Międzywojnie – lata dwudzieste

Granice dwudziestolecia wyznaczyły dwa wydarzenia: zakończenie pierwszej wojny światowej i wybuch drugiej. Dzielący je pokój trwał krótko, ale w tym czasie zmieniło się i życie, i literatura. Ale na razie jesteśmy w latach dwudziestych.

Najważniejsze wydarzenia

Świat:

1920 – poemat 150 milionów Włodzimierza Majakowskiego
– Na scenę literacką wkracza futuryzm
1921 – pierwszy tom powieści Droga przez mękę Aleksego Tołstoja (następne – 1926, 1941) arcydzieło epiki powieściowej ukazujące rewolucyjną Rosję.
– Ziemia jałowa Thomasa Stearnsa Eliota – prorocza wizja upadku cywilizacji.
– Ulisses irlandzkiego pisarza Jamesa Joyce’a. – „strumień świadomości” – wielki krok w historii rozwoju powieści.
1923 – Nobel dla irlandzkiego poety Williama Butlera Yeatsa (symbolista, piewca kultury irlandzkiej)
1924 – ukazuje się Czarodziejska góra Tomasza Manna – powieść nawiązująca do teorii kryzysu kultury europejskiej.
– Manifest surrealizmu André Bretona – pierwsze wystąpienie nowej grupy.
1925 – debiutuje amerykański pisarz William Faulkner (Żołnierska zapłata) – zasłynie później jako najwybitniejszy prozaik amerykańskiego południa.
1926 – pośmiertne wydanie Zamku Franza Kafki. Niezwykła powieść – parabola stanowiąca symboliczną syntezę współczesności.
1927 – wydany (pośmiertnie) ostatni tom W poszukiwaniu straconego czasu Marcela Prousta – rewolucja w prozie – narracja na zasadzie swobodnych skojarzeń, zaburzenie następstwa czasowego.
– Filozof niemiecki Martin Heidegger wydaje Bycie i czas – studium filozofii egzystencjalnej.
1928 – dramat Bertolta Brechta Opera za trzy grosze.
1929 – Pożegnanie z bronią Ernesta Hemingwaya – technika behawiorystyczna!
– pacyfistyczna powieść Ericha Marii Remarque’a Na Zachodzie bez zmian.
– Nobel dla Tomasza Manna

Polska:

1920 – futuryści wydają programowy almanach futurystów. Nazywa się Gga;
– tom wierszy Jana Lechonia Karmazynowy poemat i Juliana Tuwima Sokrates tańczący;
– powstaje miesięcznik Skamander (wychodzi do roku 1927; wznowiony w 1935-1939);
– powstaje Związek Zawodowy Literatów Polskich (pierwszym prezesem był Stefan Żeromski).
1921 – Flirt z Melpomeną – tom recenzji teatralnych Tadeusza Boya-Żeleńskiego;
– debiut poetycki Brunona Jasieńskiego But w butonierce;
– jednodniówka futurystyczna Nuż w bżuhu.
1922 – debiut poetycki Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej – Niebieskie migdały;
– zbiór wierszy Kazimiery Iłłakowiczówny Śmierć feniksa;
– powstaje pismo Awangardy Krakowskiej Zwrotnica (redaktor – Tadeusz Peiper).
1923 – ukazuje się Generał Barcz Juliusza Kadena-Bandrowskiego i Romans Teresy Hennert Zofii Nałkowskiej;
– rozprawy Witkacego z dziedziny estetyki (Wstęp do teorii Czystej Formy w teatrze).
1924 – otwarcie Teatru Narodowego w Warszawie (dyrektor: Leon Schiller);
– ukazuje się tygodnik Wiadomości Literackie (wychodzą do września 1939, redaktor – Mieczysław Grydzewski);
– Nobel dla Władysława Stanisława Reymonta za powieść Chłopi.
1925 – debiut Władysława Broniewskiego – Wiatraki;
– manifest poezji proletariackiej Władysława Broniewskiego, Stanisława Standego i Witolda Wandurskiego Trzy salwy;
– ukazują się: Przedwiośnie Stefana Żeromskiego i Żeglarz Jerzego Szaniawskiego.
1926 – tom poezji Juliana Tuwima Słowa we krwi;
– zaczyna działać pierwsza polska rozgłośnia radiowa.
1927 – Władysława Broniewskiego Dymy nad miastem, Kazimierza Wierzyńskiego Laur olimpijski, Leopolda Staffa Ucho igielne;
– przestaje wychodzić Zwrotnica;
– pierwszy numer Kwadrygi (pismo warszawskiej grupy poetyckiej – S. R. Dobrowolski, W. Sebyła, A. Maliszewski).
1928 – Niedobra miłość Zofii Nałkowskiej.
1929 – debiut poetycki Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego (Porfirion Osiełek) i Mieczysława Jastruna (Spotkanie w czasie);
– tom wierszy Juliana Tuwima Rzecz czarnoleska;
– szkice krytycznoliterackie Tadeusza Boya-Żeleńskiego Ludzie żywi i Karola Irzykowskiego Walka o treść.
1930 – zbiór artykułów programowych Tadeusza Peipera Tędy;
– w Warszawie powstaje Teatr Ateneum (dyrektor – Stefan Jaracz).

