Na podstawie podanych fragmentów opowiadania Tadeusza Borowskiego pt. Pożegnanie z Marią, scharakteryzuj Tadka, bohatera i narratora tego dzieła.

Maria podniosła głowę znad książki. Smuga cienia leżała na jej czole i oczach i spływała wzdłuż policzka jak przejrzysty szal. (…)
– Patrz, nie ma granicy między światłem i cieniem – szepnęła Maria. – Cień jak przypływ podpełza do nóg, otacza nas i zacieśnia świat tylko dla nas: jesteśmy ty i ja.
Pochyliłem się ku jej wargom, ku drobnym spękaniom ukrytym w ich kącikach.
– Pulsujesz poezją jak drzewo sokiem – powiedziałem żartobliwie, otrząsając głowę z natrętnego, pijackiego szumu. – Uważaj, żeby świat ciebie nie zranił toporem.
Maria rozchyliła wargi. Między zębami drżał leciutko ciemny koniuszek języka: uśmiechała się. Kiedy mocniej zacisnęła palce wokół grzybka, błysk leżący na dnie jej oczu zmatowiał i zgasł.
– Poezja! Dla mnie to rzecz tak niepojęta jak słyszenie kształtu albo dotyk dźwięku. – Odchyliła się w zadumie na poręcz kozetki. W półcieniu czerwony obcisły sweter nabrał purpurowej soczystości i tylko na grzbietach fałd, gdzie ślizgało się światło, lśnił karminową, puszystą barwą. – Ale tylko poezja umie wiernie pokazać człowieka. Myślę: pełnego człowieka.
Zabębniłem palcami o szkło kieliszka. Odezwał się kruchym, nietrwałym dźwiękiem.
– Nie wiem, Mario – rzekłem, wzruszywszy z powątpiewaniem ramionami. – Sądzę, iż miarą poezji, a może i religii, jest miłość człowieka do człowieka, które one budzą. A to jest najbardziej obiektywnym sprawdzianem rzeczy.

Twarz Marii, otoczona szerokim rondem czarnego kapelusza, była biała jak wapno. Trupioblade, kredowe dłonie podniosła spazmatycznie ku piersiom jak w geście pożegnania. Stała w aucie, wciśnięta w tłum tuż przy żandarmie. Patrzyła z natężeniem w moją twarz jak ślepa prosto w reflektor. Poruszyła wargami jakby chciała zawołać. Zachwiała się, omal nie upadła. Samochód zatrząsł się, zawarczał i nagle szarpnął. Nie wiedziałem zupełnie, co robić.
Jak się później dowiedziałem, Marię, jako aryjsko-semickiego mischlinga wywieziono wraz z transportem żydowskim do osławionego obozu nad morzem, zagazowano w komorze krematoryjnej, a jej ciało zapewne przerobiono na mydło.

Konspekt realizacji

Jak zacząć?

Odwołaj się do biografii autora obu fragmentów, Tadeusza Borowskiego. Rzeczywiście, jego narzeczona miała na imię Maria (nazywała się Maria Rundo). Oba fragmenty oparte są na jego przeżyciach, ale nie są z nimi tożsame. Ukochana Borowskiego rzeczywiście trafiła do obozu koncentracyjnego, a wcześniej była jedną z wielu ofiar częstych w ówczesnej Warszawie łapanek. Przeżyła pobyt w obozie, choć bardzo ciężko znosiła choroby, na które tam zapadła. Wcale nie została przerobiona na mydło, jak sugeruje narrator opowiadania. Wyzdrowiała i później została żoną autora Pożegnania z Marią.

Możesz już we wstępie odwołać się do tytułu opowiadania, z którego pochodzą prezentowane fragmenty i spróbować powiązać je z tytułem. Pierwszy zapewne przedstawia ostatnie chwile, które spędzili razem Tadek i Maria (choć, oczywiście, nie żegnali się jeszcze ze sobą – zawsze musieli się liczyć, że któreś z nich może zostać ofiarą łapanki, lecz tego momentu nie sposób było przewidzieć). Drugi fragment przedstawia chwilę, w której Tadek po raz ostatni widział ukochaną; jedynym możliwym w tej sytuacji pożegnaniem był niemy gest Marii. Było to rozstanie przymusowe, za które odpowiedzialnością można obarczyć okrutną historię. Wobec niej zakochani byli bezradni.

