Klasyfikacja

Ze względu na budowę frazeologizmy dzielimy na:

  • WYRAŻENIA – To stałe połączenia wyrazowe, których punktem centralnym jest rzeczownik.
  • ZWROTY – To ustalone połączenia wyrazowe, których ośrodkiem jest czasownik.
  • FRAZY – To związki, mające postać zdania (lub równoważnika). Do fraz należą przysłowia i sentencje.

Idiom – związek frazeologiczny charakterystyczny dla danej kultury, nieprzetłumaczalny dosłownie. Sprawia więc szczególnie dużo kłopotów cudzoziemcom, którzy nie mogą zrozumieć, o co w nim chodzi, np. konia z rzędem temu, kto to zrobi.

Związek łączliwy – to taki, w którym części składowe są wymienne w granicach kilku synonimów, np.

  • wyświadczyć komuś grzeczność/ przysługę

 

Dowolne kompozycje – czyli związki luźne

Wszystkie słowa istniejące w naszym języku mogą łączyć się ze sobą w sposób niemal nieograniczony. Jedyne zasady połączeń między wyrazami to polskie reguły gramatyczne, sens i cel naszej wypowiedzi.

W polszczyźnie istnieją związki wyrazowe luźne i stałe.

  • Luźne to połączenia wyrazowe stworzone doraźnie, na potrzeby określonej sytuacji. „Rodzina” może być: wielopokoleniowa, zamożna, konfliktowa, kochająca się, wyrozumiała, tradycyjna, liberalna, duża, rozbita itd. Przymiotniki określające „rodzinę” możemy wymieniać dowolnie, w zależności od treści, jakie chcemy przekazać. Takie połączenia dla każdego użytkownika języka mają sens dosłowny.

Niewzruszone jak kamień – czyli związki stałe

Związki frazeologiczne to trwałe połączenia dwóch, a często i więcej wyrazów, które mają najczęściej znaczenie przenośne. Najczęściej, bo istnieją…

  • Związki wyrazowe, których znaczenie nie wynika z sumy znaczeń poszczególnych wyrazów. Jeżeli bowiem usłyszysz, że „ktoś drze z kimś koty”, językowa intuicja z pewnością podpowie Ci, że nie chodzi tu o dosłowne rozszarpywanie biednych zwierzątek. Znaczenie tego związku (kłócić się z kimś, ciągle mieć zatargi) nie wynika z sumy znaczeń słów: drzeć i kot. Związek ten jest więc niemotywowany, co oznacza, że doszukiwanie się jakiejś jasnej zależności między tymi słowami nie ma sensu.
  • Związki wyrazowe motywowane – czyli takie, w których zależność między znaczeniem dosłownym a przenośnym jest na skutek osobistych doświadczeń ogólnie uświadomiona. A zatem znaczenie w jakiś sposób wynika z sumy komponentów, np. dojść po nitce do kłębka – czyli wykryć coś, wyjaśnić poprzez kolejne poznawanie szczegółów. Zdarzyło Ci się upuścić kłębek wełny, który potoczył się gdzieś pod regał? Jeżeli tylko zobaczycie koniec nitki, znajdziecie i kłębek…
    • biały kruk – unikat, rzadkość (najczęściej w księgozbiorze)
    • mówić prosto z mostu – szczerze, otwarcie,
    • brać nogi za pas – uciekać
    • pal sześć – niech tam, wszystko mi jedno!
    • wygląda jakby do trzech zliczyć nie umiał – wygląda na głupka, ale uwaga: to mogą być tylko pozory
    • żyć na wysokiej stopie – żyć dostatnio

 

Innowacje – czyli zmiany nie zawsze wychodzą na dobre

Pamiętaj, wszelakie modyfikacje (czyli zmiany) w obrębie związków frazeologicznych są niedopuszczalne! Świadczą o niezrozumieniu znaczenia frazeologizmu lub po prostu o językowym niechlujstwie. Warto jednak znać rodzaje innowacji, by wiedzieć, jakie błędy popełniacie najczęściej.