Co na świecie?

Po zakończeniu Wielkiej Wojny (tak nazywano wówczas I wojnę światową) świat nabrał tempa: automobil i aeroplan stały się zwykłymi środkami lokomocji, a kino i radio – codziennymi rozrywkami. Pojawiło się pierwsze państwo socjalistyczne: Związek Radziecki. Nowa ideologia zafascynowała nie tylko polityków, ale i artystów, którzy zachwycali się jej siłą oddziaływania i… sprawiedliwością (np. poeta Majakowski!).

Lata dwudzieste zdominowały prądy filozoficzne:

behawioryzm (człowieka można poznać tylko na podstawie zachowania, natomiast nie sposób wniknąć do jego duszy, by zbadać motywy działań; twórca – John Watson),
psychoanaliza, czyli freudyzm (podkreślający wpływ podświadomości na nasze zachowanie; twórca – Zygmunt Freud),
egzystencjalizm (człowiek ma tylko świadomość swojego istnienia, ale nie wie, po co przyszedł na świat i kiedy skończy życie, stąd poczucie samotności i lęku; twórcy: Martin Heidegger, Karl Jaspers, Jean Paul Sartre)
katastrofizm (przeczucie kresu cywilizacji europejskiej – Oswald Spengler).

Estetyka modernistyczna odeszła w cień. W poezji do tradycji nawiązuje już tylko neoklasycyzm, którego twórcami byli Paul Valéry i Thomas Eliot (w Polsce jego wpływy pojawiły się u Iwaszkiewicza).

Poza tym kształtują się nowe kierunki poetyckie:

Dadaizm – nazwa utworzona od dziecięcego gaworzenia (da-da); cechy – przypadkowe łączenie sylab i wyrazów, ironia, zamiłowanie do skandalu; twórcy – Tristan Tzara, Marcel Duchamp.
Futuryzm – bunt przeciw tradycji i kulturze (odrzucenie ortografii i interpunkcji!); kult nowoczesności („Ryczący automobil jest piękniejszy niż Nike z Samotraki”), ale również pochwała przemocy i wojny. Prekursorzy: Filippo Thomaso Marinetti (Włochy), Włodzimierz Majakowski (Rosja).
Nadrealizm (surrealizm) – poszukiwania w ludzkiej podświadomości, kult wyzwolonej wyobraźni, snu, halucynacji, swobodnych skojarzeń. Sen, wizja – poezja ma być ich zapisem (Francuzi – André Breton, Louis Aragon, Paul Eluard). Nurt ważny również w malarstwie (Salvador Dali!).
Awangarda francuska – również nacisk na wyobraźnię, ale tutaj miała ona wyrażać ducha epoki. Próba odświeżenia poezji (łamanie rygorów składni, swobodne obrazowanie, język poetyckich skrótów). Poeci nie tylko piszą, ale i… rysują wiersze. Twórca – Guillaume Apollinaire.

