Zarys wydarzeń politycznych

Rosja była wśród omawianych w naszym cyklu krajów, jak i na europejskim kontynencie w ogóle (nie licząc Turcji, coraz bardziej archaicznej), państwem, w którym absolutyzm zachował się najdłużej – do początków XX w. Państwo carów nie mogło jednak pozostać zupełnie obojętne na wpływy zachodnich, nowych idei, myśli i rozwiązań polityczno-ustrojowych. Interesujące, że zarówno w Rosji carskiej jak i potem, w czerwonej, okresy reform cyklicznie przeplatały się z fazami reakcji i próbami całościowego lub częściowego wycofywania się z wcześniejszych zmian.

  • Po Piotrze I i Katarzynie II, kolejne reformy ustrojowe przeprowadził wnuk imperatorowej, car Aleksander I. Szczególnie owocny okazał się pierwszy okres jego rządów. Nowy władca przywrócił zlikwidowane przez swego nieobliczalnego ojca, Pawła I, samorządy szlacheckie oraz zezwolił na zakazane przez poprzednika wyjazdy za granicę. Rozwiązał złowrogą Tajną Ekspedycję, urząd o nadzwyczajnych, policyjnych uprawnieniach, powołany jeszcze przez Katarzynę II.
  • W celu uporządkowania prawodawstwa powstała tzw. Rada Nieustająca, złożona z 12 dostojników, ale istotniejszą rolę odegrał Tajny Komitet, działający w latach 1801-1803, składający się z przyjaciół cara – ciało nieformalne (należeli doń: Nowosilcow, Stroganow, Koczubej i Czartoryski).
  • Jeszcze w 1801 r. uczyniono poważny wyłom w szlacheckim monopolu władania ziemią – zezwolono nabywać ją kupcom, mieszczanom i chłopom państwowym.
  • W 1802 r. nastąpiła likwidacja kolegiów i utworzono 8 ministerstw. Ich koordynacją zajął się Komitet Ministrów.
  • W 1803 r. został wydany głośny dekret „o wolnych oraczach”, na mocy którego ziemianie mogli zwolnić chłopów z poddaństwa oraz w zamian za wykup pieniężny przyznać im działkę ziemi. Skorzystało z niego do końca rządów Aleksandra I tylko około 0,5% ludności poddanej, ale należy ten akt rozpatrywać jako przetarcie szlaku, wymuszone zresztą chłopskimi buntami w rejonie nadbałtyckim.
  • Doniosłe znaczenie miały reformy oświatowe, tworzące następujące typy szkół: parafialne (wiejskie), powiatowe, gubernialne (gimnazja) i uniwersytety. Rosję podzielono na 6 okręgów szkolnych (kuratoriów). W każdym z nich miał znajdować się uniwersytet, nadzorujący działalność innych szkół (oprócz Moskwy, nowo założone lub reaktywowane w Wilnie, Dorpacie, Kazaniu, Charkowie a potem i Petersburgu.
  • Z szerokim programem reform wystąpił w latach 1807-1812 kolejny z doradców cara, Michał Sperański, proponujący usprawnienie całego systemu rządzenia przez dodanie ciał samorządowych od najniższego (dumy gromadzkie) do najwyższego szczebla (Duma Państwowa), wybieranych przez część obywateli (szlachtę i część mieszczaństwa).
  • Naczelnym organem administracji stać się miała, koordynująca działalność innych instytucji, Rada Państwa. Faktycznie z ambitnego projektu zbliżającego nieco Rosję do zmian zachodzących w Europie, ostała się tylko owa Rada Państwa, powołana do życia w 1810 r. Znienawidzony przez konserwatystów Sperański musiał odejść i popadł w niełaskę.
  • Rządy Aleksandra I upłynęły pod znakiem konfrontacji z napoleońską Francją (lata 1805, 1806-7, 1812-14), choć nie zabrakło i krótkotrwałego, nieszczerego, wymuszonego sytuacją „sojuszu” w latach 1807-10 (przyłączenie się do blokady kontynentalnej. Początek końca napoleońskiego imperium nastąpił podczas sławetnej wyprawy „boga wojny’ na Moskwę w 1812 r.. Rosja, odegrawszy istotną rolę w rozgromieniu Francji, spełniła takową również podczas Kongresu Wiedeńskiego (1814-15). Stała się jedną z głównych sił tzw. Świętego Przymierza.

Po zwycięstwie nad Francją rozpoczął się też zwrot ku reakcji w polityce wewnętrznej. Car, oddany coraz bardziej mistycznym, religijnym zagadnieniom, praktycznie rządy powierzył konserwatywnemu generałowi Aleksemu Arakczajewowi. Nawrót do tępej, nierozumnej reakcji doprowadził do narodzin zorganizowanej opozycji, powstałej w kręgach szlacheckich i wojskowych, dążącej do przekształcenia Rosji w monarchię konstytucyjną.

Po śmierci Aleksandra I opozycjoniści, zwani od terminu swego wystąpienia zbrojnego – dekabrystami, usiłowali drogą powstania przejąć – bez powodzenia – władzę (grudzień 1825).

Nowy car, Mikołaj I surowo ukarał liderów buntu, a jego rządy były kontynuacją systemu reakcji, zapoczątkowanego jeszcze przez poprzednika. Pomimo policyjnego terroru, pod powierzchnią życia politycznego tliły się spiski inteligencko-szlacheckie (członków i sympatyków zwano raznoczyńcami), a w poszczególnych częściach rozległego imperium wybuchały gwałtowne, liczne powstania chłopskie (razem około 500).

Kompromitująca porażka Rosji w wojnie krymskiej (1853-55) z anglo-francusko-turecką koalicją, ujawniła słabość systemu i sprowokowała potężną falę niezadowolenia, które mogło przerodzić się w rewolucję. Nie mógł tego faktu zlekceważyć Aleksander II, który – choć niechętnie – wszedł na drogę reform o doniosłym znaczeniu.

  • W 1861 r. przeprowadził reformę wiejską (chłopską), dzięki której chłopi uzyskali wolność osobistą i na dosyć skomplikowanych warunkach (niezbyt korzystnych) ziemię na własność.
  • W 1864 r., na mocy tzw. reformy ziemskiej, zostały powołane organy samorządu terytorialnego (ziemstwa),
  • a w 1870 r. – samorządy miejskie.
  • Przeprowadzona również w 1864 r. reforma sądowa wprowadziła w carskim imperium sądownictwo powszechne, nadając mu spory zakres niezawisłości.

