Tadek, bohater obozowych opowiadań Tadeusza Borowskiego, jest postacią, która wzbudza szereg kontrowersji. Autor został oskarżony o nihilizm i propagowanie niskich uczuć. Tymczasem Tadek jest postacią wybitnie przemyślaną, taką, bez której nie udałoby się Borowskiemu stworzyć obrazu obozu koncentracyjnego jako świata całkowicie oderwanego od rzeczywistości pozaobozowej.
Znaczenie postaci
Opowiadania Borowskiego cechuje niesłychanie trafne ujęcie rzeczywistości obozu koncentracyjnego, rzeczywistości, której niejako personifikacją jest właśnie Tadek. Miesza się tu drwina (np.: z patriotycznej tradycji obchodzenia rocznicy bitwy pod Grunwaldem) z goryczą i tęsknotą za światem pozaobozowym, od którego bohater musiał się całkowicie odciąć, przekreślić go, by móc funkcjonować. Podkreślone są w ten sposób szczególne cechy rzeczywistości obozowej, w której stosunki międzyludzkie oparte są wyłącznie na przemocy. „Syndrom koncentracyjny” jest symbolem duchowej śmierci jednostki, która już nigdy po obozowych przeżyciach nie powróci do codziennej rzeczywistości normalnego świata. Świat koncentracyjny dzieli bowiem ludzi na tych, którzy cierpienie zadają, i na tych, którym jest ono zadawane. Z obranej roli trudno wyjść.
Charakterystyka – kwestionariusz osobowy
- Wiek: młody człowiek, w wieku studenckim.
- Wygląd: nieznany – Tadek ma w sobie coś ze współczesnego everymana.
- Zawód: student polonistyki podziemnego Uniwersytetu Warszawskiego, poeta – przed trafieniem do obozu przygotowuje do druku swój tomik wierszy, pracownik warszawskiej firmy budowlanej – co daje mu zbawienne w okupowanej Warszawie zaświadczenie o zatrudnieniu. W obozie vorarbeiter; ma różne zajęcia, często z gatunku tych lepszych, np. praca przy rozładunku transportu więźniów.
- Stan cywilny: kawaler, ale ma narzeczoną Marię.
- Zainteresowania: poezja, filozofia, historia idei, kultura, w obozie: zdobywanie lepszego ubrania, piłka nożna.
- Mocne strony: sprytny, umie się przystosować do panujących warunków, zaradny, łatwo nawiązuje kontakty, czujny, bystry, inteligentny, refleksyjny, niepozbawiony ludzkich odruchów, oczytany. Przed trafieniem do obozu: wrażliwy na piękno, czuły.
- Słabe strony: cyniczny, o stępionej wrażliwości moralnej.
Charakterystyka
- Cechy charakteru: świat obozowy to był świat „odwartościowany”. Ale był to także świat wewnętrznie spójny. Dlatego też Tadek ma związane z tym cechy charakteru: patrzy na śmierć, wysyła ludzi na zagładę, nienawidzi ich za to, że przez nich musi siedzieć w obozie (to część myślenia irracjonalnego, spowodowanego dużym stresem i przymusowym wynaturzeniem), a jednocześnie cieszy się z małych rzeczy, spektakli teatralnych, organizowanych przez więźniów, afer, plotek, gry w piłkę nożną. Tadek jest integralną częścią tamtego świata, w którym śmierć jest wszechobecna i nie zależy od poszczególnych działań ludzkich. Jest brutalny, opanowany, choć ma chwile załamania, gdy pyta, czy to nie patologiczne, że zamiast litości nad nowo przybyłymi, wzbiera w nim agresja i niechęć. Jednak tylko takie osoby jak on mają szansę przetrwania piekła obozowego. Trzeba się do tego przyzwyczaić i zaakceptować to wynaturzenie. W zamian za to mają co jeść, w co się ubrać, dostają paczki.