Polska lat dwudziestych.

Poezja

Twórcy starszego pokolenia

To Leopold Staff i Bolesław Leśmian. Obaj debiutowali jeszcze w okresie Młodej Polski.

Leopold Staff – w 1920 roku człowiek czterdziestodwuletni, był autorem wielu tomików, uważano go za mistrza i klasyka (na jego regularnych strofach wzorowali się skamandryci!). W latach dwudziestych wydaje tomy Ścieżki polne i Ucho igielne. Był uznanym autorytetem.

Talent Bolesława Leśmiana objawia się w pełni właśnie w dwudziestoleciu (zbiory Łąka, Napój cienisty i pośmiertna Dziejba leśna). Leśmian jest inny – niewiele łączy go z klimatem epoki: nie rozpiera go młodzieńcza radość (jak skamandrytów) ani nie fascynuje nowoczesna technika (jak poetów awangardowych). Stworzył własną rzeczywistość, jego utwory zaludniane są przez baśniowe postacie (Śnigrobek, Dusiołek) i wypełnione wybujałą przyrodą, tworzącą tło dla ludzkich uczuć (liryka miłosna – W malinowym chruśniaku). Jego twórczość doceniono dopiero po latach.

Lata dwudzieste to szalona moda na ugrupowania poetyckie! Każde miało niepisanego przywódcę i określony program – choćby miał nim być brak programu.

1. Skamandryci

Literacki i towarzyski światek Warszawy lat 20. należy do skamandrytów. Ich poglądy na życie (optymizm, poczucie humoru) i sztukę (zainteresowanie codziennością, unikanie patosu, proste słownictwo i klasyczna wersyfikacja) wpasowały się w radosny klimat epoki. Pismo „Skamander” (i stolik w warszawskiej kawiarni Ziemiańska) skupiło największe indywidualności epoki.

W grupie znaleźli się: Antoni Słonimski, Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Lechoń, Julian Tuwim i Kazimierz Wierzyński.

Dzięki nim ciągle coś się dzieje. Wydarzeniem są pierwsze tomiki poezji Tuwima: Czyhanie na Boga i Sokrates tańczący. Tuwim prowokuje: „A w maju zwykłem jeździć, szanowni panowie/ na przedniej platformie tramwaju” pisze w wierszu Do krytyków, a w utworze Wiosna – dytyramb idzie jeszcze dalej i zachęca (półżartem!) młodzieńców: „Gwałćcie…, / Naróbcie Polsce bachorów…/ Rozrzućcie więcej «kawalerskich chorób»”. Takie potraktowanie najbardziej romantycznej pory roku oburzyło konserwatywną krytykę i… studentki Uniwersytetu Warszawskiego, które zaczęły zbierać protesty przeciwko wulgarnemu – ich zdaniem – poecie. Był też Tuwim językowym eksperymentatorem – próbował tworzyć wiersze złożone z samych neologizmów (Słopiewnie). Pod koniec lat dwudziestych w jego utworach pojawiły się poważniejsze tony (tomy Słowa we krwi, Rzecz czarnoleska).

Następna sensacja lat 20. – pierwszy tomik Kazimierza Wierzyńskiego! Poeta wprowadza do literatury polskiej motyw… sportu (Laur olimpijski – dostał za niego medal na olimpiadzie w Amsterdamie). Z biegiem czasu Wierzyński stanie się coraz bardziej refleksyjny, a nawet gorzki (tom Gorzki urodzaj).

Debiutuje też Jarosław Iwaszkiewicz – tom Oktostychy. Starszy o kilka lat od kolegów poeta spędził młodość na Wileńszczyźnie i dłużej niż oni pozostawał pod wpływem modernizmu. To klasyk – w jego poezji jest wiele odwołań do sztuki oraz przekonania o wyższości artysty – dawcy piękna – nad człowiekiem z tłumu. Będzie żył najdłużej spośród skamandrytów, zostanie autorytetem Polski socjalistycznej, poetą dwóch epok.

