Tego się naucz!
Na początek sprawdź swoją wiedzę. Spróbuj odpowiedzieć na podstawowe pytania dotyczące opowiadań obozowych Tadeusza Borowskiego:
- Kim jest narrator opowiadań? Scharakteryzuj tę postać. Dlaczego Borowski użyczył jej własnego imienia?
- Scharakteryzuj grupy bohaterów opowiadań obozowych Tadeusza Borowskiego: Niemców i więźniów. Czy wszyscy więźniowie byli sobie równi, czy też istniała wśród nich jakaś hierarchia?
- Na czym polega zastosowana przez Tadeusza Borowskiego behawioralna technika narracyjna?
Zastanów się, czy potrafiłbyś wypowiedzieć się na następujące tematy:
- Na podstawie opowiadań Tadeusza Borowskiego opowiedz o codziennym życiu osób przetrzymywanych w obozie koncentracyjnym.
- Tadeusz Borowski wykorzystuje w swojej prozie elementy autobiograficzne. Opowiedz o powiązaniach pomiędzy jego życiem i twórczością.
- Opowiadania obozowe Tadeusza Borowskiego a moralność, etyka.
- Fenomen Borowskiego – więźnia totalitaryzmu niemieckiego i apologety totalitaryzmu sowieckiego.
Tematy, z którymi można powiązać opowiadania Tadeusza Borowskiego
- wojna,
- zniewolenie,
- obóz koncentracyjny,
- miłość,
- cierpienie,
- śmierć,
- etyka,
- godność człowieka,
- ojczyzna,
- historia.
Pożegnanie z Marią
- miejsce akcji: Warszawa
- czas akcji: okupacja
- główni bohaterowie: Tadek i Maria
- inni ważni bohaterowie: Kierownik (Jan), Inżynier i Doktorowa
Główni bohaterowie to młodzi, zakochani w sobie studenci polonistyki. Tadek ma ambicje literackie, pisze wiersze. Maria również lubi rozmawiać o poezji. Oboje starają się jakoś przetrwać trudny okres wojny. Tadek, zatrudniony jako magazynier, potrafi wykorzystać swoją sytuację: kradnie, oszukuje, kłamie. Maria pracuje przy wytwarzaniu, przewożeniu bimbru i handlu nim. Oboje uważają, że to wojna zmusiła ich do działań sprzecznych z ich naturą, że okupacyjna rzeczywistość usprawiedliwia stosowane przez nich sposoby zdobywania pieniędzy. Para głównych bohaterów opowiadania nie jest zresztą żadnym wyjątkiem, to raczej typowe przykłady ludzkich postaw. Wszyscy inni bohaterowie również kradną, oszukują, robią złodziejskie, lewe interesy, współpracują z okupantem. Nikogo to nie dziwi.
Pożegnanie z Marią to obraz życia Warszawy pod niemiecką okupacją, składają się na niego między innymi:
- zdobywanie żywności i pieniędzy wszelkimi możliwymi sposobami (z handlem ludźmi włącznie),
- rozmowy o łapankach, wywózkach z getta, prześladowaniu Żydów,
- kolumny samochodów wywożących stłoczonych, przerażonych ludzi.
W utworze panuje nastrój grozy. Postawy ludzi są złożone, u Borowskiego nie ma postaci czarno-białych: bohaterowie kradną, oszukują, robią interesy z Niemcami, ale przecież również pomagają sobie, kształcą się. Codzienna rzeczywistość została w olbrzymim stopniu zdominowana przez walkę o przetrwanie. Pomimo współpracy z okupantem, odstępstw od zasad moralnych warszawiacy nie czują się bezpieczni, ciągle nie są pewni jutra. Niemcy wciąż organizują łapanki, wywożą ludzi do pracy i do obozów zagłady. Do jednego z takich obozów wywieziona została główna bohaterka utworu, Maria.
U nas, w Auschwitzu…
- Główni bohaterowie to Tadeusz (narrator) i Maria (adresatka listów).
- Opowiadanie składa się z dziewięciu listów pisanych przez Tadeusza do narzeczonej, przebywającej w Birkenau.
Informacje o życiu w lagrze oparte są na kontraście. Więźniowie z Oświęcimia są dumni ze swojego obozu – wspaniałego, zadbanego, dobrze zorganizowanego, z murowanymi budynkami, brukowanymi chodnikami. Przeciwstawiają mu Brzezinkę – jej drewniane baraki, złe warunki, szerzące się choroby. Więźniowie przetrzymywani w Auschwitzu mają poczucie wyższości nad tymi z Birkenau, o „swoim” obozie mówią z dumą „U nas, w Auschwitzu…”.