  • Skracające – polegają na pominięciu któregoś ze składników frazeologizmu, np.: rzucać kłody”, zamiast poprawnie: „rzucać kłody pod nogi” (czyli stawiać przed kimś niepotrzebne przeszkody). Pominięcie jednego małego słówka „nogi”, a konsekwencje ogromne… Owszem, jako zdanie jest poprawne, jako frazeologizm – błędny.
  • Rozwijające – polegają na „przedobrzeniu”, niepotrzebnym dodaniu jakiegoś elementu do gotowego frazeologizmu, np. „spadł ciężki kamień z serca”, zamiast po prostu: „spadł kamień z serca”. Co za dużo, to niezdrowo. Kamień kojarzy się z czymś ciężkim. Wystarczy, że spadnie Ci kamień z serca. Że był on ciężki, rozmówca sam się domyśli z sensu całej Twojej wypowiedzi.
  • Wymieniające – we frazeologii obowiązuje wyjątkowy konserwatyzm, każdy jego składnik ma określoną formę, której nie wolno zmieniać, nawet gdyby wydawało Ci się, że pozornie zmiana taka nie ma znaczenia. Nie można powiedzieć „dodawać oliwy do ognia”, skoro poprawnie powinno być: „dolewać oliwy do ognia” (niepotrzebnie podsycać konflikt).
  • Kontaminujące – powstają na skutek skrzyżowania dwóch frazeologizmów, charakteryzujących się bliskością znaczeń. Taki językowy groch z kapustą! To bardzo często popełniany rodzaj błędów.
    • „pokrzyżować szyki”
      Umiesz powiedzieć, jakie związki zostały poplątane w tym połączeniu? Oczywiście, mówi się albo „pokrzyżować plany”, albo „popsuć szyki”. Jak się komuś pomiesza, to wychodzi właśnie niepoprawne – pokrzyżować szyki.
    • „wywrzeć piętno”
      Może się pomylić, ale nie powinno. Coś może na nas „wywrzeć wrażenie” (film, sztuka, spotkanie z kimś). Ta sama rzecz może „odcisnąć piętno”, np. na naszej psychice, naszym życiu. Nie znaczy to jednak, że mamy łączyć te dwa odrębne związki frazeologiczne w jeden.

 

Ciekawe związki frazeologiczne, w których bardzo często popełniacie błędy:

  • „języczek u wagi” – czynnik wpływający na decyzję
    Ten frazeologizm funkcjonuje najczęściej w Waszych wypowiedziach w niepoprawnej formie jako: języczek uwagi. Tymczasem nie o „uwagę” chodzi, lecz o „wagę”, a ów tajemniczy „języczek” to jej element, który pozwala stwierdzić dokładny pomiar.
  • „nawarzyć komuś piwa”
    Tak, tak – przez „rz”, a nie „ż”. Błąd w stosowaniu tego frazeologizmu polega na niezrozumieniu jego treści. Chodzi bowiem o „war” i związaną z nim czynność „warzenia” (wymienność „r” na „rz”), a nie o „wagę” i „ważenie” (czyli odmierzanie).
  • „głos wołającego na puszczy”
    Ten związek frazeologiczny pochodzi z Biblii (z proroctwa Izajasza) i ma on właśnie taką formę: „na puszczy”, a nie „na pustyni”, jak najczęściej się mówi. Puszcza oznaczała bowiem kiedyś każde puste miejsce.
  • „iść po linii najmniejszego oporu”
    Oj, bardzo, bardzo częsty błąd, i to nie tylko wśród uczniów. Nie należy mówić: „iść po najmniejszej linii oporu”. Bo jakże to? Najmniejsza ma być linia czy opór? Oczywiście, że opór!
  • „podawać w wątpliwość”
    Piszemy przez jedno „d”, a więc pamiętajcie nie „poddawać”, ale „podawać”.