Za Aleksandra II rozpoczął się też proces reformowania rosyjskiej armii (skrócenie czasu służby, wprowadzenie jej powszechności, zmiany w sposobie kształcenia oficerów).

Reformy Aleksandra II, choć znaczące, nie były w stanie zaspokoić wszystkich do tej pory niezadowolonych grup społecznych, ani kształtującego się proletariatu. W polityce władz brakowało konsekwencji i kontynuacji zmian, wręcz nawet woli ich przeprowadzenia za rządów kolejnych carów – Aleksandra III i Mikołaja II.

Jeszcze za panowania reformatora mimo woli, Aleksandra II, narodziło się narodnictwo, będące kolejną falą ruchu rewolucyjnego o inteligenckim głównie rodowodzie. Jeden z jego odłamów przybrał charakter terrorystyczny i zgładził cara, a nawet próbował uczynić to z jego następcą, Aleksandrem III.

Nastąpił kolejny okres represji, ślepego terroru i reakcji. Na scenę polityczną w końcu XIX w. wkroczył nowy aktor – ruch robotniczy, który wkrótce uległ podziałowi (1903) na tzw. bolszewików (ortodoksyjnych marksistów) i mienszewików (bardziej umiarkowanych).

Kolejna, zaskakująca klęska, poniesiona przez imperium carów w wojnie z Japonią, stała się zarzewiem żywiołowej rewolucji w latach 1905–7. Wstrząsnęła ona podwalinami systemu i do rozładowania sytuacji nie wystarczyły tradycyjne, prymitywne represje. Rząd został zmuszony do ustępstw w „Manifeście październikowym” (17.10.1905), który zapowiadał nadanie społeczeństwu podstawowych swobód i wolności obywatelskich, rozszerzenie praw wyborczych do ciał samorządowych i zwołanie ogólnorosyjskiego parlament – Dumy Państwowej (powołano ją do życia już w sierpniu, ale miała, według pierwotnych założeń, niewielkie kompetencje), co w konkretnych warunkach imperium wprowadzało zręby konstytucyjnych porządków.

Manifest nie był w stanie całkowicie uspokoić wzburzonych nastrojów. Apogeum rewolucji stało się grudniowe powstanie robotnicze w Moskwie, utopione we krwi przez władze. W skali lokalnej miały miejsce liczne, zbrojne bunty chłopskie.
Pod presją wypadków na przełomie lat 1905/6 rząd carski wydał szereg ustaw, realizując częściowo przyrzeczone wcześniej prawa i swobody (ograniczenie cenzury, legalizacja związków, stowarzyszeń i zgromadzeń).

W kwietniu 1906 r. car Mikołaj II ogłosił tzw. ustawy zasadnicze, czyli konstytucję, a wkrótce potem zebrała się, wyłoniona w niewpełni demokratycznych wyborach, I Duma Państwowa. Na jej forum ścierały się różne opcje i poglądy polityczne:

  • nacjonaliści (zwolennicy absolutyzmu);
  • oktiabryści, czyli październikowcy (prawicowy odłam burżuazji);
  • konstytucyjni demokraci, czyli kadeci (liberalna burżuazja);
  • socjaldemokraci;
  • eserowcy, czyli socjalistyczni rewolucjoniści (anarchiści);
  • chłopi – trudowicy, dążący do wywłaszczenia obszarników bez odszkodowania.

Carowi nie udało się podporządkować sobie Dumy, rozwiązał ją więc po 3 miesiącach. Po upływie ponad pół roku, w lutym 1907 r., zebrała się powołana w podobny sposób jak pierwsza (ordynacja preferowała zamożniejszych) – II Duma. Mimo wszystko znalazło się w jej składzie wielu posłów nastawionych krytycznie do władzy (socjaldemokraci, trudowicy, czy częściowo kadeci), która nie przywykła do istnienia zorganizowanej opozycji.

W czerwcu 1907 r., znany z twardej ręki premier Stołypin rozwiązał II Dumę i aresztował, pod zarzutem nawoływania do zbrojnego wystąpienia, socjaldemokratycznych członków izby. W tym samym czasie rząd ogłosił nową, ograniczającą liczbę wyborców, ordynację. W ten sposób po kilku miesiącach powołano nową, III Dumę, funkcjonującą do 1912 r.

Premier Stołypin, pragnąc choć częściowo rozładować społeczne niezadowolenie, w 1910 r. ogłosił reformę, będącą kontynuacją procesu uwłaszczenia i faworyzującą przy tym zamożniejszych chłopów. W 1912 r. wybrana została IV Duma, która doczekała wybuchu I wojny światowej.

Mimo początkowych sukcesów (Prusy, Galicja) I wojny światowa przyniosła Rosji w rezultacie bezprzykładną klęskę. Porażki wojenne przyspieszyły rewolucyjne wrzenie. Strajki w Petersburgu doprowadziły w lutym 1917 r. do obalenia caratu, zwłaszcza gdy do robotników przyłączyli się żołnierze. Rosja stała się republiką. Po władzę sięgnęły 2 ośrodki: Rząd tymczasowy (wyłoniony z Komitetu Dumy Państwowej) z księciem Lwowem, a potem socjalistą – Kiereńskim na czele, oraz (wyrosła podczas wypadków rewolucyjnych) Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich.

Rząd niemal od samego początku swego funkcjonowania spotkał się z zaciekłą opozycją bolszewików, z Leninem na czele. Na niekorzyść rządu rzutowała decyzja kontynuacji wojny u boku sojuszników z Ententy, co wykorzystywała bolszewicka propaganda. Rywalizacja z legalną władzą zakończyła się ostatecznie bolszewickim przewrotem w październiku 1917 r.
Powstał nowy rząd z Leninem na czele, zwany Radą Komisarzy Ludowych. Zdobycie władzy okazało się łatwiejsze niż jej utrzymanie i utrwalenie, co wymagało długiej, krwawej i kosztownej wojny domowej, trwającej do początku lat dwudziestych. Formalnym zwieńczeniem tego pierwszego, „heroicznego” okresu państwa radzieckiego, stało się utworzenie w grudniu 1922 r. ZSRR, co formalnie nadawało czerwonej Rosji charakter federacyjny. Wbrew szumnym, propagandowym hasłom, państwo dyktatury proletariatu stało się państwem rządzonym przez partyjną nomenklaturę, monopolizującą w swym ręku całość życia publicznego, eliminującą najlżejsze nawet przejawy opozycji czy niezadowolenia.