Przykład

Oba fragmenty pochodzą z utworu Tadeusza Borowskiego pt. „Pożegnanie z Marią” – to początkowy i końcowy fragment opowiadania. Choć narratora opowiadania nie możemy utożsamiać z autorem tych dzieł, Tadeuszem Borowskim, możemy mieć pewność, że wymuszone przez historię rozstanie z Marią było dla niego bardzo ważnym i ciężkim przeżyciem. Jednak oba fragmenty ukazują nam zupełnie innego Tadka, który o swojej ukochanej opowiada zupełnie inaczej – w pierwszym fragmencie czule, jako fascynującą, poetyczną istotę i bliską przyjaciółkę, w drugim pisze o niej chłodno, bez emocji. Przypatrzmy się im obu.

Co w rozwinięciu?

Ponieważ to opowiadanie znajduje się na liście lektur obowiązkowych dla zdających maturę na poziomie podstawowym, powinieneś umieć rozpoznać przytoczone fragmenty utworu, a może nawet umieścić Pożegnanie z Marią w kontekście innych opowiadań, których znajomość obowiązuje wszystkich maturzystów, takich jak U nas w Auschwitzu czy Proszę państwa do gazu.

Fragment pierwszy

Narrator tego fragmentu to wrażliwy na piękno mężczyzna. Potrafi uchwycić nastrój chwili i tworzące go drobiazgi – np. cień na twarzy dziewczyny czy specyficzny błysk w jej oczach.

Na pewno jest zakochany. Swoją dziewczynę przedstawia jako zmysłową i atrakcyjną kobietę; podziwia aurę zmysłowości, jaką umie stworzyć Maria. Pisze o jej czerwonym, obcisłym swetrze i drżącym koniuszku języka. Godne uwagi wydają mu się nawet najdrobniejsze, pozornie banalne czynności ukochanej (takie jak zaciśnięcie palców na grzybku do szycia) oraz najdrobniejsze szczegóły jej twarzy – Tadek zauważa nawet drobne pęknięcia w kącikach ust Marii.

Związek z Marią, obecność dziewczyny i ich miłość są dla Tadka czymś wyjątkowym, azylem w okrutnej rzeczywistości, w której przyszło im żyć. W przedstawionym fragmencie Tadek i Maria rozmawiają o poezji. Oboje są wrażliwi na piękno języka. Tadeusz konstruuje np. piękne porównanie: „Pulsujesz poezją jak drzewo sokiem”, mówi do ukochanej. Na pewno świadczy to o „poetycznej” naturze chłopaka.

Tadeusz jest czuły i troskliwy. Wie, że Maria jest wrażliwą dziewczyną, i ostrzega ją: „Uważaj, żeby świat ciebie nie zranił toporem”.

Duże znaczenie ma dla niego miłość. Mówi: „Sądzę, iż miarą poezji, a może nawet i religii, jest miłość człowieka do człowieka, którą one budzą”. Używa wielkich słów, takich jak miłość, poezja i religia. Można przypuszczać, że jest idealistą – tej postawy nie zabiła w nim nawet wojna.

Zauważ, że w tym fragmencie w ogóle nie pojawia się atmosfera grozy wojennej i okupacyjnego koszmaru. Zakochani spędzają razem wieczór, rozmawiają pogodnie i na mało przyziemne tematy. Nie mówią nic o niebezpieczeństwach i smutnych przeżyciach, przeciwnie, rozmawiają o poezji. Oddają się codziennym czynnościom: Maria czyta książkę i szyje, Tadeusz bębni palcami o szkło kieliszka – możemy się domyślać, że ta para piła np. wino czy inny alkohol… Pozornie to zwyczajny, romantyczny wieczór.

Fragment drugi

Zwróć uwagę na ostatnie zdania prezentowanego fragmentu. Opowiadający o rozstaniu z ukochaną mężczyzna wydaje się być zimny, nieczuły i bezlitosny. W tym lakonicznym opisie brakuje żalu, może nawet łez. Nie dowiadujemy się, co czuł – rozpacz, zagubienie czy bezsilną złość? Dowiadujemy się tylko, że zupełnie nie wiedział, co robić. I w związku z tym – zresztą zgodnie z nakazami zdrowego rozsądku – nie robi nic. Bliską mu kobietę nazywa „aryjsko-semickim mischlingiem” (czyli mieszańcem) i beznamiętnie informuje, że najprawdopodobniej Maria zostanie przerobiona na mydło.

