Międzywojnie – lata trzydzieste

Lata trzydzieste to całkowita zmiana nastroju. Miejsce optymizmu zajmuje przeczucie nadciągającej katastrofy.

Najważniejsze wydarzenia

Świat

1930 – Samobójstwo Majakowskiego
1931 – Nocny lot Antoine’a Saint-Exupéry’ego – humanistyczne refleksje o ludzkiej wspólnocie
– Film Chaplina Światła wielkiego miasta
1932 – William Faulkner, Światłość w sierpniu – nowoczesne techniki pisarskie: subiektywizm, retrospekcje
1933 – Tomasz Mann, pierwszy tom powieści Józef i jego bracia – czterotomowego dzieła ukończonego po II wojnie światowej; reinterpretacja wątków biblijnych
– André Malraux (pisarz francuski), Dola człowiecza – „gorący” temat rewolucji.
1934 – Zjazd pisarzy radzieckich – sformułowane założenia socrealizmu
1935 – André Malraux, Czasy pogardy – o wojnie domowej w Hiszpanii
1936 – Powieść Georges’a Bernanosa (pisarz francuski), Pamiętnik wiejskiego proboszcza. Rozważania o upadku moralnym współczesnego człowieka
– Louis Aragon, Piękne dzielnice – problemy społeczne widziane z perspektywy pisarza lewicowego
1937 – Nobel dla Rogera Martin du Garda (pisarz francuski, autor sagi Rodzina Thibault)
1938 – Antyfaszystowski dramat Bertolta Brechta, Strach i nędza III Rzeszy
– Jean Paul Sartre, debiutancka powieść Mdłości – „wprawka” przed dojrzałym egzystencjalizmem
1939 – Tomasz Mann, powieść Lotta w Weimarze
– Bertolt Brecht, dramat Matka Courage i jej dzieci – dramat antywojenny
– John Steinbeck, Grona gniewu – obnaża wynaturzenia kapitalizmu

Polska

1930
– Tom Juliana Przybosia Z ponad
– Witkacy – katastroficzna powieść Nienasycenie
– Dramat psychologiczny Zofii Nałkowskiej Dom kobiet
1931
– Jarosław Iwaszkiewicz, tomik poetycki Powrót do Europy
– Kraków: powstaje literackie pismo Linia (poezja awangardowa)
1932
– Julian Przyboś, W głąb las
– Leopold Staff, Wysokie drzewa
– Maria Dąbrowska, pierwszy tom Nocy i dni (wszystkie ukażą się do roku 1934)
1933
– Michał Choromański, Zazdrość i medycyna
– Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe
– Powstaje Polska Akademia Literatury
1934 – Dramat Witkacego Szewcy
1935
– Zofia Nałkowska, Granica
– Maria Kuncewiczowa, Cudzoziemka
1936
– Leopold Staff, Barwa miodu
– Bolesław Leśmian, Napój cienisty
– Czesław Miłosz, Trzy zimy
1937
– Konstanty Ildefons Gałczyński, Utwory poetyckie
– Bruno Schulz, Sanatorium Pod Klepsydrą
– Witold Gombrowicz, Ferdydurke
1938 – Pośmiertne wydanie Dziejby leśnej Bolesława Leśmian

Europa i świat

Do głosu dochodzi faszyzm. Z początku witano go z entuzjazmem. Futuryści (Marinetti!) pisali wiersze wysławiające Mussoliniego. W Niemczech w 1933 r. władzę obejmuje Hitler. Za chwilę zapłonie Reichstag. Wiwatujące na cześć führera tłumy nie zdają sobie jeszcze sprawy, czym naprawdę jest nazizm, ale intelektualiści zaczynają przeczuwać, że w nowych Niemczech nie będzie miejsca dla wolnej myśli. Z kraju emigrują wybitni pisarze (Herman Hesse, Tomasz Mann) i naukowcy (Albert Einstein). Tylko filozof Heidegger wstępuje do NSDAP.
Źle dzieje się też w Stanach Zjednoczonych – od 1929 roku gnębi je kryzys gospodarczy (potrwa do roku 1933). Za naszą wschodnią granicą zapełniają się gułagi i szaleją stalinowscy zbrodniarze. Rozczarowany tymi „zdobyczami” rewolucji Majakowski popełnia samobójstwo. W takiej atmosferze nietrudno stać się katastrofistą!