Dyktaturę partii, a swoją w szczególności, utrwalił po śmierci Lenina (1924) bolszewicki sekretarz generalny – Józef Stalin, odsuwając na boczny tor, a potem likwidując bardziej znanych i utytułowanych działaczy (Trockiego, Zinowiewa, Kamieniewa, Bucharina, Rykowa, Tomskiego i innych). Doprowadził on do pełnego podporządkowania państwu gospodarki, odchodząc od leninowskiego NEP-u, oznaczającego pewien kompromis z zasadami wolnego rynku oraz bezwzględnie, wręcz okrutnie przeprowadzając kolektywizację rolnictwa (lata 1930–34). Kosztem wielu ofiar przeprowadził ten olbrzymi eksperyment społeczny, zniewalając cały naród, budując wzorcowy system totalitarny.

Wszechwładny dyktator przeprowadził w następnych latach gigantyczne czystki, mordując miliony niewinnych ludzi, a kolejne kierując do niewolniczej pracy w specjalnych obozach koncentracyjnych – gułagach. Terror stał się zasadniczą metodą i sposobem rządzenia, w czym pomagał rozbudowany aparat przymusu, szczególnie policja polityczna (OGPU – GPU – NKWD, a po śmierci Stalina KGB).

W 1936 r. została uchwalona konstytucja ZSRR (niewielkim w sumie zmianom uległa w 1977 r.), formalizująca monopol władzy partii komunistycznej. W polityce zagranicznej państwo Stalina starało się maksymalnie zabezpieczyć swoje interesy i przełamać międzynarodową izolację, co w dużej mierze się udało.

W przededniu II wojny światowej sowiecki dyktator zawarł pakt z Hitlerem, który dał ZSRR spore korzyści terytorialne (wschodnia Polska, kraje bałtyckie, część Finlandii, rumuńska Mołdawia). Nie zapobiegło to konfliktowi i atakowi III Rzeszy w 1941 r. Związek Radziecki, dzięki wielkiemu wysiłkowi gospodarczemu, społecznemu i wojskowemu, zwyciężył ostatecznie agresora wespół z Wielką Brytanią i Stanami Zjednoczonymi. Po drugiej wojnie światowej ZSRR, obok USA, wyrósł do roli supermocarstwa, a sowiecka strefa wpływów uległa znacznemu rozszerzeniu.

System stalinowski, w swych głównych założeniach, przetrwał śmierć krwawego dyktatora w 1953 r, choć skala represji uległa osłabieniu, a aparat terroru ściślej podporządkowany został partyjnemu kierownictwu, w którym przewagę zdobył po rywalizacji i eliminacji przeciwników (częściowo tylko fizycznej) Nikita Chruszczow.

W 1956 r.XX Zjazd KPZR odsłonił stalinowskie zbrodnie (niestety nie wszystkie…) i skończył z kultem następcy Lenina. Aparat partyjny, zaniepokojony chruszczowowskimi pomysłami reform, które mogły pozbawić go przywilejów, obalił przywódcę partii w 1964 r. Nowym został typowy przedstawiciel nomenklatury, bezbarwny Leonid Breżniew. Za jego rządów nastąpiła częściowa rehabilitacja Stalina i ugruntowanie pozycji aparatu, wykształciły się na poły mafijne związki świata polityki z gospodarczym podziemiem.

Na okres breżniewowski przypadła też dekada odprężenia w stosunkach ze światem zachodnim, przynosząca korzyści głównie jednak stronie radzieckiej. Gwoździem do trumny tej fazy odprężenia, jak i radzieckiego imperium, stała się niepomyślna dla ZSRR, awanturnicza interwencja w Afganistanie (1979-1989), kontynuowana przez następców Breżniewa: Andropowa i Czernienkę, równie jak on starych i schorowanych.

Przełom nastąpił za rządów M. Gorbaczowa, który pragnąc zreformować przegniły i faktycznie niereformowalny system, doprowadził do jego stopniowego demontażu jak i rozpadu sowieckiego imperium (lata 1985–91), wbrew swoim celom i pragnieniom. Po fiasku konserwatywnego puczu w sierpniu 1991 r., pozycja Gorbaczowa poważnie osłabła, nastąpił rozkład ZSRR, a władzę w Rosji przejął rywal popularnego na Zachodzie „Gorbiego” (z racji polityki odprężenia), pogromca puczystów, Borys Jelcyn. Rosja wkroczyła w nowy, niejasny jeszcze do końca, etap swych dziejów, odchodząc, choć nie zawsze konsekwentnie, od komunistycznego dziedzictwa. Większość dawnych republik (bez państw bałtyckich, które poszły własną drogą) utworzyła konfederację – Wspólnotę Niepodległych Państw.

Początki funkcjonowania władzy radzieckiej

Bolszewicy w drodze zamachu stanu przejęli władzę nocą z 6 na 7.11.1917 r. W tych samym czasie obradował II Wszechrosyjski Zjazd Rad, faktycznie kontrolowany przez komunistów (390 na 700 delegatów). Nowym rządem, powołanym przez zjazd, stała się Rada Komisarzy Ludowych z Leninem na czele. Pierwszymi aktami prawnymi władzy radzieckiej były dekrety o ziemi (przekazanie majątków obszarniczych i cerkiewnych w ręce chłopów) i pokoju, obydwa o charakterze głównie propagandowym w celu zdobycia potencjalnych zwolenników. Komuniści na gruzach starych, zniszczonych przez siebie struktur państwowych budowali swoje własne, rewolucyjne.

Istotniejsze znaczenie posiadały inne, późniejsze akty sowieckiej (radzieckiej) władzy:

  • „Deklaracja praw narodów Rosji” (15.11.1917),
  • uchwała o utworzeniu Wszechrosyjskiej Komisji do Walki z Sabotażem i Kontrrewolucją (popularnie Czeka) z grudnia 1917,
  • „Deklaracja Praw Ludu pracującego i wyzyskiwanego” uchwalona przez III Zjazd Rad w styczniu 1918 r.,
  • dekret o utworzeniu Armii Czerwonej (28.01.1918),
  • konstytucja Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Rad uchwalona przez V Zjazd Rad (10.07.1918),
  • akt powstania Związku Socjalistycznych Republik radzieckich (30.12.1922) uchwalony przez I Zjazd Rad ZSRR,
  • pierwsza konstytucja ZSRR (31.01.1924) uchwalona przez II Zjazd Rad ZSRR (5.12.1936).

