ ↓ ↓
. stałe luźne (inaczej wymiennoczłonowe) łączliwe

Frazeologia zajmuje się związkami stałymi i łączliwymi. Są one wprowadzane do wypowiedzi jako pewne gotowe i zwarte „segmenty”. Nie musimy ich tworzyć w tekście. Są – i już.

Związki stałe

Ich znaczenie jest całościowe, nie stanowi sumy znaczeń poszczególnych słów.
Popatrzcie na przykłady:

. związek znaczenie

dwa grzyby w barszcz zbyteczne nagromadzenie tych samych rzeczy, za wiele dobrego
stary grzyb człowiek stary
zbijać bąki próżnować, unikać pożytecznego wysiłku

Słowa pozostające w takich związkach wydają się niepowtarzalne, jedyne w swoim rodzaju i nie można ich niczym zastąpić. Okazuje się, że znaczenie związku „dostać kosza” wcale nie wynika ze znaczenia słów: dostać i kosz. Nie można rozdzielić tych wyrazów dodatkowymi elementami, bowiem taka „operacja” spowodowałaby utratę ich swoistego znaczenia. Zamiast „dwa grzyby w barszcz” można powiedzieć: „wrzucę dwa grzyby w barszcz” – tylko, że wtedy zmieniamy sens wypowiedzi.

Pamiętaj, że związki stałe mają znaczenie przenośne.
Także gramatyczna forma stałych frazeologizmów musi pozostać nienaruszona, a przekonują nas o tym drobne różnice:

wleźć komuś na głowę – nadużywać czyjejś dobroci
wbijać w głowę – usilnie tłumaczyć, przekonywać
zachodzić w głowę – gubić się w domysłach
mieć mocną głowę – móc dużo wypić
mieć głowę na karku – być mądrym, sprytnym, umieć sobie radzić

Związki łączliwe

Wyrazy mogą tu łączyć się w sposób ograniczony. Zobaczcie:

pokonać uprzedzenie
przezwyciężyć, przełamać niechęć
rozwiać, rozproszyć wątpliwości, złudzenia, nadzieje
mieć zielono, pstro, źle w głowie

Tu – jak na piłkarskim stadionie – możemy dokonać zamiany jednego zawodnika na drugiego. Istnieje żelazna zasada: wymieniamy gorszego na lepszego, nie odwrotnie. W pewnych okolicznościach lepiej zabrzmi żartobliwe: „masz pstro w głowie” niż „masz źle w głowie” (mówicie też: „masz źle pod sufitem”). Tego typu związki charakteryzują się ograniczoną wymienialnością, co oznacza, że nie możemy wymieniać słów w nieskończoność.

O wyrażeniach, zwrotach, frazach…

Ze względu na budowę rozróżniamy:

. związki frazeologiczne
. ↓ ↓ ↓
. zwroty wyrażenia frazy

Te trzy podstawowe kategorie trzeba mieć w pamięci. Powinieneś umieć je odróżniać w tekście, znać przykłady.

Wyrażenia

Są odpowiednikami rzeczowników, przymiotników, przysłówków oraz połączeń rzeczownik + przymiotnik i rzeczownik + rzeczownik.
Przyjąć możemy, że nie zawierają czasowników i dlatego łatwo je rozpoznać:

gwóźdź do trumny – ostatnia przyczyna klęski
ostatni Mohikanin – o kimś, kto jest ostatnim przedstawicielem jakiejś narodowości, grupy
łabędzi śpiew – ostatnie osiągnięcie w jakiejś dziedzinie, ostatni przejaw czyjejś działalności w jakiejś dziedzinie
kozioł ofiarny – osoba, na którą niesłusznie zrzucono winę
dantejskie sceny – dramatyczne, niesamowite sceny
lwia część – większa część czegoś

Zwroty

Ich ośrodkiem bywa przeważnie czasownik (w bezokoliczniku).

wyłożyć kawę na ławę – powiedzieć prawdę bez ogródek
rzucać mięsem – używać wulgarnych słów
stroić się w cudze piórka – udawać kogoś, kim się nie jest
wystrychnąć na dudka – oszukać kogoś
trącić myszką – coś, co jest przestarzałe, niemodne, staroświeckie

Frazy

Związki mające postać zdania lub równoważnika zdania, a należą do nich przysłowia, sentencje, aforyzmy:

Zamienił stryjek siekierkę na kijek.
Skoro nie potrafisz, nie pchaj się na afisz.
Gdzie diabeł nie może, tam babę pośle.
Gdzie się dwu bije, tam trzeci korzysta.

O co mogą Was zapytać na egzaminach?

Macie dużą szansę trafienia na zadanie typu: „Podziel podane niżej związki na: wywodzące się z Biblii, mitologii i innych źródeł (środowiska, literatury)”. Co Wy na to? Polecenie jest dość trudne, dlatego przyda się mała podpowiedź.

Źródła naszych frazeologizmów:

Tradycja, historia

Z jakich obyczajów staropolskich wywodzą się niektóre przysłowia? Zobaczmy:

„Latać jak z pieprzem” – znane też jako: „nasypać (komuś) pieprzu pod ogon”. Nie potrafimy zrozumieć, dlaczego osobnik niosący pieprz miałby biec, a nie iść powoli. Prawdopodobnie obydwa przysłowia mają źródło w ludowej anegdocie opowiadanej w okolicach Tarnopola: „Chłop wraca z miasta wozem zaprzężonym w zmęczone woły, które wloką się noga za nogą. Spotkany człowiek daje mu radę – niech musztardą posmaruje wołom pod ogonami, a na pewno ruszą żwawo. Chłop tak robi, woły zrywają się z miejsca tak, że nie może ich dogonić. Co robić? Sam smaruje się musztardą i zaczyna biec za wołami. Dogania je tuż pod domem i woła na żonę: „Trzymaj woły, trzymaj, a ja jeszcze trochę polatam”.

„Nietoperz w pustą głowę się nie wkręci”. Pierwotnie brzmiało pewnie: „Nietoperz w łysą głowę się nie wkręci”. Dotyczy przesądu żywego dotąd w Lubelskiem: „Nietoperze nazywane są złymi duchami. Ludzie mówią, że latają w nocy, by znaleźć człowieka, który piekłu duszę oddał. Jeśli zwierzę go znajdzie, wkręca mu się pomiędzy włosy i łeb potępionemu urywa, by duszę zabrać. Dlatego ten, kto ma długie włosy powinien wychodzić wieczorem z zakrytą głową”.

„Mieć z kimś na pieńku”. W starym słowniku Lindego znaczy to: „Mieć urazę do kogoś, mieć z kimś porachunki”, a pieniek był klockiem, na którym brał w skórę żaczek (dawny student, uczeń). Pamiętajmy, że w dawnych czasach bicie było zabiegiem wychowawczym. Jędrzej Kitowicz, autor „Opisu obyczajów” tłumaczy, czym była rózga brzozowa, czym dyscyplina, kańczug i podaje przykłady ich używania. Aż skóra cierpnie!

Biblia

Czy zdarzyło Ci się powiedzieć do kogoś „Judaszu”? Mam nadzieję, że nie, bowiem wyraz pochodzi od imienia jednego z uczniów Chrystusa – Judasza Iszkarioty, który zdradził swojego nauczyciela za 30 srebrników. Na takie miano zasługuje tylko człowiek fałszywy, podstępny, zdrajca.
Przeróżne określenia, które powstały pod wpływem Biblii, to biblizmy, a mamy ich bardzo wiele. Zaskakuje nas i przeraża wieść hiobowa, denerwuje, gdy podczas załatwiania spraw w urzędzie chodzimy od Annasza do Kajfasza – czyli od jednego urzędnika do drugiego, w dodatku bez rezultatu. Mówimy, że „wiara góry przenosi”, a „nikt nie jest prorokiem we własnym kraju”. Kiedy cała klasa oberwie jedynki na sprawdzianie, nazywamy to „rzezią niewiniątek”. Z kolei umrzeć – to inaczej np. „przenieść się na łono Abrahama”. Wreszcie od polityków możemy usłyszeć słowa: „Kto nie przeciw nam, ten z nami”. To wszystko różne aluzje, cytaty, biblijne parafrazy. Niektóre brzmią żartobliwie, np. „być w siódmym niebie”, „pójść do Abrahama na piwo”. Popatrzcie też na inne związki, których możesz spodziewać się na egzaminach:

niewierny Tomasz – o sceptyku, niedowiarku
sól ziemi – najbardziej wartościowi ludzie albo grupy ludzi, wybrańcy
owoc zakazany – rzecz niedostępna, niedozwolona i dlatego pożądana
miecz obosieczny – rzecz, która może mieć dwojaki skutek: pożądany i niepożądany
herod-baba – kobieta despotyczna, skłonna do kłótni
cierniowa droga – życie pełne cierpień
ciemności egipskie – wielka nieprzenikniona ciemność
oko za oko – odpłata, odwet, wyrównanie rachunku krzywd
ziemia obiecana – miejsce najlepsze, wydające się rajem, szczęśliwe

Mitologia grecka i rzymska

Zasada jest taka sama, jak w przypadku biblizmów. Mamy tu i zwroty, i wyrażenia, rzadziej frazy.

stajnia Augiasza – miejsce nieporządne, bałagan
koń trojański – ukryte niebezpieczeństwo
pięta achillesowa – słaba strona
wpaść w objęcia Morfeusza – zasnąć
jabłko niezgody – przyczyna sporu
puszka Pandory – Źródło zła, kłopotów, nieszczęść
pyrrusowe zwycięstwo – zwycięstwo pozorne, osiągnięte zbyt wielkim kosztem
miecz Damoklesa – stale wiszące nad głową niebezpieczeństwo
dojść po nitce do kłębka – wykryć coś przez poznawanie kolejnych szczegółów