Proza europejska

Dynamicznie rozwija się powieść. Nowe prądy z wolna przenikają do Polski:

Psychologizm Marcela Prousta W poszukiwaniu straconego czasu – nowe techniki pisarskie: inwersja czasowa (odwracanie chronologii), obszerne dygresje, subiektywizm (narracja prowadzona z punktu widzenia bohatera).
„Strumień świadomości” (Ulisses Jamesa Joyce’a) – zapis spontanicznych odczuć i nieuporządkowanych wrażeń bohaterów, rozbicie budowy zdaniowej, obszerne monologi wewnętrzne, a także symultaniczność, czyli przedstawianie różnych wydarzeń, które rozgrywają się w tym samym czasie.
Powieść-parabola: metaforyczna przypowieść o losach ludzkich. Twórca – Franz Kafka (Proces, Zamek).
Proza behawiorystyczna: pisarz poprzestaje na opisie zewnętrznego zachowania bohaterów, nie wnika w motywy działań – uważa, że są one niemożliwe do poznania (nie da się „wejść” do cudzego wnętrza). Przede wszystkim powieści Ernesta Hemingwaya: Komu bije dzwon, Pożegnanie z bronią.
Realistyczne sagi rodzinne. Odmiana wielotomowej powieści – rzeki, która przedstawia dzieje co najmniej dwóch rodzinnych pokoleń na bogatym tle obyczajowym (np.: Rodzina Thibault Martin du Garda, Buddenbrookowie Tomasza Manna, Saga rodu Forsyte’ów Johna Galsworthy’ego).

Polska lat trzydziestych

Proza

Nurt psychologiczny

Zazdrość i medycyna Michała Choromańskiego – utwór tajemniczy, trochę sensacyjny, lecz przede wszystkim – wnikliwe studium zazdrości. Podkreśla siłę uczucia, ale także ukazuje jego „bezproduktywność”. Jesteśmy w latach trzydziestych, powieść ma więc nowoczesną formę, (inwersje czasowe, symultaniczność), co zjednuje jej przychylność krytyki.

Wydarzeniem są też dwa opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza: Panny z Wilka i Brzezina. Ich tematy to miłość, śmierć, przemijanie. Bohater Panien z Wilka powraca do miejsca swej młodości, by odnaleźć wspomnienia (poszukiwanie straconego czasu!). To jednak niemożliwe, bo zmienił się nie tylko dom i dawne przyjaciółki, lecz przede wszystkim on sam – zgorzkniał i postarzał się.

Granica Zofii Nałkowskiej – pada w niej ważne pytanie: gdzie leży prawda o człowieku – w jego świadomości czy w tym, jak odbiera go otoczenie („Jest się takim, jak miejsce, w którym się jest, takim, jak myślą o nas ludzie”). Główny bohater – Zenon Ziembiewicz – jest życiowym konformistą. Dla osiągnięcia własnych celów akceptuje nieuczciwe układy i sytuacje. W młodości potępia niemoralność i służalczość ojca, ale sam nie potrafi żyć inaczej. Stopniowo rezygnuje z ideałów społecznych i moralnych, wreszcie – już jako prezydent miasta (szybka i błyskotliwa kariera!) – wydaje rozkaz strzelania do strajkujących. Kompozycja jest nowoczesna od pierwszego zdania, które od razu informuje nas o tragicznym finale życia Zenona (kochanka wypala mu oczy, potem popełnia on samobójstwo). XIX-wieczny realista umieściłby tę wiadomość w zakończeniu powieści, ale w latach trzydziestych inwersja czasowa jest jednym z ulubionych chwytów literackich! Ponadto – rozbudowane wątki poboczne, bogata charakterystyka postaci, głębia moralnych rozważań.