Wszechrosyjskie zjazdy rad, a potem podobne zjazdy rad ZSRR pełniły rolę quasi-parlamentu w sowieckiej państwowości do 1936 r. W „Deklaracji Praw Ludu” z 25.01.1981 niezależnie od propagandowych haseł można znaleźć ideę federalizmu jako zasady ustrojowej przyszłej Rosji, która miała stać się związkiem narodowych republik.

Ten sam III Wszechrosyjski Zjazd Rad ogłosił, iż celem polityki radzieckiego państwa będzie likwidacja „kapitalistycznego wyzysku” nie tylko na terenach samej Rosji, ale i na całym świecie, co zapowiadało późniejszą hegemonistyczną politykę ZSRR czy wcześniej radzieckiej Rosji pod internacjonalistycznym kamuflażem. Deklaracja, co znamienne, akcentowała szkodliwość opozycji przeciwko „dyktaturze proletariatu” i zapowiadała, że nie będzie dla niej miejsca w jakimkolwiek z organów państwa. Budowa komunizmu miała polegać na likwidacji wszelkiej prywatnej własności, w tym ziemi, co w dziwnym świetle stawiało wcześniejszy dekret o ziemi. Bolszewicy tłumaczyli, że prywatna własność jest przeżytkiem, ponieważ rzeczywistym właścicielem jest i tak lud pracujący „miast i wsi”, Interesujące, że na tym III Zjeździe komuniści zaaprobowali niepodległość Finlandii i Armenii, co nie przeszkodziło im wkrótce podjąć próby podboju tych krajów (w wypadku Armenii z sukcesem).

Mimo rewolucji wybory bezpośrednie odbywały się tylko do organów lokalnych. Nadal więc funkcjonowały jak w czasach caratu, z obawy przed opozycją wybory pośrednie, czasem kilkustopniowe do organów wyższych (np. zjazdów wszechrosyjskich) na listy ułożone przez bolszewicką partię. Praw wyborczych pozbawiono profilaktycznie tzw. „wrogów ludu”.

Federacyjne państwo radzieckie

Pierwszy radziecki rząd – Rada Komisarzy Ludowych – już kilka dni od objęcia przez siebie władzy, przyznał zamieszkującym Rosję narodom w sławnej „Deklaracji…” (15.11.1917), prawo do samostanowienia czyli niepodległości. Problem ewentualnej formy państwowej poruszył w „Deklaracji Praw Ludu…” (styczeń 1918 r.), III Wszechzwiązkowy Zjazd Rad, sugerując stworzenie federacyjnego państwa, o ile „robotnicy i chłopi każdego narodu… tego zapragną”.
Problem rozstrzygnął w obrębie samej Rosji V Wszechrosyjski Zjazd Rad w lipcu 1918 r., uchwalając konstytucję Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (RFSRR).

Z kolei w grudniu 1922 r., na kolejnym zjeździe rad, proklamowano powstanie ZSRR (Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich), skupiającego większość terytoriów dawnej Rosji (oprócz samej RFSSR, Turkmenia, Uzbekistan, Tadżykistan, Kirgizja, Kazachstan, Ukraina, Białoruś, Armenia, Gruzja, Azerbejdżan). Polsce, Finlandii i 3 krajom bałtyckim udała się próba wybicia na niepodległość. Zarówno w akcie powołującym powstanie ZSRR, jak też i konstytucjach radzieckich z 1924 i 1936 r., pojawiły się deklaracje o możliwości swobodnego wystąpienia ze Związku poszczególnych republik oraz tezy o ich równorzędności, ale praktyka i historia pokazały, iż odbiegły od rzeczywistości (np. przymuszanie Armenii czy faktyczny podbój Gruzji i Ukrainy w okresie wojny domowej, albo losy krajów bałtyckich).

Konstytucje sowieckie z 1936 i 1977 r. zapewniały o suwerenności republik związkowych (artykuł 15 z 1936 i 73 z 1977 r.), ale zarazem wymieniały cały katalog spraw wyłączonych spod kompetencji władz republikańskich, co faktycznie tę „suwerenność” ograniczały (artykuły 14 z 1936 i 76 z 1977). Z federalizmem została wymieszana autonomia. W obrębie poszczególnych republik związkowych istniały republiki autonomiczne, obwody autonomiczne bądź okręgi narodowościowe. W samej Rosji, stanowiącej federację funkcjonowało 12 republik autonomicznych (m.in. głośna Czeczenia). Konstytucja tym mniejszym krajom nie pozwalała na opuszczenie Związku, nie posiadały też suwerenności i musiały zadowolić się autonomią.

Po drugiej wojnie światowej ZSRR składała się z 16 republik związkowych: Rosji, Ukrainy, Białorusi, Uzbekistanu, Kazachstanu, Gruzji, Azerbejdżanu, Armenii, Mołdawii, Litwy, Łotwy, Estonii, Kirgizji, Tadżykistanu i Karelii (ta ostatnia została potem przekształcona w republikę autonomiczną). Republiki związkowe dysponowały własnymi konstytucjami będącymi najczęściej kopiami federalnej, nie odbiegającymi w najistotniejszych kwestiach od ogólnopaństwowej. W dość dziwnym świetle suwerenność związkowych republik stawiały spore ustępy w konstytucjach federalnych (1936, 1977), poświęcone organizacji i strukturze władz republikańskich, co było faktyczna ingerencją w ich sprawy. Tak naprawdę deklaratywny federalizm zasłaniał prawdę faktycznego centralizmu, poszczególne republiki związkowe sprowadzając do lokalnych ogniw administracji.