Brak tu pogłębionej analizy psychologicznej. Opowiadający nie zastanawia się, co chciała mu przekazać Maria swoim niemym pożegnalnym gestem. Opisuje jej czynności: podniesienie ręki, ruch warg. Technikę, w której mamy do czynienia z suchą relacją i obserwacją zachowań bohaterów, nazywamy behawioryzmem.

To opowiadanie uświadamia nam, że podczas wojny świat uległ dehumanizacji, a ludzie odczłowieczeniu. Taki los najprawdopodobniej spotkał i Tadka – niegdyś czułego i wrażliwego, teraz okrutnego, zimnego, patrzącego na Marię jak na obcą osobę… Nie zastanawia się, co kryje się za gestem Marii, co chciała mu przekazać ukochana i co czuła. Relacja Tadka jest chłodna, beznamiętna – stało się z nim coś złego.

W porównaniu z poprzednim fragmentem ten opis jest wręcz lakoniczny. Tadek tragiczne rozstanie z ukochaną przedstawił bardzo skrótowo, w sposób reporterski. Nie dostrzega we wzroku Marii przerażenia, bólu czy bezradności; nie zastanawia się, co chciała mu przekazać w tym pożegnalnym geście. Stwierdza ironicznie, że „patrzyła jak ślepa, prosto w reflektor”. W tym porównaniu nie ma sympatii, współczucia ani na pewno miłości. Podkreśl zmianę, jaka zaszła w Tadku, który nie wydaje się aż tak sympatyczny jak w pierwszym fragmencie. Na pewno stracił już swój idealizm, skoro z łatwością pisze o pobycie Marii w „osławionym obozie” i przerobieniu jej ciała na mydło.

Podkreśl zjawisko typowe dla faszystowskiej rzeczywistości: niemożność dokonywania wyborów. Tragizm ludzi żyjących w wojennej rzeczywistości jest zupełnie inny niż tragizm bohaterów tragedii antycznych. Tadek nie wiedział zupełnie, co robić – prawda jest taka, że nie mógł NIC zrobić.

Przyda Ci się znajomość terminu behawioryzm. Jest to technika pisarska, która pojawiła się na początku XX wieku w twórczości np. Ernesta Hemingwaya. Ten sposób kreowania świata przedstawionego wiąże się z kierunkiem w psychologii, który odrzucał analizę psychologiczną, a stawiał na obserwację i opis zachowań człowieka.

Jak zakończyć?

W zakończeniu zbierz (raczej krótko) podobieństwa i różnice między oboma fragmentami.

Możesz także zwrócić uwagę na to, że Tadek – narrator pierwszego fragmentu jest zupełnie inny niż Tadek – bohater drugiego fragmentu. Obaj zupełnie inaczej postrzegają świat: narrator pierwszego fragmentu jest czułym, zapatrzonym w swoją dziewczynę idealistą i wielbicielem poezji, narrator drugiego fragmentu opowiadania jest cyniczny i zimny. Nie zostało w nim nic z wyznawanych niegdyś idei. Możemy wątpić w to, że wierzy jeszcze w poezję, religię i miłość…

A jednak mamy do czynienia z tym samym Tadkiem, narratorem tego samego opowiadania! Choć może się zdawać, że to dwaj różni Tadeuszowie… Zastanów się, dlaczego egzaminatorzy wybrali akurat te dwa, kontrastujące ze sobą fragmenty; na co chcieli zwrócić Twoją uwagę? Zastanów się także nad zamysłem autora. Być może chciał pokazać, jaką przemianę wywołała w bohaterze jego opowiadania wojna i moralność okupantów, jego odczłowieczenie. Wstrząsający końcowy fragment opowiadania uzmysławia nam skutki wojny: to nie tylko zniszczenia, śmierć wielu ludzi, ale także dehumanizacja tych, którym udało się przeżyć. Granice między punktem widzenia okupantów a punktem widzenia członków okupowanego narodu zacierają się: narrator prowokacyjnie przyjmuje punkt widzenia okupanta, klasyfikując Marię jako mischlinga.