Oczywiście, po lekturze całego opowiadania czytelnik wie, że oba te miejsca są tak samo upiorne, a pozory „dobrych warunków” w Auschwitzu to tylko ironia, brutalna drwina. Dowód na to, jak łatwo można manipulować człowiekiem, omamić go, oszukać.
Poprzez relacje nadawcy listów, przekazywane przez niego informacje, cytowane rozmowy i wypowiedzi współwięźniów czytelnik poznaje realia obozowego życia, postawy więźniów i Niemców. Auschwitz to zorganizowany system pracy i uśmiercania ludzi. Człowiek jest tu tylko narzędziem, które Niemcy starają się w pełni wykorzystać – więźniowie są zmuszani do pracy nad siły, nędznie karmieni, pozbawiani rzeczy osobistych i kosztowności, po wyeksploatowaniu uśmiercani, a ich ciała palone w krematoriach. Na niektórych więźniarkach przeprowadzane są eksperymenty medyczne – sztuczne zapłodnienia, zarażanie różnymi chorobami, zabiegi chirurgiczne. Podobnie jak w innych opowiadaniach obozowych, Borowski nie szczędzi swoim czytelnikom szczegółowych, brutalnych, turpistycznych opisów. Obóz koncentracyjny jest dla Tadeusza jak wielkie miasto, rządzące się specyficznymi prawami.
Nie tylko na linii rampa – łaźnia – krematorium, głównej osi Birkenau, panował ruch ciągły, dochodzący w szczytowych momentach do dwudziestu tysięcy spalonych; także w obozie pracy ruch nie ustawał. Było to miasto o swoistych prawach i kolosalnej przepustowości.
Narrator opowiadania podejmuje również refleksję o masowym zabijaniu i bierności tysięcy przyglądających się w milczeniu ludzi. Zastanawia się nad fenomenem podporządkowania olbrzymiej liczby ofiar nieproporcjonalnie małej grupie oprawców uzbrojonych w karabiny, nazywa to mistyką. Przytaczane przez niego liczne przykłady ludzkich postaw i zachowań prowadzą do wniosku, że życie w obozie wytwarza w człowieku nowy sposób myślenia.
Mrożące krew w żyłach opisy konkretnych sytuacji z życia w obozie przeplatają się z czułościami kierowanymi do Marii. Choć Tadek przyznaje się, że nie potrafi wyobrazić sobie ukochanej „na obozowej pryczy, z obciętymi włosami po tyfusie…”.
Proszę państwa do gazu
- miejsce akcji: obóz koncentracyjny, rampa
- czas akcji: zwykły dzień z życia obozu
- główny bohater: Tadek
- inni bohaterowie: Niemcy, pozostali więźniowie z Kanady przywiezieni do obozu
W opowiadaniu zostało przedstawione rozładowywanie transportu Sosnowiec – Będzin. Główny bohater wraz ze znajomymi, pod kontrolą niemieckich oficerów, pracuje przy wyładowywaniu ludzi z bydlęcych wagonów, segregowaniu ich i kierowaniu do komór gazowych lub do pracy w lagrze.
- Nadzorujący pracę Niemcy wykonują swoje zadania z zimną krwią, bez emocji. Ich stosunek do więźniów bierze się z poczucia wyższości rasy nordyckiej nad innymi – bez wewnętrznych oporów zabijają tych, których uważają za istoty niższego rzędu.
- Mężczyźni z Kanady (tak nazywa się grupa więźniów pracująca przy rozładunku transportów) również rzetelnie wykonują swoje czynności, a nawet cieszą się, że na rampie mogą zdobyć przedmioty i żywność dla siebie i na handel. Więźniowie z Kanady traktują swoją pracę jako zwykły obozowy obowiązek, nie współczują idącym na śmierć, nie brzydzą się ludzkich odchodów ani trupów.
- Tadek (który po raz pierwszy pracuje na rampie) ma bezpośredni kontakt z przywiezionymi osobami, pracuje również przy oczyszczaniu wagonów z trupów i ludzkich odchodów. Pomimo mocnych nerwów i obycia ze śmiercią bohater nie wytrzymuje napięcia, potworności widoków, ma torsje, opanowuje go strach, rodzi się w nim złość na ludzi skazanych na śmierć.
Kanada odchodzi z rampy dobrze zaopatrzona, obóz będzie żył z łupów przez kilka dni. Tymczasem „transport sosnowiecki już się pali”.
Bitwa pod Grunwaldem
- miejsce akcji: w Niemczech, były dom esesmanów, obecnie koszary wojskowe i obóz dla uchodźców;
- czas akcji: po zakończeniu wojny, rocznica bitwy pod Grunwaldem;
- główny bohater: Tadek;
- inni bohaterowie: młoda Żydówka Nina, oficerowie i żołnierze polscy i amerykańscy, byli więźniowie obozu w Dachau, arcybiskup.