Ustrój polityczny ZSRR w latach 1936-81

W sposób formalny ustrój ZSRR określały konstytucje: stalinowska z 1936 r. (nowelizacja w 1951) i breżniewowska z 1977 r. (nowelizacja w 1990). Prawdę mówiąc, nie różniły się w zasadniczych kwestiach.
Oficjalnie na mocy ustawy zasadniczej, najwyższym organem władzy państwowej była Rada Najwyższa ZSRR o 4-letniej kadencji, wyłaniana w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych.
Sowiecki parlament składał się z 2 izb:

  • Rady Związku
  • Rady Narodowości

W wyborach do Rady Związku przyjęto zasadę, że 1 delegat będzie reprezentował 300 tys. obywateli. Rada Narodowości z kolei była wyłaniana według federalno-autonomicznego klucza. Republiki związkowe posiadały po 25 delegatów (od 1977 r. 32), autonomiczne po 11, obwody autonomiczne po 5, okręgi narodowościowe tylko jednego. Rada Najwyższa rozpatrywać miała wszelkie wspólne problemy. Wybierała kolegialną głowę państwa – Prezydium Rady Najwyższej, sędziów Sądu Najwyższego, Radę Ministrów z jej przewodniczącym (premierem) wraz z zastępcami, generalnego prokuratora ZSRR. Rada Najwyższa posiadała pełnię władzy ustawodawczej, do jej kompetencji należała też działalność ustrojodawcza (zmiany lub tworzenie nowej konstytucji). Ustawa wymagała zgodnej uchwały obu izb. O ile do takowej zgody by nie doszło, Prezydium mogło rozwiązać Radę Najwyższą i zarządzić nowe wybory (?!)

  • Kolegialna głowa państwa – Prezydium Rady Najwyższej ZSRR, składało się z przewodniczącego, 16 zastępców (potem 15), reprezentujących poszczególne republiki związkowe, 15 członków i sekretarza. Formalnie Prezydium odpowiadało przed Radą i mogło wydawać dekrety z mocą ustawy, jeżeli jednak dotyczyłyby one zmian w konstytucji, decyzji personalnych (powołanie i odwołanie ministrów), wymagały akceptacji Rady. Prezydium posiadało prawo interpretacji ustaw, rozpisywało wybory, zarządzało referendum, jeżeli doszłoby do „nieusuwalnej rozbieżności” między izbami, zwoływało Radę najwyższą, uchylało rozporządzenia Rady Ministrów ZSRR i republik związkowych, odbierało sprawozdania z prac rządu, mogło wprowadzić stan wojenny w wypadku napaści na ZSRR, mianowało i odwoływało naczelne dowództwo sił zbrojnych, przyznawało odznaczenia, obywatelstwo lub też go pozbawiało, wydawało nominacje cywilne i wojskowe, w jego ręku było też prawo łaski.

Administracja centralna na szczeblu federalnym znajdowała się w gestii Rady Ministrów z premierem na czele, powoływanej i odwoływanej przez Radę Najwyższą ZSRR, w przerwach zaś między jej sesjami, przez Prezydium Rady. Biurokracja centralna została rozbudowana do absurdalnych rozmiarów. Liczba samych ministerstw wydaje się „imponująca”: u schyłku rządów Stalina było ich 53 (!). Rozróżniano ministerstwa ogólnozwiązkowe i związkowo-republikańskie (w każdej z republik z osobna). Osobliwością były nader liczne resorty gospodarcze, np. żeglugi rzecznej, budowy obrabiarek, produkcji nawozów.

Republiki posiadały również rozdętą administrację. Prawdopodobnie w celu podkreślenia ich suwerenności (rzekomej – M.J.), występowały tam resorty spraw zagranicznych, wewnętrznych, bezpieczeństwa publicznego, kontroli, sprawiedliwości, obrony (?!), a nawet takie dziwactwa jak sowchozów (państwowych gospodarstw rolnych) czy uprawy bawełny… Tajemnica licznych republikańskich (oficjalnie związkowo-republikańskich) ministerstw tkwiła w tym, że władza centralna traktowała je praktycznie jako filie ogólnopaństwowych czyli związkowych. Poprzez te „suwerenne” resorty, moskiewskie centrum mogło kontrolować sytuację w republikańskich związkowych; w sposób zawoalowany sugerowały to nawet konstytucje z 1936 r. (art. 76 i 87) oraz z 1977 (art. 135).

W obydwu ustawach zasadniczych (z 1936 i 1977) pojawił się szeroki katalog wolności i swobód obywatelskich, stanowiący zasłonę dymną dla rzeczywistości. Złośliwi komentowali, że prawdę o owych swobodach wyrażał wyjątkowo restrykcyjny stalinowski kodeks karny…

W marcu 1990 r. konstytucja breżniewowska (z 1977 r.), z ducha faktycznie stalinowska (jak pisaliśmy, niewiele się różniąca…), uległa nowelizacji, poprzez wprowadzenie prezydentury ZSRR. Funkcję tę objął 25.03.1990 r. Michaił Gorbaczow, szef partii i dotychczasowy przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej. Był to czas pogłębiającego się kryzysu państwa na wszystkich właściwie odcinkach. Symptomem nowych czasów oraz idei, zmienionego składu Rady Najwyższej ZSRR (to okres tzw. pierestrojki), był wynik wyborów prezydenta na forum Rady; mianowicie prawie 500 deputowanych głosowało przeciw (!), a wniosek poparło ok. 1300 delegatów. Niedługo potem – w 1991 r. – załamał się sam Związek Radziecki, nastąpił jego rozpad i powołanie na jego miejsce luźnej konfederacji – Wspólnoty Niepodległych Państw, do której nie przystąpiły wyzwolone kraje (dawne republiki związkowe) bałtyckie.

Charakteryzując ustrój polityczny ZSRR z pewnego dystansu oraz analizując jego praktyczną stronę, oczywista staje się demokratyczna fasadowość systemu. Zarówno różnego rodzaju rady we wczesnym okresie komunistycznej państwowości jak i później powołany pseudo-parlament w postaci Rady Najwyższej były kamuflażem dyktatury partii mieniącej się awangardą proletariatu.