Cudzoziemka Marii Kuncewiczowej. Skandal obyczajowy – autorka bez osłonek pisze o kobiecym erotyzmie. Bohaterka, Róża, wspomina na krótko przed śmiercią całe swoje życie. Narracja jest prowadzona z jej punktu widzenia. Róża zawsze czuła się skrzywdzona przez los i wyobcowana (stąd tytuł). Gdy porzuca ją chłopiec, w odwecie mści się na najbliższych. Życie z nią to udręka, ale najbardziej cierpi ona sama. 37-letnia Kuncewiczowa okazuje się zdolną i wrażliwą „uczennicą” Freuda – tworzy doskonały portret psychologiczny niestabilnej emocjonalnie kobiety: pozornie silnej i władczej, a w rzeczywistości znerwicowanej i zakompleksionej (psychoanaliza!).

Noce i dnie Marii Dąbrowskiej – polska saga. Inspiracje: sagi światowych klasyków gatunku: Thomasa Manna, Rogera Marin du Garda i Johna Galsworthy’ego (Saga rodu Forsyte’ów), ale i twórczość polskich XIX-wiecznych realistów: Bolesława Prusa, Elizy Orzeszkowej, Henryka Sienkiewicza. To u nich Dąbrowska „podpatrzyła” epicki rozmach, wątki patriotyczne i doskonałe opisy codziennych sytuacji. Jak na sagę przystało, powieść przedstawia dzieje dwóch pokoleń Niechciców. Czas powieściowy – od końca XIX w. do wybuchu I wojny światowej, ale w retrospekcjach sięga połowy XIX w., miejsca akcji – zmienne. Fabułę wyznacza rytm narodzin, ślubów i pogrzebów. Ale jesteśmy przecież w latach trzydziestych, nie może się więc obejść bez psychologizowania!
A zatem – głębokie portrety dwóch odmiennych natur: „współbrzmiącego z życiem” Bogumiła i nieufnej, pełnej lęków i niespełnionych pragnień Barbary.
Ale Noce i dnie to nie tylko powieść rodzinna. Można ją odczytać jako utwór o przemianach społecznych (losy zubożałej szlachty!), historii (od powstania styczniowego do I wojny światowej), religii, Bogu i sensie ludzkiej egzystencji. Narracja obiektywna przeplata się z subiektywną.

Powieściowe eksperymenty

Ferdydurke – pierwsza powieść Witolda Gombrowicza. Dziś wiemy, że to wydarzenie. W niej: świat w krzywym zwierciadle, absurd życia. Bohater, trzydziestolatek Józio, zostaje zmuszony do powrotu do szkoły – jest „upupiony” – traktowany przez wszystkich jak dziecko. Profesorzy Pimko i Bladaczka wbijają mu do głowy, że „Słowacki wielkim poetą był”. Szkoła (część pierwsza) to groteskowy obraz „bogoojczyźnianej” tradycji i konserwatyzmu. Część druga – rozgrywa się w domu pretensjonalnych inteligentów z lat trzydziestych – to kpina z nowoczesności, kultu ciała i rozluźnienia obyczajów. Trzecia część rozgrywa się w szlacheckim dworku, do którego Józia zaprasza jego szkolny kolega – Miętus. Panuje tu moralny ład i obowiązują uświęcone od wieków prawa, które niespokojny Miętus chce obalić. Józio zaręcza się z panną z dobrego domu, a potem ucieka.
Gombrowicz kpi ze wszystkiego, co narzucone, sztuczne, konwencjonalne. Nowatorska jest groteskowość świata przedstawionego oraz autotematyzm. Pisarz cały czas podkreśla, że obcujemy z fikcją literacką, przerywa akcję, żeby skomentować i wyszydzić opisywane zdarzenia.