Podobieństwa

Mamy do czynienia z fragmentami tego samego opowiadania – Pożegnania z Marią. Jego autorem jest Tadeusz Borowski, twórca z pokolenia Kolumbów.

W obu fragmentach spotykamy się z narracją pierwszoosobową. Narratorem i zarazem bohaterem opowiadań jest mężczyzna (ma na imię Tadek, ale tego nie dowiemy się wprost z tekstu – w żadnym z fragmentów nikt nie zwraca się do bohatera po imieniu – musisz przypomnieć sobie treść całego opowiadania). W obu fragmentach pojawia się Maria, przyjaciółka Tadeusza.

Różnice

Inny sposób narracji. W pierwszym fragmencie mamy do czynienia z dość szczegółowym, subtelnym i lirycznym opisem wieczoru zakochanych. W drugim – z narracją behawioralną. Jej wyznacznikami są: rezygnacja z analizy psychologicznej, ukazywanie postaci tylko przez zachowania i wypowiedzi (w prezentowanym tu fragmencie bohaterowie jednak – siłą rzeczy, ze względu na sytuację – nie zamieniają ze sobą ani słowa).

Inny język – w pierwszym fragmencie poetycki, ozdobny, nastrojowy. Pojawiają się takie sformułowania jak „smuga cienia”, porównanie cienia na policzku Marii do przejrzystego szala. W drugim fragmencie – suchy, lakoniczny.

Różnica ujawnia się także w tym, jak narrator ukazuje Marię. W pierwszym fragmencie ukazuje ją jako liryczną, pełną poezji dziewczynę. Mówi do niej: „Pulsujesz poezją jak drzewo sokiem”. W drugim fragmencie także pojawia się porównanie, ale raczej cyniczne i niezbyt przyjemne – Tadeusz stwierdza, że Maria patrzyła w jego twarz jak ślepa prosto w reflektor. W tych dwóch porównaniach zasadza się różnica w postawie Tadeusza i jego sposobie postrzegania świata, w tym także najbliższych osób.

Przykład

Oba przedstawione tu fragmenty utworów łączy osoba narratora i ten sam tytuł, różnic jednak jest znacznie więcej. Można odnieść wrażenie, że narratorem w obu fragmentach jest zupełnie inny człowiek. Nieprawda – to ta sama osoba, Tadek. W pierwszym fragmencie Tadek został ukazany jako wrażliwy, czuły chłopak. Wojna nie wypaczyła jego psychiki – nadal ważna jest dla niego ukochana Maria i zupełnie „niewojenna” pasja, poezja. W drugim fragmencie Tadek to budzący obrzydzenie cynik. Ze spokojem stwierdza, że jego ukochana najprawdopodobniej została przerobiona na mydło. To ostatnie wersy „Pożegnania z Marią” – ta przemiana jest więc produktem finalnym wojny i okupacji. Być może według autora opowiadania największym złem, jakie przyniosła wojna, była dehumanizacja i upadek wartości.

Za co można dostać punkty?

Umieszczenie zaprezentowanych fragmentów Pożegnania z Marią w kontekście całego opowiadania (powinieneś je znać i pamiętać!).
Scharakteryzowanie sposobu narracji oraz przywołanie terminu behawioryzm.
Scharakteryzowanie bohatera tekstu (to najważniejsze – możesz popierać swoje tezy odwołaniami do tekstu).
Wskazanie podobieństw obu fragmentów (np. w obu narratorem i bohaterem jest Tadek, w obu występuje jego narzeczona Maria).
Wskazanie różnic między oboma fragmentami (np. inny sposób narracji, inny język, podkreślenie zupełnie innych cech Tadka).
Zastosowanie terminu „behawioryzm” czy „narracja behawioralna”.

Zobacz:

Charakterystyka Tadka, bohatera opowiadań Tadeusza Borowskiego

Tadek – bohater opowiadań Tadeusza Borowskiego

Tadek, bohater Opowiadań Tadeusza Borowskiego – charakterystyka

Czy w obozie pracy można było zachować człowieczeństwo? Jak na to pytanie odpowiada Tadek, bohater Opowiadań Borowskiego i Gustaw – narrator Innego świata? Jak oni obaj oceniają swoich obozowych towarzyszy?

Opowiadania Borowskiego na maturze

Opowiadania Borowskiego – praca domowa