Faktycznym ośrodkiem władzy pozostawała właśnie partia, a ściślej jej ścisłe kierownictwo. Nawiasem mówiąc komuniści uczynili maksimum, aby aparat partyjny skleić z państwowym, uniemożliwiając działalność jakiejkolwiek innej sile politycznej, likwidując opozycję, jak trzeba też i fizycznie… Z czasem partia zrosła się z państwem, jej funkcjonariusze zmonopolizowali wszystkie liczące się stanowiska administracyjne. Kandydatów na członków rad i „parlamentu” ustalała również ona. Jeżeli nawet zdarzali się bezpartyjni parlamentarzyści, urzędnicy czy oficerowie, mogli nimi być z rekomendacji partii (system nomenklatury…)

Istotnym elementem radzieckiego systemu był aparat terroru, w okresie stalinowskim wyrosły nawet ponad partię, poza oczywiście samym dyktatorem czy jego najbliższym otoczeniem. Wszystkie te aspekty składają się na obraz klasycznego państwa totalitarnego, w którym przywódca był czczony niby Bóg, ideologia urastała do roli religii, a propaganda służyła pełniejszemu zniewoleniu społeczeństwa. Po śmierci potwornego dyktatora pomimo zelżenia terroru i rezygnacji z najbardziej barbarzyńskich aspektów ustroju, system trwał. Nomenklatura partyjna przerażona pomysłami zbyt daleko idących jej zdaniem reform, obaliła Chruszczowa, stawiając na gwarantującego stabilność Breżniewa i kolejnych jego następców w podeszłym wieku. Próby reform systemu bez sięgania do źródeł, zmian powierzchownych doprowadziły utopijnego de facto reformatora, M. Gorbaczowa do uruchomienia wielkich sił i namiętności społecznych, które zmiotły jego samego jak i niereformowalny ustrój wraz z sowiecką państwowością w dotychczasowej postaci.

Nowa Rosja od 1991r. Federacja Rosyjska w nowym kształcie

Po rozpadzie ZSRR, główne aktywa przejęła po nim największa i dominująca wśród byłych republik związkowych, choć podobnie zniewolona, Rosja. Stanowi ona państwo federacyjne, tym razem chyba rzeczywiście (wiele jeszcze może się zdarzyć w tym wielkim kraju). Odpowiedni układ został podpisany 31.03.1992 r. Składa się z 21 autonomicznych republik, 10 okręgów autonomicznych, 50 obwodów (2 autonomiczne) i 2 miast wydzielonych (tylko Czeczenia odmówiła parafowania układu).

  • System rządów w Rosji posiada charakter prezydencki, co wyraźnie osadzone jest w tradycji historycznej tego państwa, gdzie jego głowa dysponował siną władzą. Pozycję prezydenta podkreśla konstytucja zaaprobowana przez naród w drodze referendum 12.12.1993 r. Głowa państwa wyłaniana jest w wyborach powszechnych na 4-letnią kadencję. Posiada szerokie uprawnienia w zakresie władzy wykonawczej i ustawodawczej. Pozostaje głównym gwarantem konstytucji, praw obywatelskich, naczelnym dowódcą sił zbrojnych, mediatorem w sporach między władzą regionalną a centralną. Wydaje dekrety, które posiadają rangę ustaw (B. Jelcyn często, może nawet za często z nich korzysta). On też nadaje nominacje na najważniejsze funkcje państwowe.
  • Władza ustawodawcza spoczywa w ręku 2 izbowego parlamentu, tzw. Zgromadzenia Federalnego. Izbę wyższą stanowi Rada Federacji, do której wchodzi 178 członków, po 2 przedstawicieli z każdego z 89 podmiotów federacji (faktycznie mniej, ponieważ Czeczeńcy zbojkotowali u siebie wybory, a także w kilku innych regionach wybrano po 1 deputowanym). Izbą niższą jest Duma Państwowa składająca się z 450 członków wybieranych również jak i Rada w wyborach powszechnych. Kadencja Dumy ma charakter mieszany, połowę mandatów wybrano w okręgach jednomandatowych (zasada większościowa), a druga z list partyjnych na zasadzie proporcjonalnej. Problem ten nie jest jeszcze uregulowany ostatecznie.
  • Demokracja rosyjska rodzi się w bólach. Niektórzy obserwatorzy mówią nawet o „oświeconym absolutyzmie” w tym państwie. Nie można zapomnieć jednak, że wolności jak i demokracji zadekretować się nie da, doświadczenia rosyjskie w tym względzie są mizerne. Błędne jest też przykładanie na wszystko co się tam dzieje zachodnich standardów. Kraj posiada własną specyfikę, a jego ogromne rozmiary powodują, iż proces historyczny przebiega tam inną miarą czasową.

Stosunki państwa z Kościołem

Najbardziej wpływowy w Rosji Kościół prawosławny tradycyjnie wspierał władzę państwową, ale i tak nie zapobiegło to pełnemu podporządkowaniu Cerkwi caratowi. Uczynił to Piotr I, likwidując patriarchat, a na jego miejsce tworząc tzw. Święty Synod w 1721 r. Do końca istnienia monarchii Cerkiew wspierała politykę władz, włącznie z nacjonalistycznym kursem, czerpiąc z tego pewne koncesje i opiekę rządu.

  • Rewolucja lutowa i obalenie czy też załamanie caratu, stało się także pewną szansą dla Cerkwi prawosławnej, aby „wyzwolić się spod kurateli państwa” (1917), nie tracąc przy tym wcześniejszych korzyści. Rząd Tymczasowy zlikwidował Święty Synod i zezwolił na odtworzenie patriarchatu. Pierwszym został biskup Tichon (metropolita Moskwy). Rewolucja bolszewicka i rządy ateistycznej ekipy stały się też katastrofą dla Cerkwi. Religia, jak i Kościoły właściwie wszystkich wyznań były prześladowane, a próby krytyki kończyły się terrorem ze strony władz (Tichon został m.in. aresztowany). Władze nie tylko pozbawiły Cerkwi własności, ale prowadziły szeroką ateistyczną propagandę, ocierającą się o prymitywizm, wykorzystując każdą okazję do szyderstw i drwin z religii. Po śmierci wypuszczonego z więzienia i aresztowanego Tichona (1925) długo nie obsadzano stanowiska patriarchy. Brutalne szykany zelżały w okresie wojny, gdy Cerkiew opowiedziała się jednoznacznie za obroną ojczyzny, nie szczędząc ofiar. W 1943 r. Stalin przyjął na audiencji metropolitę Sergiusza, godząc się na przyjęcie przez niego funkcji patriarchy. Cerkiew wzięła aktywny udział, wespół z organami bezpieczeństwa, w niszczeniu kościoła grecko-katolickiego na Zachodniej Ukrainie w 1946 r. Następcy Sergiusza: Aleksy I i Pimen równie byli ulegli rządowi. Władze penetrowały środowisko duchownych, wśród księży i biskupów nie brakowało współpracowników NKWD i KGB. Propaganda ateistyczna ustała dopiero za rządów Gorbaczowa. Niewielu duchownych przeciwstawiało się władzom i wespół z organami specjalnymi prześladowała ich hierarchia kościelna (np. Gleba Jakunina). Na arenie międzynarodowej Cerkiew wspierała nawet agresywne poczynania władz.
  • Po rozpadzie ZSRR, Cerkiew tradycyjnie stojąc obok „tronu” stała się oparciem dla nowych władców Rosji, który jak niegdyś szukając wzmocnienia swego autorytetu, nadali liczne koncesje prawosławiu. Cerkiew nerwowo reaguje na postępy katolicyzmu w Rosji i innych dawnych republikach, postrzegając w nim rywali.
  • Od 1917 r. funkcjonuje faktyczny, choć nieformalny rozdział Kościoła od państwa. Podobnie wrogo traktuje tendencje do wyrwania się z zależności od patriarchatu moskiewskiego cerkwi w poszczególnych krajach WNP bądź państwach bałtyckich. Gdy narodowa cerkiew w Estonii uniezależniła się od „żelaznego uścisku” patriarchatu moskiewskiego (1995) doszło nawet do zaostrzenia kościelnych stosunków między Rosją a Konstantynopolem, który przygarnął nową autokefalię.