Bruno Schulz: Sklepy cynamonowe i Sanatorium Pod Klepsydrą. Zdąży napisać tylko tyle, ale i tak zelektryzuje współczesnych! Zachwyca się nim Nałkowska, Witkacy, Tuwim, przeciwnikiem jest tylko Iwaszkiewicz. Teksty Schulza nie dają się łatwo zaszufladkować. W Sklepach cynamonowych pierwszoosobowy narrator (nastoletni chłopak) obserwuje i komentuje rzeczywistość, w Sanatorium Pod Klepsydrą narrator jest uczestnikiem wydarzeń. W obu książkach – rzeczywistość odrealniona, pełna symboli z żydowskiej tradycji, mitów i obsesji. Swobodne skojarzenia – bliskie psychoanalizie i surrealizmowi. Język: zmetaforyzowany, bliski poezji, zabawy słowotwórcze, zwracanie uwagi na warstwę brzmieniową.

Proza katastroficzna

To np. Nienasycenie Witkacego. Z perspektywy lat trzydziestych jesteśmy w odległej przyszłości – w Polsce końca XX wieku. Rządzi Kocmołuchowicz (karykatura Piłsudskiego?), intelektualiści i władza pogrążone są w narkomanii i rozpuście, kompletny upadek wartości. Katastrofa nadciąga od wschodu – to Chińczycy ze swoimi pigułkami Mutri-Binga. W końcu zwyciężają. Triumf wschodniego totalitaryzmu – podbity przez niego naród jest nieszczęśliwy (poczucie „nienasycenia formą”).
Witkacy jako prozaik pozostał wierny stylowi, który stworzył w poprzedniej dekadzie – autorski dystans, zamierzona sztuczność, oryginalny język (neologizmy, kalambury, stylizacje).

Poezja

Kontynuacje: Julian Przyboś

Ten sam (awangarda!), a jednocześnie – inny niż w poprzednim dziesięcioleciu. Nadal posługuje się językiem poetyckiego skrótu, ale nie pisze już o śrubach – z biegiem czasu więcej u niego uczuć i zaglądania w zakamarki własnej duszy. Wydaje tomiki: Z ponad, W głąb las, Równanie serca.
Najpopularniejszy (najlepszy?) wiersz z lat trzydziestych to Z Tatr (utwór poświęcony pamięci alpinistki, która zginęła na Zamarłej Turni). Przed Przybosiem żaden poeta nie opisywał górskiego krajobrazu z punktu widzenia osoby, która dramatycznie walczy o życie na skraju przepaści! Stąd zagęszczenie oryginalnych metafor, odwrócenie krajobrazu „do góry dnem”. Nie pada tu ani jedno słowo o tragizmie zdarzenia czy uczuciu, jakie łączyło poetę z taterniczką (a tak było) – za cały komentarz starcza zdanie: „Jak cicho w zatrzaśniętej pięści pochować Zamarłą”.

Katastrofizm

Jego prekursor, patron i duchowy przywódca to Józef Czechowicz. Debiut – II Awangarda – jeszcze w latach dwudziestych (tomik Kamień). Szuka inspiracji u twórców Awangardy Krakowskiej – zwłaszcza w rozprawach Peipera. Stąd: skrótowość, zwięzłość, zagęszczenie metafor. Ale też od początku ujawnia swą poetycką indywidualność: wizyjną wyobraźnię, operowanie tajemniczością, tendencję do posługiwania się symbolem. Nawet do arkadyjskich wizji wprowadza nastrój lęku i zagrożenia. Z biegiem czasu jego katastrofizm narasta, poeta sięga po modny w latach trzydziestych surrealizm (technika odległych skojarzeń). Apokalipsa spełnia się w pierwszych dniach września: poeta ginie podczas bombardowania rodzinnego Lublina.

Awangarda Wileńska

W Wilnie powstaje czasopismo „Żagary” (działa do roku 1934). Jego założyciele (potem członkowie grupy poetyckiej o tej samej nazwie, zwani też Awangardą Wileńską lub II Awangardą) to przede wszystkim: Czesław Miłosz, Jerzy Zagórski, Aleksander Rymkiewicz i Jerzy Putrament. Łączy ich katastrofizm. Odchodzą od założeń Awangardy Krakowskiej, sięgają po neoklasycyzm, symbolizm, romantyczne wizjonerstwo.
Debiutanckie tomiki Miłosza: Poemat o czasie zastygłym i Trzy zimy. W obu – świat pogrążony w chaosie i niepamięci, bez tradycji i historii. Apokaliptyczny nastrój trwogi. Jego katastrofizm nie prowadzi jednak do nihilizmu i poddania się – jest „wstępem” do późniejszej aktywnej postawy.