Uwaga! Dwa związki frazeologiczne, mające jako swoje części składowe takie same wyrazy, mogą oznaczać zupełnie coś innego!

Zobacz:

  • Połamać zęby na czymś – nie osiągnąć celu, mimo że włożyło się w coś bardzo dużo energii (Połamałem zęby na zrozumieniu teorii Einsteina).
    Zjeść na czymś zęby – mieć w czymś duże doświadczenie, poświęcić na coś dużo czasu. (Zjadłam zęby na udzielaniu korepetycji).
  • Czarny koń – niespodziewany zwycięzca. (Szkolna drużyna koszykówki była czarnym koniem tych rozgrywek).
    Koń trojański – symbol podstępu, pułapki.
  • Wdowi grosz – o ofierze danej ze szczerego serca, kosztem wyrzeczeń. (Te 10 zł ofiarowane przez panią Kowalską na dzieci niepełnosprawne, było wdowim groszem).
    Złamany grosz – coś bezwartościowego. (Nie dałbym złamanego grosza za ten sweter).

 

Mały test

1. Czy wiecie, co oznaczają następujące związki frazeologiczne?

– „pokazać lwi pazur”
– „łabędzi śpiew”
– „szpakami karmiony”

Odpowiedzi:
Pierwszy: niespodziewanie pokazać swoje zdolności.
Drugi: ostatnie wielkie osiągnięcie w jakiejś dziedzinie.
Trzeci: mówimy tak o kimś, kto jest mądry, doświadczony.

2. Jakie związki frazeologiczne zostały skontaminowane (czyli połączone) w następujących połączeniach?

– „odnieść klęskę”
– „ulotnić się jak wosk”
– „stoczyć spotkanie”

Odpowiedzi:
W pierwszym – „odnieść zwycięstwo” i „ponieść klęskę”.
W drugim – „ ulotnić się jak kamfora” i „stopić się jak wosk”.
W trzecim – „stoczyć bitwę” i „odbyć spotkanie”.

 

I. Skąd się biorą frazeologizmy?

  • Frazeologizmy o zabarwieniu erudycyjnym (erudyta: człowiek oczytany, gruntownie wykształcony). Posługiwanie się nimi wymaga pewnej wiedzy, znajomości Biblii, mitologii i w ogóle literatury.
  • Frazeologizmy o zabarwieniu naukowym. Aby prawidłowo stosować takie związki, należy znać terminologię naukową, np. przyrodniczą (róża wiatrów).
  • Frazeologizmy o charakterze publicystycznym (publicystyka – część dziennikarstwa omawiająca aktualne problemy życia). To również frazeologizmy o charakterze politycznym i propagandowym, np. gadające głowy.
  • Frazeologizmy środowiskowe. W skład tego rodzaju związków frazeologicznych wchodzą gwary młodzieżowe (urwać się z choinki – zachować się nieodpowiednio, niestosownie), sportowe (pójść za ciosem – konsekwentnie dążyć do realizacji celów), slangowe (dać komuś cynk – potajemnie zawiadomić kogoś o czymś).
  • Frazeologizmy potoczne – są charakterystyczne dla konkretnego nadawcy, który kieruje wypowiedzi do znanego sobie, zaprzyjaŸnionego odbiorcy, np. siedzieć na walizkach – czyli być gotowym do drogi.

II. Źródła frazeologizmów

I. Po pierwsze: literatura

Frazeologizmy, które powstały pod wpływem literatury, to biblizmy, mitologizmy oraz cała grupa związków frazeologicznych, które pochodzą z różnych, mniej znanych książek.

Biblizmy, czyli frazeologizmy, które powstały pod wpływem Biblii.

