Literatura polska w latach 1946-1955

Koniec wojny to westchnienie ulgi, śmiałe spojrzenie w przyszłość, ale też i rozrachunek z niechlubną przeszłością. Polska, ledwie otrząsnąwszy się z koszmaru okupacji, popada w nową niewolę.

Najważniejsze wydarzenia

Świat

1946 – powieść Grek Zorba Nikosa Kazandzakisa
1947 – Ukazuje się Doktor Faustus Tomasza Manna
– zostaje wydana Dżuma Alberta Camusa – kwintesencja filozofii egzystencjalnej
– powstaje Pod wulkanem Malcolma Lowry’ego – pesymistyczny obraz ciemnych stron ludzkiej natury
1948 – Młode lwy Irwina Shawa – powieść o wojnie
1949 – przerażająca wizja totalitarnej przyszłości w powieści George Orwella Rok 1984
1950 – Eugène Ionesco pisze Łysą śpiewaczkę – teatr absurdu
1951 – powstaje kultowa powieść Jerome Salingera Buszujący w zbożu – manifest pokolenia beatników
– Stąd do wieczności Jamesa Jonesa
1952 – powstaje Stary człowiek i morze Ernesta Hemingwaya – proza behawiorystyczna
– Albert Camus Człowiek zbuntowany – esej egzystencjalistyczny
1953 – Samuel Beckett pisze Czekając na Godota – najważniejsze dzieło teatru absurdu
– Podróż do źródeł czasu Alejo Carpentiera
1954 – powstaje Władca much Williama Goldinga – pesymistyczna wizja ludzkiej natury
1955 – John Ronald Tolkien wydaje Władcę pierścieni – narodziny nurtu fantasy
– skandalizująca powieść Vladimira Nabokova Lolita

Polska:

1946 – pierwszy numer „Wiadomości” wydawanych w Londynie do 1981 r. (red. Mieczysław Grydzewski)
– debiut Stanisława Dygata (Jezioro Bodeńskie) i Kazimierza Brandysa (Drewniany koń)
– Zofia Nałkowska wydaje Medaliony
– powstają Dwa teatry – dramat Jerzego Szaniawskiego
1947 – debiut Tadeusza Różewicza – tomik Niepokój
– pierwszy numer „Kultury” (red. Jerzy Giedroyc)
1948 – Jerzy Andrzejewski wydaje Popiół i diament
– kolejny zbiór wierszy Tadeusza Różewicza – Czerwona rękawiczka
– tomy opowiadań Tadeusza Borowskiego Pożegnanie z Marią, Kamienny świat
1949 – szczeciński zjazd Związku Zawodowego Literatów Polskich – podporządkowanie literatury realizmowi socjalistycznemu
– dramat Niemcy Leona Kruczkowskiego
– wydanie w Paryżu Na nieludzkiej ziemi Józefa Czapskiego
1950 – powieści produkcyjne: Przy budowie Tadeusza Konwickiego, Traktory zdobędą wiosnę Witolda Zalewskiego
– likwidacja pism „Odrodzenie„” i „Kuźnica„”, stworzenie z nich „Nowej Kultury” – gazety propagującej tendencje socrealistyczne
1951 – Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego ukazuje się w Londynie w języku angielskim
– 3 VII – samobójstwo Tadeusza Borowskiego
– na emigrację decyduje się Czesław Miłosz
1952 – zbiory poezji: Mieczysława Jastruna Poemat o mowie polskiej, Wisławy Szymborskiej Dlatego żyjemy, Tadeusza Różewicza Wiersze i obrazy, K. I. Gałczyńskiego Kronika olsztyńska
– Pamiątka z Celulozy Igora Newerlego
– pierwsza audycja Głos wolnej Polski w Radiu Wolna Europa (rozgłośnią kierował Jan Nowak-Jeziorański)
1953 – w paryskiej Bibliotece Kultury ukazują się Trans-Atlantyk i Ślub Witolda Gombrowicza oraz Zniewolony umysł Czesława Miłosza
– zawieszenie wydawania „Tygodnika Powszechnego” z powodu odmowy zamieszczenia pochwalnego artykułu o zmarłym właśnie Stalinie
– aresztowanie kardynała Stefana Wyszyńskiego – zaczynają powstawać jego Zapiski więzienne (wydane w Paryżu w 1982)
1954 – Czarny potok – nowatorska powieść Leonarda Buczkowskiego
– powstanie STS – u (Studenckiego Teatru Satyryków)
1955 – opublikowanie w „Nowej Kulturze” Poematu dla dorosłych Adama Ważyka – odrzucenie socrealizmu
– Czesław Miłosz wydaje w Paryżu Dolinę Issy
– pierwsze po wojnie inscenizacje Dziadów Adama Mickiewicza i Nocy listopadowej Stanisława Wyspiańskiego
– popularna powieść Leopolda Tyrmanda Zły