Zapamiętaj

1796-1801 – rządy Pawła I
1789-99 – wyprawa gen. Suworowa do Włoch i Szwajcarii, Rosja była wówczas członkiem II koalicji antyfrancuskiej (do 1800)
1801 – obalenie i zamordowanie cara Pawła I
1801-1825 – rządy Aleksandra I
1801-1803 – funkcjonowanie tzw. Tajnego Komitetu, przygotowującego reformy
1805 – wojna francusko-rosyjska, Rosja uczestniczy w III koalicji (wspomagana przez Austrię); klęska pod Austerlitz
1807 – kolejny konflikt Rosji z Francją Prus (IV koalicja); pokój tylżycki
1807-10 – formalny sojusz z Francją, przystąpienie do blokady kontynentalnej i pomoc – nie bardzo szczera, podczas wojny 1809 r. przeciwko Austrii; spektakularne było spotkanie cara Aleksandra I z Napoleonem w Erfurcie
1807-1812 – działalność Michała Sperańskiego i wysunięcie przez niego programu reform, z których zrealizowano tylko powołanie Rady Państwa (1810)
1812-1814 – kolejna wojna z Francją; porażka napoleońskiej wyprawy moskiewskiej, kampania niemiecka (bitwa pod Lipskiem) i francuska; znaczący udział Rosji we wspólnym zwycięstwie nad Napoleonem
1814-1815 – uczestnictwo Rosji w Kongresie Wiedeńskim
lata 1815–25 – faktyczne rządy Arakczajewa
grudzień 1825 – powstanie dekabrystów i jego stłumienie
1825-55 - rządy Mikołaja I
1828-29 – wojna z Turcją, sukces Rosji (zdobycze nad M. Czarnym)
1830-31 – powstanie listopadowe, po jego stłumieniu Rosja likwiduje autonomię Królestwa Polskiego
1853-55 – tzw. wojna krymska z koalicją Turcji, Anglii, Francji a nawet malutkiego Piemontu; klęska Rosji
1855-81 – rządy Aleksandra II; początek jego rządów to zespół reform określanych mianem tzw. wiosny posewastopolskiej:
1861 – reforma wiejska (chłopska)
1864 – powstanie samorządu terytorialnego – ziemstw
1864 – powołanie sądownictwa powszechnego
1870 – powstanie samorządu miejskiego
1863-64 – stłumienie powstania styczniowego
1877-78 – zwycięstwo Rosji w wojnie z Turcją
1881 – śmierć cara w zamachu zorganizowanym przez Narodną Wolę
1881-1894 – rządy Aleksandra III; nawrót reakcji
1892-93 – zbliżenie z Francją, podpisanie konwencji wojskowej, faktycznie sojuszu
1894-1917 – rządy Mikołaja II
1898 – powstanie Socjaldemokratycznej Partii Robotników Rosji (SDPRR)
1903 – rozłam w SDPRR, na tzw. bolszewików (Lenin) i mienszewików (Martow)
1904-1905 – porażka w wojnie z Japonią
1905-1907 – pierwsza rewolucja; charakter żywiołowy:

  • 9(22).01.1905 – tzw. krwawa niedziela
  • 17(30).10.1905 – tzw. dekret czy też manifest paŹdziernikowy z zapowiedzią reform politycznych
  • grudzień 1905 – powstanie robotnicze w Moskwie, stłumione przez władze
  • kwiecień 1905-lipiec 1906 – funkcjonowanie I Dumy
  • 1906 – początki urzędowania P. Stołypina, zwolennika rządów silnej ręki, ale też i umiarkowanych reform; sierpniowy zamach (nieudany) na premiera
  • luty-czerwiec 1907 – funkcjonowanie II Dumy; rozwiązanie parlamentu uważa się za umowny koniec rewolucji (1908–1912 – III Duma)

1907 – sojusz wojskowy z Anglią
1910 – reforma wiejska Stołypina, faworyzująca bogatszych chłopów, stanowi dokończenie procesu uwłaszczenia, zapoczątkowanego w 1861
1912-1914 – IV Duma
sierpień 1914-marzec 1918 – udział Rosji w I wojnie światowej po stronie Entanty, klęska Rosji, mimo początkowych sukcesów
luty-marzec 1917 – rewolucja i obalenie (czy też tylko upadek?) caratu
marzec-paŹdziernik (listopad) 1917 – okres tzw. dwuwładzy: Rządu Tymczasowego i Rad Robotniczych i ¯ołnierskich:

  • kwiecień 1917 – powrót Lenina i rzucenie przez niego sławnego hasła „cała władza w ręce rad”
  • lipiec 1917 – tzw. Konferencja Państwowa w Petersburgu, zwana też przedparlamentem
  • 25.08(7.09)1917 r. – nieudany pucz gen. Korniłowa, aresztowanego kilka dni póŹniej
  • 25/26.10(7/8.11)1917 – zamach stanu; przewrót bolszewicki w Petersburgu
  • 7(20).12.1917 – utworzenie Czeki, czyli Wszechrosyjskiej Komisji Nadzwyczajnej do Walki z Sabotażem i Kontrrewolucją