  • Ziemia obiecana – miejsce szczęśliwe, wydające się rajem. ¯ydzi, po wygnaniu z Egiptu, przez 40 lat wędrowali po pustyni w poszukiwaniu miejsca do osiedlenia się.
  • Egipskie ciemności – ciemności wielkie i nieprzeniknione. Była to jedna z plag, zesłanych przez Boga na Egipcjan, którzy ciemiężyli Żydów.
  • Niewierny Tomasz – Tomasz był uczniem Chrystusa i twierdził, że nie uwierzy w jego zmartwychwstanie, dopóki nie włoży palca w jego przekłuty bok. Dziś niewiernym Tomaszem nazywamy niedowiarka, który nie uwierzy nikomu na słowo, musi sprawdzić.
  • Sodoma i Gomora – siedlisko występku, gniazdo rozpusty, niemoralności i grzechu. Były to dwa miasta, zniszczone przez Boga przy pomocy ognia i siarki dla ukarania ich grzesznych mieszkańców.
  • Zamienić się w słup soli – w Sodomie i Gomorze jedynymi prawymi obywatelami byli Lot i jego żona, więc Bóg im pozwolił uciec przed zagładą, pod warunkiem że nie obejrzą się za siebie; niestety, ciekawska żona Lota nie dotrzymała obietnicy i za karę została zamieniona w słup soli.
  • Judaszowe włosy – czyli włosy rude, Judasz Iskariota, jeden z uczniów Chrystusa, zdradził go za 30 srebrników. A ponieważ, według przekazów, miał włosy koloru rudego, stały się one symbolem przebiegłości i kłamstwa. Istnieje też inny frazeologizm, pozytywnie odnoszący się do rudych włosów. Pięknej rudej kobiecie lepiej powiedzieć, że ma włosy w „kolorze tycjanowskim”. Tycjan był bowiem malarzem, który lubował się w portretach pięknych kobiet o włosach ognistorudych.
  • Nomen omen – imię – znak.
  • Hiobowa wieść – kolejna przerażająca wiadomość. Bóg, chcąc wystawić na próbę wiarę bogobojnego Hioba, odbierał mu po kolei rodzinę, dobytek, zdrowie. Hiob nie przestał jednak wierzyć, co zostało póŸniej wynagrodzone.

Związków frazeologicznych, których źródło tkwi w Biblii, jest naprawdę bardzo dużo. Czasami kusi nas zakazany owoc (czyli coś, co jest zabronione). Niespodziewana klasówka może być nazwana rzezią niewiniątek. Jedynka oberwana na takim sprawdzianie może uczynić Twoje życie cierniową drogą (czyli: życiem pełnym cierpień).

 

Mitologia Greków i Rzymian jest kolejnym, bardzo bogatym źródłem związków frazeologicznych.

  • Koń trojański – symbol podstępu, ukrytego niebezpieczeństwa. Jeżeli chcecie dokładniej poznać motywację tego związku, dowiedzieć się, w jaki sposób Achajowie zdobyli Troję, sięgnijcie do Iliady Homera.
  • Stajnia Augiasza – miejsce szczególnie brudne, zaniedbane; związek ten pochodzi z opowieści o Herkulesie, a dokładnie o jednej z jego prac.
  • Pięta Achillesa – nasza słaba strona. Jako dziecko Achilles został przez matkę zanurzony w wodzie, która miała uodpornić go na wszelkie rany. Niestety, w czasie tej kąpieli matka trzymała go właśnie za piętę i właśnie w nią został śmiertelnie ugodzony.
  • Śmiech homerycki – śmiech szczery i bardzo głośny, z całej piersi.
  • Paniczny strach – straszny lęk.
  • Puszka Pandory – spotęgowane zło, nieszczęście.

Mitologia wsparła też terminologię psychologii. Istnieje kompleks Edypa / Elektry, o kimś wyjątkowo skupionym na sobie i własnej powierzchowności mówimy, że jest osobowością narcystyczną.

 

II. Po drugie: nasze ciało

Somatyzmy – to związki frazeologiczne, które wykorzystują nasze ciało, jego poszczególne elementy zewnętrzne lub wewnętrzne. Szczególnie często do tworzenia frazeologizmów wykorzystujemy nasze oczy.