Co na świecie?

Filozofia

Egzystencjalizm – choć istniał „od zawsze”, do jego rozpowszechnienia przyczynili się dwaj Francuzi – Jean Paul Sartre i Albert Camus. Pierwszy stworzył filozoficzne dzieło pt. Byt i nicość, drugi – trzy ważne powieści: Obcy, Dżuma i Upadek.
Główne tezy: człowiek jest samotny (Bóg nie istnieje) i absolutnie wolny w swych wyborach, musi jednak ponosić za nie odpowiedzialność, tak przed sobą, jak i przed całą ludzkością.

„Konkurencją” dla egzystencjalizmu był personalizm. Dla jego głównych ideologów – Jacques’a Maritaina i Emmanuela Mouniera, najważniejsza była ludzka indywidualność i… dusza ludzka. Dzięki duszy człowiek może się rozwijać, a także komunikować z otoczeniem. Personalizm to nurt chrześcijański, jego cechą jest optymizm.

Literatura

Najważniejsze wydarzenie to objawienie się teatru absurdu. Momentem przełomu było wystawienie w roku 1953 Czekając na Godota Samuela Becketta. Za nim poszli inni, jak Eugène Ionesco czy Jean Genet. Ich utwory nie mają prawie wcale akcji, karykaturalne postacie przypominają raczej kukły niż żywych ludzi – nie są w stanie ani się porozumieć, ani podjąć żadnego działania. Teatr absurdu to skrajnie pesymistyczna wizja człowieka i cywilizacji.

Rewolucja obejmuje też prozę – we Francji powstaje „nowa powieść” (nouveau roman), jej cechy to odrzucenie psychologii, eksperymenty z narracją, czasem powieściowym i językiem. Główni przedstawiciele – Michel Butor i Alain Robbe-Grillet.

Ciekawie dzieje się również za oceanem – wschodzącą gwiazdą światowej literatury jest Ernest Hemingway (najważniejsza powieść – Komu bije dzwon). Jego bohaterowie to ludzie twardzi, zamknięci w sobie i nie okazujący emocji. Nigdy nie poznajemy ich uczuć – pisarz przedstawia nam swych bohaterów jedynie poprzez zachowanie i dialogi. Daje to początek kierunkowi zwanemu behawioryzmem.

Sztuka

Modna jest abstrakcja, artystów nuży naśladowanie natury, bardziej pociągają ich bryły, barwy i kompozycja. W Ameryce wybucha ekspresjonizm abstrakcyjny z Jacksonem Pollockiem, we Francji – taszyzm z Ottonem Alfredem. Ponadto wciąż popularny jest surrealizm.

Polska

Ale do nas wszystko to dotrze dopiero za wiele lat. Powojenna Polska to kraj ruin i nowego ustroju. Postanowienia konferencji w Jałcie i zimna wojna podzieliły świat na dwa odrębne obozy polityczne – obóz państw zachodnich, kapitalistycznych oraz tzw. blok wschodni, czyli państwa znajdujące się w strefie wpływów ZSSR. Polska, oczywiście, znalazła się wśród tych drugich.

Zmienia się więc ustrój, zmienia się władza, zmienia się i literatura, której wyznaczono „odgórnie” nowe zadania. Wielu pisarzy tego nie akceptuje, wybierając życie na emigracji. Ci, którzy pozostali w kraju, przyjmują różne postawy – od milczenia i buntu po pełną akceptację nowego systemu. Głosy krytyczne eliminowała cenzura – już w 1946 roku powstał Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk.
Polska jest „odcięta” od kontaktów z kulturą europejską. Krajowa literatura tych lat rozwijała się niemal w całkowitej izolacji. Sytuację tę zmieniła dopiero odwilż, której symptomy są widoczne od roku 1954, apogeum zaś nastąpiło w 1956.

Literatura na emigracji

Wielu twórców po zakończeniu wojny zdecydowało się nie wracać do kraju. Emigrację wybrali m.in. Andrzej Bobkowski, Józef Czapski, Gustaw Herling-Grudziński, Józef Mackiewicz, Jerzy Stempowski, Witold Gombrowicz i Melchior Wańkowicz. Powstały w latach wojny podział literatury polskiej na krajową i emigracyjną został w ten sposób utrwalony na długie lata.

Pozostający za granicą twórcy skupiali się wokół dwóch głównych czasopism polskiej emigracji – londyńskich „Wiadomości” i paryskiej „Kultury”.
Pierwszy numer „Wiadomości” ukazał się w kwietniu 1946 roku. Redaktorem naczelnym był Mieczysław Grydzewski. Wokół „Wiadomości” skupiali się pisarze, którzy chcieli się kompletnie odciąć od socjalistycznej Polski – odmawiali współpracy z krajowymi wydawnictwami kierowanymi przez nowe władze.

Inaczej było z „Kulturą”, wydawaną od lipca 1947 roku w Rzymie, a potem w Paryżu. Jej redaktor naczelny, Jerzy Giedroyc, chciał utrzymywać więzi z krajem, obawiając się powstania „getta kulturalnego na emigracji”. Pismo Giedroycia szczególnie starało się propagować wartościowe utwory literackie: od 1953 roku wydawana była Biblioteka Kultury (rozpoczęto od Trans-Atlantyku i Ślubu Witolda Gombrowicza oraz Zniewolonego umysłu Czesława Miłosza). Kultura była wydawana aż do śmierci Giedroycia, we wrześniu roku 2000.
Pisarzy emigracyjnych skupiały nie tylko liczne czasopisma czy wydawnictwa, ale też na przykład otwarty w 1949 Instytut Kultury Polskiej w Londynie i polskojęzyczne radiostacje (radio BBC, Głos Ameryki, od 1952 Wolna Europa), które adresowane były do Polaków w kraju.
Uwaga!
Za granicą ukazują się te utwory, które z powodów politycznych nie zostałyby wydane w kraju – mówiące o zbrodniach radzieckich. Najważniejsze z nich to Na nieludzkiej ziemi Józefa Czapskiego (Paryż 1949) i Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego.

Inny świat to opis doświadczeń autora z pobytu w sowieckich więzieniach i łagrach. Grudziński pokazuje absurdalność przyczyn aresztowań i straszliwe warunki, w jakich żyli więźniowie: głód, zimno, wyniszczającą pracę. Obserwacje te służą za tło rozważań o ludzkiej naturze („Człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach”) i o zachowaniach jednostki wobec systemu totalitarnego. Grudziński ukazuje, jak za pomocą fizycznych i psychicznych tortur można zmienić człowieka w niewolnika systemu, całkowicie posłusznego władzy. Wyjątkowość Innego świata polega właśnie na tym, że jest nie tylko dokumentem zbrodni sowieckich, ale też rozważaniami o człowieczeństwie.

Rok 1951 – Czesław Miłosz staje się poetą emigracyjnym. Wydaje dwa ważne utwory: Zniewolony umysł (Paryż,1953) i Dolinę Issy (Paryż,1955). Pierwszy to esej mówiący o wpływie systemu totalitarnego na ludzki umysł i na kulturę, drugi – powieść na motywach autobiograficznych, w której Miłosz maluje obraz przedwojennej, wielokulturowej Litwy.

Proza

Dominującym tematem jest wojna. Ludzkie tragedie i załamanie się humanistycznego systemu wartości domagały się jakiegoś komentarza. Pojawiają się Medaliony Zofii Nałkowskiej, książka – dokument oparty na doświadczeniach z pracy w Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich. Medaliony składają się z krótkich opowiadań będących relacjami ofiar lub świadków niemieckiego ludobójstwa. Nałkowska pokazuje w nich duchowe okaleczenie tych, którzy wojnę przeżyli: obojętność wobec wytwarzania mydła z ludzkiego tłuszczu (Profesor Spanner), strach przed pomocą rannej Żydówce (Przy torze kolejowym), dzieci bawiące się w palenie Żydów (Dorośli i dzieci w Oświęcimiu). Słynne motto Medalionów: „Ludzie ludziom zgotowali ten los” stało się przestrogą powtarzaną przez pokolenia.

Pożegnanie z Marią – tom opowiadań Tadeusza Borowskiego na temat życia w obozie koncentracyjnym. W literaturze obozowej obowiązywał dotychczas schemat: okrutni strażnicy kontra szlachetni, niewinni więźniowie. W Pożegnaniu z Marią jest inaczej. Narratorem jest Tadek – więzień obozu. Relacjonuje on zdarzenia beznamiętnie, zastosowana przez Borowskiego technika bliska behawioryzmowi pozwala ukazać spustoszenie, jakiego obozowe życie dokonało w umyśle Tadka. Bohater Borowskiego to człowiek „zlagrowany”, czyli taki, który zaakceptował panujące w obozie prawa i wyzbył się zasad moralnych. Opowiadania Borowskiego pokazują klęskę ideałów humanistycznych – walcząc o przeżycie, człowiek przystosowuje się do najpotworniejszych warunków. Pożegnanie z Marią wywołało swego rodzaju skandal, autorowi zarzucano nihilizm, Borowski pokazuje jednak wyraźnie, że moralność i kultura nie zapobiegły apokalipsie obozów koncentracyjnych.

A co z teraźniejszością?
O niej opowiada Popiół i diament Jerzego Andrzejewskiego. Główny bohater – Maciek Chełmicki, żołnierz AK – przyjeżdża do Ostrowca, by zabić Szczukę, sekretarza partii. Miłość do Krysi sprawia, że bohater marzy już o spokoju, ale obowiązuje go przysięga żołnierska. Akcja utworu rozgrywa się w czasie pierwszych dni wolności (6-9 maja 1945). Pisarz próbuje ukazać nastroje społeczeństwa, które jest rozbite, niepewne przyszłości. Do władzy garną się karierowicze (scena bankietu w Monopolu). Niemożliwy jest powrót do dawnego życia – doświadcza tego sędzia Kossecki, który ocalił życie w obozie, bo pełnił funkcję kapo. Destrukcyjny wpływ wojny widać najwyraźniej w zachowaniach najmłodszego pokolenia (grupa Jurka Szrettera), dla którego zabójstwo nie jest już czymś szokującym. Tragiczny jest także los młodych akowców, przez sytuację zmuszonych do trudnych wyborów. Pragną żyć normalnie, zapomnieć o zabijaniu, ale w dalszym ciągu obowiązuje ich posłuszeństwo wobec swych przywódców.

Choć powieści tej zarzuca się pewną tendencyjność, dość wiernie ukazuje ona stan polskiego społeczeństwa w tamtym okresie. Tytuł książki, zaczerpnięty z wiersza C. K. Norwida, odnosić można zarówno do zagubienia młodego pokolenia, tak okrutnie potraktowanego przez historię, jak i do potrzeby odbudowy Polski, ukształtowania nowych wartości.

Poezja

W poezji trwa okres przejściowy. Wzorce poetyckie sprzed 1939 roku były zdezaktualizowane, tragiczne doświadczenia okupacji nakazywały poszukiwać nowych dróg.

