Epoka
Współczesność
Tragiczne doświadczenia II wojny światowej (holokaust).
Dzieło
Tom opowiadań Pożegnanie z Marią (1948)
Ważne utwory: Pożegnanie z Marią, Dzień na Harmenzach, U nas w Auschwitzu…, Proszę państwa do gazu, Ludzie, którzy szli.
Forma utworu
- Narrator: człowiek obeznany z realiami obozu – vorarbeiter Tadek; zamierzona kreacja autorska, choć imię sugerowałoby autobiograficzność tekstu.
- Narracja: behawiorystyczna – więźniowie przedstawiani od strony gestów i zachowań (redukcja psychiki).
- Opis: bardzo szczegółowy, niekiedy brutalny.
- Język: pozbawiony emocjonalności, liczne idiomy nazywające realia obozu (np. blokowy, kapo, kanada, muzułman, stary numer), swoiste obozowe esperanto – mieszanina różnych języków, pozwalająca porozumieć się ludziom różnych narodowości.
Skandal związany z Opowiadaniami
Przyczyną skandalu stała się konstrukcja głównego bohatera. Vorarbeiter Tadek – nie jest idealną ofiarą. Jest typem człowieka wypaczonego przez obóz, pragnącego za wszelką cenę przeżyć i pomóc narzeczonej. To człowiek, który pozbył się wrażliwości wobec śmierci i cierpienia. Bohater nosi imię autora i ma podobne wątki biograficzne. Czyżby więc Borowski pisał o sobie, przyznawał się do znieczulicy i cynizmu? Czyżby popierał cyniczną postawę?
Oto – chcielibyśmy, by zawsze przedstawiano ofiarę jako szlachetną, cierpiącą i godnie przeciwstawiającą się oprawcy. Wówczas zawsze strażnik będzie zbrodniarzem, a więzień świętym. Borowski burzy tę logiczną konstrukcję i pokazuje istotę hitlerowskiej zbrodni – deformację psychiki więźniów, którzy wcale nie pozostają szlachetni i heroiczni. Publika nie chciała tak po prostu przyjąć, że jest to celowy zabieg prozatorski, że Vorarbeiter Tadek i Tadek Borowski to dwie różne postacie, a bohater opowiadań jest postacią fikcyjną, stworzoną, by pokazać, co dzieje się z człowiekiem w nieludzkich warunkach. Inne niż proste, biało-czarne dzieje obozu: wizerunki ofiary i kata drażniły i powodowały krytykę. Poza tym Borowski używał w swoich opowiadaniach nowej, zachodniej techniki – behawioryzmu – opisu wyglądu postaci i ich zachowania z zewnątrz.
Interesująco pisze o tym Miłosz w Zniewolonym umyśle. „Książka Borowskiego z punktu widzenia kanonów narzuconych pisarzom z Centrum była zbrodnią. Ukazywał on bowiem świat obozów nie tak, jak należało, lecz tak, jak go widział”. Partia postanowiła jednak „wychować” sobie młodego twórcę. Z powodzeniem. W 1950 r. Borowski odżegnał się od poprzedniej twórczości, stał się homo politicus, zażartym, ciętym propagandystą.
Bohaterowie
- Ludzie zmuszeni przez realia wojny do kombinowania, kradzieży. W większości pozbawieni indywidualnych rysów więźniowie obozu – ludzie zlagrowani, bez wartości moralnych, starający się przeżyć za wszelką cenę (Żyd Beker, który zabił własnego syna za kradzież chleba, Iwan, Henri, Andriej).
- Tadek – młody poeta pracujący w składzie budowlanym (Pożegnanie z Marią), później więzień Oświęcimia – vorarbeiter, człowiek znający i akceptujący zasady życia obozowego.
- Maria – kobieta stworzona do miłości, a zarabiająca sprzedażą bimbru, w Pożegnaniu z Marią aresztowana i zabita w obozie koncentracyjnym. Adresatka listów pisanych przez Tadka w obozie.
Psychika człowieka zlagrowanego – główny temat opowiadań Tadeusza Borowskiego
Człowiek zlagrowany – czyli więzień (niem. Lager), który jest:
- bezsilny wobec masowej, ciągłej śmierci i zbrodni,
- zobojętniały na ból i rozpacz,
- „zmuzułmaniony” – upadły moralnie, fizycznie i egoistyczny w obronie życia.
Rzeczywistość obozowa okazuje się tu sumą przemocy, a ludzie, którzy w niej uczestniczą, to mocni i słabi, ci, którzy gwałt zadają i ci, którzy mu ulegają. Vorarbeiter Tadek nieźle sobie radził. Ponieważ wkręcił się do służb medycznych, mógł lepiej funkcjonować, pomagać narzeczonej i czuł się bezpieczniej. Chodził „na transporty”, siedział w oknie, gdy obóz stał na apelu… Niemniej jednak realistycznie opisuje doświadczalny blok kobiet, krematoria, zupę z brukwi i katorżniczą pracę więźniów, całą przerażającą technikę uśmiercania. W tym żyje człowiek zlagrowany.
Jak ocenić jego psychikę?
Vorarbeiter, zlagrowany, pozostawił sobie tylko jedno uczucie – miłość do dziewczyny i tylko jedną ideę – przetrwania, a to znaczyło przystosować się do istniejących warunków, zaakceptować śmierć i okrucieństwo. Zdobyć leki, zdobyć jedzenie – oto cel życia. Nie można oceniać tej postawy. Nie jesteśmy do tego uprawnieni. Możemy najwyżej ocenić w sposób druzgocący totalitaryzm, system hitlerowski, który dopuścił do powstania obozów i wypaczenia ludzkiej psychiki.
Co dzieje się z ludzką psychiką wobec tak silnego zagrożenia?
- Obojętnieją na śmierć – w obliczu masowości i codzienności śmierci.
- Obojętnieją na cudze cierpienia – w obliczu ciągłego cierpienia.
- Przyjmują realia obozowej rzeczywistości za rzecz normalną – godzą się z nią. Tytuł U nas w Auschwitzu dowodzi postawy utożsamienia się z miejscem, a nawet poczucia dumy…
- Zapominają o dawnym życiu i wartościach – w obliczu jedynego sensownego teraz celu: przeżyć, przetrwać, ocalić siebie. W ich psychikę wkrada się cynizm, nawet cwaniactwo, inne kategorie ocen i odniesień. Vorarbeiter Tadek jest tego najlepszym przykładem.
Pożegnanie z Marią jako utwór o…
- wstrząsających realiach życia obozowego, obóz jako wytwór systemu totalitarnego,
- planowej organizacji zagłady Żydów,
- zdeterminowaniu człowieka przez historię i biologię, podatności ludzi na zło,
- zagładzie wszelkich wartości moralnych, nietrwałości etyki i kultury w czasach nieludzkich,
- relatywizmie etycznym,
- upadku kultury europejskiej (jego efektem są obozy).
Autor
Tadeusz Borowski należał do pokolenia Kolumbów (urodzony w roku 1922), z młodości spędzonej w Żytomierzu na Ukrainie wyniósł pierwsze pełne cierpień doświadczenia: ojciec jego był w 1926 r. zesłany do Karelii, matka w 1930 r. nad Jenisej. Całej rodzinie udało się powrócić do Polski, lecz wkrótce wybuchła wojna.
- I okres twórczości Borowskiego to lata 1942-1945
Można powiedzieć – epoka okupacyjna. Jest to czas poezji – tom Gdziekolwiek ziemia.
Jest to też okres studiów na tajnej polonistyce, miłości do Marii Rundo i okupacyjnej prozy. 1943 to rok aresztowań – najpierw gestapowcy aresztowali Marię, udał się jej śladem Borowski. Przeżył Pawiak, Oświęcim, Dautmergen i Dachau-Allach. Tu został wyzwolony. Odnalazł Marię i ożenił się z nią.
- II etap to lata 1945-1949
To publikacja najsłynniejszych dzieł:- Pożegnanie z Marią – zbiór opowiadań – 1947
- Pewien żołnierz – 1947
- Kamienny świat – 1948
Lecz rok 1948 – to rok przyjęcia Borowskiego do PZPR, rok 1949 – to słynny zjazd Związku Zawodowego Literatów Polskich, który określił, że technika socrealizmu jest jedyną obowiązującą metodą twórczą. Faktem jest też, że obozowe opowiadania wzbudziły wiele sensacji i dyskusji oraz krytyki. Nastąpiła więc przemiana.
- III okres twórczości pisarza to lata 1949-1950
Ostatnie dwa lata życia. W 1950 r. Borowski wyparł się swojej twórczości sprzed roku 1948. Uwierzył w socrealizm i zaakceptował jego stylistykę. Napisał Opowiadania z książek i gazet, pracował w Polskim Biurze Informacji Prasowej w Berlinie.
W 1951 w Warszawie popełnił samobójstwo.
Zobacz:
Tadek, bohater Opowiadań Tadeusza Borowskiego – charakterystyka
Charakterystyka Gustaw z Innego świata. Porównanie z Tadkiem z Opowiadań Borowskiego.