5-6(18-19).01.1918 – otwarcie Konstytuanty i jej rozwiązanie
1.02.(14.02).1918 – wprowadzenie nowej rachuby czasu w Rosji
3.03.1918 – podpisanie traktatu pokojowego w Brześciu
1918-1921 – wojna domowa w Rosji i zwycięstwo bolszewików
marzec 1919 – powstanie Kominternu czyli Międzynarodówki Komunistycznej
marzec 1921 – powstanie marynarzy i robotników w Kronsztadzie, stłumione przez komunistów
kwiecień 1922 – układ w Rapallo z Niemcami
30.12.1922 – utworzenie ZSRR
21.01.1924 – śmierć W. Lenina
kwiecień 1926 – podpisanie traktatu o współpracy z Niemcami
1924-28/29 – rywalizacja w kierownictwie partii o władzę; Stalin zdobywa pozycję dyktatora
1929-34 – kolektywizacja rolnictwa w ZSRR; miliony ofiar
1934-39 – „wielkie czystki”, aresztowania, zsyłki i stracenie kolejnych milionów ofiar, m.in. rywali Stalina, wyższej kadry wojskowej
1938-39 – walki z Japonią na terenie uzależnionej od ZSRR Mongolii (1921)
23.08.1939 – radziecko-niemiecki pakt o nieagresji, tajne protokoły; tzw. pakt Ribbentrop–Mołotow
wrzesień 1939 – napaść Armii Czerwonej na Polskę
1939-40 – tzw. wojna zimowa z Finlandią, nabytki terytorialne ZSRR (ofiara uratowała niepodległość)
kwiecień 1941 – radziecko-japoński układ o nieagresji
22.06.1941-8/9.05.1945 – wojna radziecko-niemiecka, najazd III Rzeszy i jego odparcie; mimo poważnych porażek na początku agresji, Armia Czerwona dociera do Berlina i £aby
luty 1945 – konferencja w Jałcie, będąca wielkim triumfem sowieckiej dyplomacji
lipiec-sierpień 1945 – konferencja w Poczdamie, potwierdzenie supermocarstwowej pozycji ZSRR
6.08-2.09.1945 – wojna ZSRR z Japonią
1946-53 – kolejne fale czystek w ZSRR, ostatnią kampanią terroru była sprawa lekarzy kremlowskich
5.03.1953 – śmierć Stalina
wiosna-lato 1953 – walka o władzę w partii komunistycznej, czyli zarazem państwie, porażka Berii i zwycięstwo Chruszczowa
luty 1956 – XX Zjazd KPZR i ujawnienie części zbrodni Stalina przez Chruszczowa
1957 – początek podboju kosmosu
1959 – wizyta Chruszczowa w USA
1961 – lot Gagarina
1961 – budowa muru berlińskiego; spotkanie Chruszczowa z Kennedym
1962 – stłumienie przez KGB robotniczego protestu w Nowoczerkasku
paŹdziernik 1964 – pozbawienie Chruszczowa władzy; początki rządów Breżniewa trwających do 1982; okres tzw. stagnacji i zastoju
1968 – interwencja w Czechosłowacji
lata 70. – apogeum polityki odprężenia, liczne szczyty (spotkania przywódców) radziecko-amerykańskie; konferencja helsińska (1975); pojawienie się dysydentów (Sacharów, Bukowski, Sołżenicyn i in.)
1977 – breżniewowska konstytucja
1979-89 – sowiecka ingerencja w Afganistanie i jej porażka
1982-84 – rządy J. Andropowa
1984-85 – rządy K. Czernienki
1985-91 – rządy M. Gorbaczowa
– kolejna faza odprężenia, spotkania na szczycie z prezydentem Reaganem i Bushem
1986 – katastrofa czarnobylska

  • reformy o charakterze politycznym, demokratyzacja, ale też i brak głębokich reform strukturalnych, szczególnie gospodarczych
  • narastanie czynników odśrodkowych, szczególnie w krajach bałtyckich i na Zakaukaziu
  • 1990 – Gorbaczow zostaje prezydentem rozchwianego już ZSRR

sierpień 1991 – nieudany i zakończony porażką pucz konserwatystów partyjnych, pragnących utrzymać ZSRR w dotychczasowym kształcie; aresztowanie Gorbaczowa; B. Jelcyn, prezydent Rosji, zwycięzcą na „placu boju”, opanował nie tylko sytuację, ale i przechwycił władzę i zdelegalizował partię komunistyczną
druga połowa 1991 – rozpad ZSRR
8.12.1991 – porozumienie w Puszczy Białowieskiej o powołaniu Wspólnoty Niepodległych Państw; podpisali je: Jelcyn (prezydent Rosji), Krawczuk (prezydent Ukrainy), Szuszkiewicz (prezydent Białorusi); formalny koniec ZSRR.
czerwiec 1991 – Borys Jelcyn zostaje (wbrew Gorbaczow) wybrany prezydentem Rosji
sierpień 1991 – nieudany pucz sierpniowy, Jelcyn przejmuje władzę po klęsce puczystów i odsuwa Gorbaczowa
8.12.1991 – powołanie Wspólnoty Niepodległych Państw; w kilka tygodni póŹniej formalny koniec ZSRR
31.03.1992 – przeprowadzenie bolesnych reform rynkowych przez ówczesnego premiera Jegora Gajdara (proces nie został dokończony)
paŹdziernik 1993 – spór prezydenta z parlamentem, zbrojne starcia w Moskwie i ich krwawe zdławienie
grudzień 1993 – wybory do parlamentu; sukces Wyboru Rosji Gajdara
12.12.1993 – przyjęcie konstytucji w drodze referendum
grudzień 1994 – początek zbrojnej interwencji w Czeczenii
grudzień 1995 – wybory parlamentarne i sukces komunistów
lipiec 1996 – wybory prezydenckie w Rosji i ponowny wybór Jelcyna, notabene poważnie chorego
sierpień 1996 – wynegocjowanie przez gen. A. Lebiedia przerwania ognia w Czeczenii; wkrótce potem generał, szef Narodowej Rady Bezpieczeństwa został zdymisjonowany