Czesław Miłosz łączy pesymizm z wiarą w możliwość odbudowania porządku świata.
Poeci starszego pokolenia (np. Mieczysław Jastrun czy Jerzy Zagórski) widzą w wojnie naukę dla ludzkości, doświadczenie, które daje mądrość.
Jednym z najważniejszych poetów tego okresu jest Tadeusz Różewicz. Jego wiersze ukazują człowieka okaleczonego przez wojnę. W swoich dwóch pierwszych tomikach (Niepokój i Czerwona rękawiczka) Różewicz pokazuje przedstawiciela swojego pokolenia, kogoś, kto ocalał przypadkiem i jedynie fizycznie. Jego poezja opisuje zagładę wszystkich wartości moralnych, pomieszanie pojęć dobra i zła, a jednocześnie ogromną potrzebę odbudowania kodeksu wartości, odnalezienia „nauczyciela i mistrza”. W formie jego wierszy rzuca się w oczy prozaizacja języka i rezygnacja ze środków stylistycznych. Ich obecność jest zbędna w poezji „tworzonej po Oświęcimu”.

Dramat

W dramacie dominuje forma tradycyjna, utwory sceniczne tego okresu to głównie realistyczne utwory psychologiczno – społeczne. Ulubionym tematem jest, oczywiście, wojna i okupacja.

Przykładem mogą być Niemcy Leona Kruczkowskiego. Autor próbuje w nim przełamać stereotyp złego Niemca, pokazując zróżnicowanie postaw wobec faszyzmu: obok okrutnego gestapowca Willego Sonnenbrucha pojawia się „przypadkiem” wplątany w wojnę Hoppe. Mówi też Kruczkowski o potrzebie przeciwstawiania się złu – profesor Sonnenbruch myśli, że pozostaje uczciwym człowiekiem, nie reagując na wykorzystywanie swoich badań w zbrodniczym celu.
Inny ważny utwór to Dwa teatry Jerzego Szaniawskiego – dramat ukazujący dwa typy teatru: realistyczny i poetycki, symboliczny.
Duże znaczenie dla polskiego dramatu okazały się mieć utwory wydane na emigracji, jak Ślub Witolda Gombrowicza. Te nowe tendencje przenikną jednak do literatury krajowej dopiero później.

Jeśli chodzi o życie teatralne, to godne odnotowania jest powstanie w 1954 roku teatru Bim Bom w Gdańsku, STS – u (Studenckiego Teatru Satyryków) w Warszawie, a w 1955 roku stworzonego przez Mirona Białoszewskiego Teatru na Tarczyńskiej.

Socrealizm

Jego założenia ogłoszone zostały w styczniu 1949 roku, na szczecińskim zjeździe Związku Zawodowego Literatów Polskich. Skończyła się swoboda twórcza pierwszych lat powojennych. Na zjeździe odrzucono wszelkie tendencje awangardowe, uznając za jedynie słuszny program realizmu socjalistycznego. Ta metoda twórcza, powstała w Związku Radzieckim, wymagała od twórców jednoznacznej deklaracji politycznej i uczynienia literatury bronią w walce o zwycięstwo socjalizmu. Osiągnięcie takich postaw zapewniały mecenat państwa i ścisła kontrola publikacji.

Cechą powstającej wówczas literatury była schematyczność: w czarno-białym świecie toczyła się zazwyczaj walka bohatera pozytywnego(robotnika, działacza partyjnego) z wrogiem klasowym czy imperialistycznym agentem. Akcja takich utworów dotyczyła najczęściej pracy, toczyła się na budowie, w fabryce itp. Były to tzw. produkcyjniaki (powieści lub sztuki produkcyjne), których przykładami mogą być Węgiel Aleksandra Ścibora-Rylskiego, Przy budowie Tadeusza Konwickiego czy Traktory zdobędą wiosnę Witolda Zalewskiego. Rezygnując z dążenia do prawdy, pokazywano w optymistyczny sposób piękno socjalistycznego kraju.

Tendencje socrealistyczne – traktowane dziś często jako wstydliwy, a i humorystyczny szczegół biografii pisarzy – pojawiały się w tekstach wielu twórców. Niewielu potrafiło zrezygnować z publikowania (jak np. Zbigniew Herbert, Jan Józef Szczepański, Hanna Malewska, Jan Parandowski). Do głosicieli nowej ideologii, zwanych pokoleniem pryszczatych, należeli m.in. Wiktor Woroszylski,
Adam Ważyk, Władysław Broniewski, Mieczysław Jastrun, Igor Newerly (powieść Pamiątka z Celulozy) i Tadeusz Konwicki.

Zobacz:

Literatura polska w latach 1956-1967