  • Skakać sobie do oczu – zajadle się z kimś kłócić, prowadzić nieustanne swary.
  • Puszczać oko – ukradkowe porozumienie.
  • Zamknąć oczy (na wieki) – umrzeć.
  • Na piękne oczy – za darmo, bezinteresownie.
  • Kłamać w żywe oczy (czyli jawnie, bezwstydnie).
  • Wypatrywać za kimś oczy (daremnie czekać na kogoś).
  • Coś może cieszyć oczy (bo jest miłe w oglądzie), spojrzeć możemy na kogoś lub coś przychylnym lub życzliwym okiem albo powiedzieć: zejdź mi z oczu!
  • Gdy wstydzimy się, chcielibyśmy nie pokazywać się komuś na oczy albo nie wiemy, gdzie podziać oczy.
  • Czasami coś tak nam się podoba, że omal nam oczy nie wyskoczą z orbit.
  • Gdy coś przeskrobiesz w szkole, nauczyciel z pewnością będzie miał Cię na oku, jeżeli jednak cieszysz się jego sympatią przymknie oczy na
    Twoje wybryki, to znaczy zgodzi się na to, by tolerować coś, co mu w gruncie rzeczy nie odpowiada.
  • Można też usychać/marnieć w oczach i nawet na czyichś oczach – czyli w czyjejś obecności, szczególnie, gdy bieda zagląda w oczy.

 

Po trzecie: zwierzęta

Zwierzęta też są bardzo wdzięcznym materiałem dla tworzenia związków frazeologicznych. Jedne z nich „zasłużyły” sobie na frazeologizmy „pozytywne”, inne – wręcz przeciwnie. O ile wyrażenie kreci wzrok jest motywowane (krety mają rzeczywiście wyjątkowo słaby wzrok, by nie powiedzieć, że są po prostu ślepe), o tyle głupi jak koza, jak twierdzą naukowcy, jest dla tego zwierzęcia wielce krzywdzące. Nie wiadomo więc, dlaczego mówimy mądry jak sowa (czyżby było to wynikiem charakterystycznego upierzenia wokół oczu, które przypominają okulary?) lub kurzy móżdżek (czy kura naprawdę jest aż tak głupim ptakiem?).
Inne zoofrazeologizmy:

  • Świński blondyn – człowiek o bardzo jasnej, różowej karnacji, która może przypominać kolor skóry świni.
  • Mrówcza praca – każdy, kto widział, z jakim trudem i cierpliwością mrówki budują swój kopiec, zrozumie motywację tego związku.
  • Dumny jak paw – ptak ten, chcąc pokazać się w całej okazałości, dumnie rozkłada swój piękny ogon.
  • Pieskie życie – byliście kiedyś w schronisku dla psów? Smutne życie bezdomnych czworonogów pozwala powiedzieć tak o każdym, kogo życie jest ciężkie.
  • Biały kruk – to coś niezwykle rzadkiego. Widzieliście kiedyś takiego kruka, bo ja nie…

 

TEST

a) Jakie zwierzę jest najbardziej skłonne do płaczu?
b) Jakie ptaki chwyta się parami za ogon?
c) Jakie zwierzę pyszni się swoim ogonem?
d) Który ptak jest najmądrzejszy?
e) Jakie zwierzę jest najuboższe i często siedzi pod miotłą?
f) Kiedy myszy maja zwyczaj urządzać zabawę?
g) Które zwierzę cieszy się najlepszym zdrowiem?
h) Który ptak ma najlepszy wzrok?

Odpowiedzi:

a) bóbr (płacze jak bóbr)
b) sroki (łapać dwie sroki za ogon)
c) paw (puszyć się jak paw)
d) sowa
e) mysz (biedny jak mysz kościelna; siedzieć cicho jak mysz pod miotłą)
f) gdy kota nie ma (myszy harcują)
g) koń (zdrowy jak koń)
h) sokół (sokoli wzrok)

 

Zobacz:

Co to jest frazeologia?

Frazeologia

Frazeologia TEST