W pobliżu Skamandra znalazła się Maria Pawlikowska-Jasnorzewska. Bywa w Ziemiańskiej, bierze udział we wszystkich liczących się imprezach towarzyskich stolicy i zawsze chce błyszczeć. Debiutuje w 1922 r. (Niebieskie migdały). Jej ulubionym tematem jest miłość. Pawlikowska-Jasnorzewska to pierwsza polska poetka, która odważnie przyznawała się do swoich pragnień erotycznych (Atlas, Zanurzcie mnie w niego).
W kręgu oddziaływania „wielkiej piątki” znajdowali się także Kazimiera Iłłakowiczówna, Mieczysław Jastrun i Jerzy Liebert.

2. Grupy awangardowe

Najpierw startują futuryści (Bruno Jasieński, Anatol Stern). Wydają walkę tradycji i „biorąc kurs” na przyszłość, żądają odnowienia języka poprzez ignorowanie ortografii. Stąd szokujące tytuły w rodzaju Nuż w bżuhu (Jasieński, Stern). Próbowali nawet zmieniać… składnię („Przekreślamy zdanie jako antypoezyjny dziwoląg”). Podważali wartość całej dotychczasowej poezji. Chociaż ten buńczuczny, potępiany przez krytykę (Karol Irzykowski, Stefan Żeromski) prąd nie utrzymał się długo i przyniósł niewiele ciekawych dzieł, to odegrał ważną rolę: pokazał, że w eksperymentach poetyckich nie ma żadnych granic!

Formuje się też inna ważna grupa – Awangarda Krakowska, skupiona wokół pisma „Zwrotnica”. Tadeusz Peiper, „papież” ugrupowania, ogłosił program: mało słów, mnóstwo metafor i 3 × M (Miasto, Masa, Maszyna).
Najwybitniejszym „praktykiem” grupy był Julian Przyboś (oprócz niego byli w niej Jalu Kurek, Jan Brzękowski i Adam Ważyk). W latach dwudziestych wydał dwa tomy pod znamiennymi tytułami: Śruby i Oburącz, w których w oszczędny (mało słów!) i bardzo zmetaforyzowany sposób opisywał przestrzeń miejską. Wiersz Dachy – miasto jako przypominający abstrakcyjne obrazy zespół płaszczyzn i figur zbudowanych rękami człowieka: „Płaszczyzny kręte, piramidy pięter”. Przyboś kochał i wielbił metaforę – uważał ją za istotę poezji.

Poezja rewolucyjna

Przed chwilą, jeszcze wczoraj, w Rosji szalała rewolucja. Nic więc dziwnego, że temat ten w późnych latach dwudziestych zawita do Polski, gdzie zyska sobie trwałe miejsce w poezji. Z tego nurtu przetrwały tylko wiersze Władysława Broniewskiego. Ideologia proletariacka okazała się „fałszywym bogiem”, ale jego wierszy broni liryzm i nawiązania do poezji romantycznej. Będą modne w Polsce Ludowej. Najsłynniejszy zbiór to Dymy nad miastem. Broniewski nie bał się patosu, wielkich słów i żołnierskiej stylistyki, która może nas dzisiaj razić, podobnie jak postaci bohaterów jego liryki (Lenin, Ludwik Waryński).

Powieści polityczne i rozrachunkowe

Prekursorem – Juliusz Kaden-Bandrowski – oficer I Brygady, jeden z twórców legionowego mitu (Piłsudczycy). Emocje wzbudziła jego pierwsza książka wydana po odzyskaniu niepodległości – Generał Barcz. Odebrano ją (słusznie!) jako powieść z kluczem. Tytułowa postać to Piłsudski, pojawili się w niej też inni politycy – np. Ignacy Daszyński (poseł Mieniewski). Utwór odsłania mechanizmy walki o władzę, która najczęściej prowadzona jest dla zaspokojenia prywatnych ambicji, poza tym ukazuje rozczarowanie powojenną Polską (euforię po jej wyzwoleniu pisarz określił jako „Radość z odzyskanego śmietnika”).

Inna powieść tego nurtu to Romans Teresy Hennert Zofii Nałkowskiej. Pisarka przyjęła inną konwencję – opowiada o bohaterach niedawnej wojny robiących teraz nieuczciwe kariery.