Konstanty Ildefons Gałczyński

Poeta więcej niż oryginalny. Przelotnie wiąże się z warszawską grupą Kwadryga, ale nie pasuje do jej zawężonego do spraw społecznych programu. Debiut: powieść poetycka Porfirion Osiełek czyli Klub Świętokradców. Już w niej – cechy typowe dla całej jego twórczości: ironia i dystans wobec świata, kpina z uznanych wartości, odrzucenie sztuczności i fałszu. Ulubione środki poetyckie: paradoks, żart językowy, kalambur, groteska. Ta postawa to odpowiedź na katastrofizm, protest przeciwko niesprawiedliwości Polski lat trzydziestych (a jednak!), lecz przede wszystkim – potrzeba „zwariowanej”, cygańskiej duszy.

Dramat

Psychologizm w teatrze

Zofia Nałkowska i jej Dom kobiet. Pod względem formy – utwór tradycyjny (zwięzły, zachowuje jedność miejsca, akcji i czasu), treściowo nowoczesny (czerpie z tak modnej w latach trzydziestych psychoanalizy!). Bohaterki utworu, mieszkające razem kobiety, współczują Joannie, która dopiero co została wdową. W toku rozwoju fabuły okazuje się, że jej „idealny” mąż przez wiele lat miał romans. Pesymistyczne przesłanie: nie sposób poznać całej prawdy o drugim człowieku, naszym zachowaniem w dużym stopniu rządzi podświadomość i erotyzm, w kontaktach z ludźmi zakładamy różne maski i prezentujemy fałszywe „ja”.

Teatr awangardowy

To Witkacy (Stanisław Ignacy Witkiewicz) i Witold Gombrowicz.

Witkacy kontynuuje założenia Teatru Czystej Formy z lat dwudziestych (przypomnijmy: teatr nie musi naśladować rzeczywistości, ale powinien szokować). Jego najwybitniejszy dramat lat trzydziestych to Szewcy – katastroficzna wizja historii. Punkt wyjścia – szewcy pod wodzą Sajetana Tempe dojrzewają do buntu. Chcą stworzyć sprawiedliwe państwo, ale ich zamiary udaremnia prokurator Scurvy. Z pomocą faszyzującej drużyny „Dziarskich Chłopców ” zamyka ich w celi „przymusowej bezczynności”. Nastroje się zaostrzają. Groteskowe hasła (np.: „but jako abso–lut”), „uszewczenie” strażników i… pierwszy przewrót (robotniczy – skojarzenie z rewolucją bolszewicką). Kończy się… epoką terroru, upadku człowieczeństwa i bezwzględnej biurokracji. Przesłanie dramatu: koło historii raz puszczone w ruch samo się dalej napędza i prowadzi świat ku zagładzie. Nowatorstwo i deformacja świata przedstawionego, groteskowe mieszanie różnych stylów, wulgaryzmy.

Gombrowicz jako dramaturg – Iwona, księżniczka Burgunda. Znów problem zniewalających człowieka konwenansów. Następca tronu – książę Filip – wybiera na żonę prostą, głupawą dziewczynę. Otoczenie odbiera to jako żart, sztuka początkowo toczy się jak farsa. Ale decyzja Filipa jest poważna, król zarządza: trzeba zgładzić Iwonę! Na obiad zostają podane ościste karasie, dziewczyna się dławi, nikt jej nie pomaga i problem jest rozwiązany. Przesłanie: narzucone formy zachowania i postępowania podporządkowują sobie ludzi, nakładają im maski. Wywołuje to sytuacje groteskowe (niezręczność Iwony na tle dworzan), ale i tragiczne (jej śmierć). Bunt jest bezcelowy, bo buntownicy, jak Filip, wcześniej czy później poddadzą się konwenansom.

Zobacz:

Literatura polska w latach 1946-1955