Literatura

Kiedy ktoś czeka nie wiadomo na co, tkwi w bezczynności mówimy, że „czeka na Godota”. Tajemniczy Godot to tytułowy bohater sztuki Samuela Becketa, na którego czekają Gogo i Didi. Literatura jest kopalnią frazeologizmów. Żeby zbyt długo nie rozwodzić się przypomnę jeszcze sławne „dantejskie sceny”, czyli wydarzenia wstrząsające, budzące grozę. Skąd pochodzi określenie? Zadomowiło się u nas od czasów Dantego i jego Boskiej komedii. Właśnie w tym dziełku znajdziemy wstrząsające opisy piekła, sceny koszmarne, makabryczne. Słowem – dantejskie (albo: piekielne).

Krótki sprawdzian

Spróbuj wypisać po jednym związku z nazwami: a) owoców – gruszka, cytryna, malina b) zwierząt – kot, mysz, kret.

wpuścić kogoś w maliny – spowodować, że ktoś znajdzie się w trudnej sytuacji,
dziewczyna jak malina – dziewczyna bardzo ładna, urodziwa
krecia robota – działanie skryte, podstępne, niszczące
ryć pod kimś jak kret – potajemnie komuś szkodzić
nie zasypiać gruszek w popiele – nie zaniedbywać spraw, które wymagają załatwienia
gruszki na wierzbie – sprawy niemożliwe do osiągnięcia.
kupić kota w worku – kupić coś bez przyjrzenia się temu
bawić się jak kot z myszą – znęcać się nad kimś słabym, nie mającym możliwości obrony
wycisnąć kogoś jak cytrynę – wyzyskać kogoś, całkowicie zrujnować
biedny jak mysz kościelna – o kimś bardzo biednym
siedzieć jak mysz pod miotłą – siedzieć bardzo cicho

Frazeologiczne neologizmy

To nowe połączenia, które powstają na skutek naszych codziennych kontaktów językowych. Podczas rozmów chcemy jak najprościej przekazywać swoje myśli. Dlatego tworzymy wciąż nowe związki. Szybko wchodzą do powszechnego obiegu.

Co jest grane? (o co chodzi? co się dzieje?)
Hamuj na zakrętach! (nie porywaj się na coś, co przekracza twoje siły)
Nie szklij bez kitu! (nie oszukuj!)
cicha woda (o człowieku skrytym, małomównym)
kawa na ławę! (mów wprost, o co chodzi)
zwiesić nos na kwintę (zrobić smutną minę)

Porozmawiajmy o błędach

Frazeologizmy mają, jak powiedzieliśmy, określoną postać. Nie wolno wymieniać w nich słów, a jeśli wolno – to tylko w sposób ograniczony. Pamiętaj, że jest to jakby zbiór wyjątków do zapamiętania w konkretnym, utrwalonym kształcie. Niestety błędy zdarzają się, a polegają one głównie na niefortunnych zmianach kształtu związków.

Spróbuj teraz zabawić się w detektywa i odszukać błędy w podanych niżej zdaniach.

1. Koledzy, mieliście w tej sprawie trafnego nosa!
2. Czy on nie usiadł na laurach?
3. Nie taki wilk straszny, jak go malują.
4. Dobry strzał! Lato miał pisz wymaluj taką samą pozycję.
5. Chcieli, żeby pracownicy nie zawracali w głowie dyrekcji.

Odpowiedzi:

1. Tu trzeba zastosować zwrot: „mieć nosa”, a błąd polega na niepotrzebnym dodaniu słowa „trafny”, które powtarza sens wyrażenia mieć nosa.
2. Pamiętajmy, że na laurach się spoczywa, a nie siada (spocząć na laurach).
3. Oczywiście „nie taki diabeł straszny, jak go malują” – tu nastąpiła zabawna zamiana.
4. Właściwy związek to: „wypisz wymaluj”.
5. Poprawnie konstrukcja brzmi: „zawracać głowę”, czyli „…pracownicy nie zawracali głowy…”.

Zobacz:

Frazeologia. Informacje podstawowe.

Frazeologia TEST

Frazeologia

Frazeologia – podstawowe informacje

Frazeologia TEST

https://aleklasa.pl/gimnazjum/c268-prace-pisemne/praca-domowa-jezyk-polski/wyjasnij-znaczenie-wywodzacych-sie-z-mitologii-frazeologizmow

https://aleklasa.pl/gimnazjum/c268-prace-pisemne/praca-domowa-jezyk-polski/przedstaw-podzial-zwiazkow-frazeologicznych

Biblia jako źródło związków frazeologicznych