I oczywiście Przedwiośnie Stefana Żeromskiego – ostatnie wielkie dzieło pisarza. Wstrząsające wydarzenia I połowy XX wieku (I wojna światowa, chaos rewolucji październikowej, walka o kształt dopiero co wyzwolonej Polski) oglądamy oczyma bohatera – Cezarego Baryki. Po dzieciństwie spędzonym w Baku powrócił do wyzwolonej Polski przepojony romantycznymi wizjami zaszczepionymi mu przez ojca („szklane domy”) i stykając się z różnymi środowiskami, po kolei poznawał różne ideologie. W dworku przyjaciela – Nawłoci – zetknął się z kultem szlacheckości i konserwatyzmu, potem poznał fanatycznego komunistę – Lulka (przeciwnik niepodległej Polski!) i należącego do PPS-u Gajowca, który reprezentował społeczne i patriotyczne tradycje polskiej lewicy. Cezary nie może utożsamić się z poglądami żadnej z grup, we wszystkich koncepcjach przyszłości widzi wady i niedociągnięcia. Wyjątkowa wartość Przedwiośnia polega na tym, że przedstawia ono panoramę całego polskiego społeczeństwa postawionego wobec wyzwań epoki, jest powieścią pytań i dyskusji, a nie recept i uproszczonych odpowiedzi.

Katastrofizm
Ukazuje się pierwsza polska (i od razu znakomita) powieść katastroficzna – Pożegnanie jesieni Stanisława Ignacego Witkiewicza. Na katastroficzne poglądy autora wpłynęła nie tylko lektura (Oswald Spengler), ale i przeżycia osobiste (przebywając w Rosji w latach 1914-1918, zetknął się z bestialstwem rewolucji). Stąd przekonanie o zbliżającej się zagładzie kultury europejskiej. W utworze oglądamy Polskę wstrząsaną kolejnymi rewolucjami i pogrążoną w moralnym chaosie (pijaństwo, narkomania i ekscesy erotyczne bohatera – Atanazego Bazakbala). Podobnie ponurym proroctwem jest kolejna powieść autora – Nienasycenie.

Dramat

Tradycja: Stefan Żeromski pisze owacyjnie przyjęty utwór Uciekła mi przepióreczka, w którym problematyka psychologiczna splata się z refleksjami na temat dopiero co odzyskanej niepodległości. Znowu – jak w Ludziach bezdomnych – spotykamy tu problem wyboru między szczęściem osobistym a obowiązkiem społecznym. Dramat ma klasyczną formę – zachowuje jedność miejsca, akcji i czasu. Jerzy Szaniawski tworzy Żeglarza, Fortepian i Most – sztuki grywane po dziś dzień.

Awangarda: Witkacy i jego teatr Czystej Formy. W latach dwudziestych powstały dramaty: Tumor Mózgowicz, W małym dworku, Jan Maciej Karol Wścieklica. W sztukach Witkacego obecna jest groteska i absurd (ekscentryczne nazwiska bohaterów, zwariowana fabuła oraz parodia). W założeniu sztuki Witkacego miały być pozbawione przesłania, w rzeczywistości jednak są przesycone filozofią (np. refleksjami o bezsensie rewolucji).

Krytyka literacka

Największymi indywidualnościami wśród krytyków byli Tadeusz Żeleński (Boy) i Karol Irzykowski. Pierwszy przez dwadzieścia lat pisywał regularnie recenzje teatralne, które zostały wydane w zbiorze Flirt z Melpomeną. Boy szokował – żądał „odbrązowienia” wielkich pisarzy, odidealizowania wieszczów. Uprawiał też publicystykę, przeciwstawiał się klerykałom i bronił praw kobiet.
Irzykowski nieufnie podchodził do rewelacji programowych głoszonych przez młodych artystów. Polemizował z Boyem (zarzucał mu powierzchowność). Jego najbardziej znana rozprawa to Walka o treść.

Zobacz:

Międzywojnie – lata trzydzieste