Przebywający w obozie Polacy obchodzą rocznicę bitwy pod Grunwaldem. Główną atrakcją jest trochę lepsze niż zwykle jedzenie, celebrowana przez arcybiskupa msza święta i przedstawienie, podczas którego palone są na stosie kukły esesmanów. To odpowiedź tych, którzy przeżyli, na krematoria. Czytając opowiadanie Borowskiego, ma się wrażenie, że kaci i ofiary zamienili się tylko miejscami…
Symbole narodowe, frazeologia bogoojczyźniana, patriotyczne pieśni śpiewane przez żołnierzy to tylko pusty sztafaż, pozbawione treści rekwizyty, tak naprawdę dla mieszkańców byłego (obecnie zdewastowanego) domu niemieckich oficerów liczy się tylko pożywienie i zaspokojenie potrzeb erotycznych – miska zupy nadal stanowi najwyższą wartość. Wszyscy, tak jak wcześniej, żeby zaspokoić głód i inne potrzeby, kradną, kłamią, walczą o byt. Ważna jest scena, kiedy zaspany amerykański żołnierz bezmyślnym strzałem zabija dziewczynę z obozu, a zebrany na miejscu zbrodni tłum skanduje: ge-sta-po. Zdarzenie to zostaje jednak szybko zbagatelizowane. W opowiadaniu pojawiają się akcenty antysemickie – młoda Żydówka jest dumna z tego, że wygląda jak „aryjka”. To, że Niemcy przegrali wojnę, wcale nie oznacza końca zła, przemocy, prób zdominowania i uprzedmiotowienia drugiego człowieka. Brutalne prawa walki o byt wciąż obowiązują.
Szukaj powiązań
Najbliższym literackim kontekstem dla opowiadań Tadeusza Borowskiego będzie cała pozostała literatura lagrowa i łagrowa, a więc:
- Medaliony Zofii Nałkowskiej
- Dymy nad Birkenau Seweryny Szmaglewskiej
- Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego
- Przejście przez Morze Czerwone i Łagodne oko błękitu Zofii Romanowiczowej
A także inne utwory o tematyce wojennej:
- Młyn nad Lutynią, Ikar Jarosława Iwaszkiewicza
- Apel, Przed sądem Jerzego Andrzejewskiego
- Ocalony, Warkoczyk Tadeusza Różewicza
Możesz też zajrzeć do Zniewolonego umysłu Czesława Miłosza – postać Tadeusza Borowskiego ukryta została pod kryptonimem „Beta”.
Zapamiętaj!
Człowiek zlagrowany to ktoś, kto za wszelką cenę chce zachować życie, jest niezdolny do przeciwstawienia się złu, bierny wobec przemocy, usłużny wobec Niemców. To ktoś, kto, będąc zagrożony śmiercią, nie potrafi obronić własnej godności.
Przydatne terminy i sformułowania
Oto terminy i sformułowania, które mogą Ci się przydać, warto je sobie przypomnieć:
- katastrofizm, pesymizm,
- opisy turpistyczne,
- dehumanizacja,
- walka o byt (lub: o przetrwanie),
- czasy pogardy, czas nieludzki, czas pieców i krematoriów,
- systemy totalitarne (czyli komunizm i faszyzm),
- perfekcyjnie działająca fabryka śmierci (czyli obóz koncentracyjny), mechanizacja zbrodni.
Ważne cytaty
- Jakże to jest, że nikt nie krzyknie, nie plunie w twarz, nie rzuci się na pierś? Zdejmujemy czapkę przed esesmanami wracającymi spod lasu, jak wyczytają, idziemy z nimi na śmierć i – nic? Głodujemy, mokniemy na deszczu, zabierają nam najbliższych. Widzisz: to mistyka. Oto jest dziwne opętanie człowieka przez człowieka. Oto jest dzika bierność, której nic nie przełamie. A jedyna broń – to nasza liczba, której komory nie pomieszczą.
- (…) jak mało jest w Europie ludzi, którzy nie zabili człowieka! I jak mało jest ludzi, których by inni ludzie nie pragnęli zamordować!
Zapamiętaj definicję!
Behawioryzm (ang. behaviour – zachowanie, postępowanie) – jako koncepcja psychologiczna zakładał badanie jedynie zachowań człowieka i jego somatyczno-fizjologicznych reakcji na świat zewnętrzny. W literaturze inspiracje behawiorystyczne wyrażają się:
- zredukowanym do minimum komentarzem odautorskim
- brakiem analiz psychologicznych i oceniania postaci
- przedstawianiem bohatera w praktycznym działaniu, naturalnych reakcjach i kontaktach z innymi ludźmi
- olbrzymią rolą dialogu
Wszystkie te właściwości znajdziesz w opowiadaniach obozowych Borowskiego.
Zobacz: