Czy w obozie pracy można było zachować człowieczeństwo? Jak na to pytanie odpowiada Tadek, bohater Opowiadań Borowskiego i Gustaw – narrator Innego świata? Jak oni obaj oceniają swoich obozowych towarzyszy?
Wstęp
Najpierw postaraj się uporządkować swoją wiedzę. Przede wszystkim zastanów się, co wiesz o Gustawie i Tadku, spróbuj zebrać najważniejsze informacje. Możesz je potem umieścić we wstępie.
- Oczywiście i Tadek, i Gustaw znaleźli się w obozach pracy – Gustaw w sowieckim, w Jercewie, Tadek w niemieckim obozie koncentracyjnym, w Oświęcimiu.
- Obaj jakoś radzą sobie w obozie, nauczyli się, jak przeżyć – zdobyć jedzenie, nie dać się zamęczyć pracą. Nie tylko udaje się im wygrać walkę o przetrwanie, ale są poza tym w stanie obserwować współwięźniów, analizować działanie obozu.
- Zarówno Tadek (bohater opowiadań Borowskiego), jak i Gustaw (bohater Innego świata Herlinga-Grudzińskiego) noszą te same imiona, co autorzy tych książek. W przypadku Borowskiego była to prowokacja – chciał w ten sposób pokazać, że wszyscy, którzy zachowali bierną postawę wobec hitlerowców, są winni zbrodni obozów. Dlaczego Grudziński nazwał swojego bohatera własnym imieniem? Może chciał przez to uczynić swoją relację bardziej wiarygodną, podkreślić jej autobiograficzny charakter?
Rozwinięcie
I Tadek, i Gustaw nie mają wątpliwości, że obozy, w których się znaleźli, mają na celu sprowadzenie ludzi do poziomu istot biologicznych.
- Jednak, według autora Innego świata, człowiek potrafi się obronić przed całkowitą degradacją i upodleniem, ocalić swoją godność. Zachowanie człowieczeństwa i zasad moralnych jest również aktem buntu wobec sowieckiego terroru, szansą zachowania własnej tożsamości. Przykładów więźniów, którym udało się ocalić swoje człowieczeństwo, znajdujemy w Innym świecie bardzo dużo: Kostylew, Natalia Lwowna, trzy młode zakonnice, pielęgniarka Jewgienija Fiodorowna, sam Gustaw wreszcie.
- Kreacja Tadka, bohatera Opowiadań Borowskiego, służy raczej szczegółowej analizie psychiki „człowieka zlagrowanego”, dla którego jedynym celem było „przeżycie za wszelką cenę”. Jednak i on dostrzega przejawy bohaterstwa, niezłomności, godności niektórych więźniów, choć wyrażają się one w krótkich, ledwie zauważalnych gestach, spojrzeniach. Dwa szczególnie wymowne przykłady można znaleźć w Proszę państwa do gazu. Pierwszy, to młoda, ładna dziewczyna, która pyta Tadeusza, dokąd ją powiozą, dobrze rozumie jego milczenie i sama wskakuje do auta. Drugi – starsza pani, która zabiera z jego rąk trupy stratowanych niemowląt, które zostały wraz z odchodami wyniesione z wnętrza bydlęcego wagonu. Inne kobiety bały się je wziąć, gdyż wiedziały, że zostałyby wówczas zagazowane. Oczy Tadeusza i kobiety na chwilę się spotkały – i nasz bohater, o dziwo, nie wyczytał w jej wzroku pogardy, kobieta nazwała go dzieckiem i spokojnie, z rękoma pełnymi cuchnących trupów niemowląt, odeszła do auta.
Zakończenie
- W obozie zdarzało się wiele odstępstw od normy etycznej: donosicielstwo, fałszywe oskarżenie, gwałty (jedna z ulubionych rozrywek urków), kradzieże, zdobywanie pożywienia kosztem innych i obojętność wobec różnych przejawów zła. Grudziński nie oskarża współwięźniów, ale też nie usprawiedliwia do końca takich postaw. Podkreśla, że więźniowie przebywali w świecie wyjątkowo brutalnym, zazwyczaj przeszli potworne tortury podczas procesu, dlatego nie można ich łatwo osądzać opierając się na takim sposobie rozumowania, jaki obowiązuje na wolności. Pomimo wyjątkowości warunków w obozie, przy wielkim samozaparciu można było zachować ludzkie odruchy: współczuć, kochać, udzielać pomocy itp.
- Ocena Borowskiego jest zupełnie inna. Więcej w nim pesymizmu, sceptycyzmu, niewiary w człowieka. Autor Pożegnania z Marią i Kamiennego świata dużo silniej ukazuje potworność „epoki pieców”, dużo mocniej ostrzega przed powtórzeniem jej w przyszłości, z całą bezwzględnością ujawnia mechanizm dehumanizacji człowieka w nieludzkich warunkach, pokazuje siłę głodu i strachu przed śmiercią. Opowiadania Borowskiego rażą brutalizmem scen i pesymizmem – człowieczeństwo nie jest wartością trwałą, dehumanizacja postępuje szybko i łatwo, lęk o życie i głód mogą zniweczyć podstawowe zasady moralne. Opowiadania bulwersują, niepokoją, drażnią. Nie kształtują przyjemnej świadomości, że człowiek potrafi ocalić swoją godność w każdych warunkach, nie ułatwiają jednoznacznych ocen bohaterów.
Zobacz:
Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego
Charakterystyka Gustaw z Innego świata. Porównanie z Tadkiem z Opowiadań Borowskiego.