- Uczucia: Tadek, tak jak cały świat, został przez autora uprzedmiotowiony. W jego działaniu nie ma miejsca na wzniosłe czyny i wyższe uczucia, na litość, opiekuńczość, nawet na strach. Więzień w obozie koncentracyjnym skazany był wyłącznie na fałszywe alternatywy: albo umrzeć, albo przeżyć kosztem innych. I Tadek wybiera tę drugą opcję – chce żyć. Dlatego nie może przejmować się tym, co spotyka innych.
Nawet pobyt w obozie „przejściowym”, zorganizowanym już po wyzwoleniu, gdzie zaczyna się rozmawiać z ludźmi, jest dla Tadka tylko kolejnym etapem ciągnącego się od dawna koszmaru. Tam też śmierć jest wszechobecna. Gdy zostaje przypadkowo zastrzelona przez strażników (sojuszników) dziewczyna, z którą Tadek miał krótki romans, podchodzi do tego z zupełnym spokojem. To tylko kolejna śmierć i nie ma znaczenia, czy została sprowokowana przez wrogów czy „przyjaciół”, gdyż w świecie obozowym takie rozróżnienie nie istnieje. Próba otwarcia się na miłość, na wyższe wartości, nie powiodła się. Powrót do świata przedobozowego nie jest możliwy.
Charakterystyka Tadka, bohatera opowiadań Tadeusza Borowskiego
Biografia
Kim był Tadek przed wojną? Oczytany student, zakochany, mający swoje własne normalne życie. Okupacja nauczyła go postępowania w sytuacjach irracjonalnych. Imał się różnych prac, zazwyczaj nielegalnych, byle tylko zarobić cokolwiek i mieć coś do jedzenia. Wszyscy jego znajomi postępowali tak samo. Jednocześnie było to życie w ciągłym strachu, gdyż granica między „tu” i „tam” była bardzo płynna. W każdej chwili ludzie mogli być złapani i wywiezieni do obozu. I to właśnie na przykładzie Tadka Borowski próbuje pokazać, że bez względu na to, kim się było i co robiło, zagrożenie obozem lub śmiercią dla wszystkich stało się jednakowe.
Tadek trafił do obozu, gdzie udało mu się „ustawić”. Zdobył pracę na rampie. Oznaczało to, że codziennie będzie musiał obcować z tysiącami nowo przybyłych więźniów, z których większość od razu była odsyłana „do gazu”. To zajęcie nadzwyczaj stresujące, wymagające twardych nerwów. Jedyne, co więźniowie pracujący na rampie mogli dobrego zrobić dla ofiar hitleryzmu, to nie mówić im prawdy, okłamywać z zimną krwią. Tadek miał do czynienia ze strasznymi sytuacjami, gdy strażnicy znęcali się nad więźniami, gdy matki wypierały się swych dzieci, by mieć większe szanse na przeżycie. Ale nauczył się patrzeć na takie sytuacje „chłodnym okiem”. W świecie, w którym nie ma nic normalnego, każde zachowanie jest dopuszczalne. Praca na rampie dawała zresztą wymierne korzyści. Rozdzielający bagaże dostawali najlepsze ubrania, buty, jedzenie. I bohater opowiadań musiał nauczyć się nie myśleć o tym, że obok niego tysiące ludzi umiera z głodu, podczas gdy on z kolegami zajada się konserwami i chlebem.
Po wyzwoleniu pozostał w dużej mierze taki sam – myślący nadal tylko o tym, że „rację mają zawsze żyjący – nie umarli”.
Ważne momenty w życiu bohatera
Tadek, bohater wielu opowiadań obozowych Tadeusza Borowskiego, przed wojną był studentem, oczytanym, możemy podejrzewać, że wrażliwym. W czasie okupacji brał udział w konspiracji oraz wykonywał różne nielegalne zadania, między innymi transportował wódkę. Pewnego razu podczas tego typu transportu została zatrzymana, zesłana do obozu i zgładzona jego narzeczona – Maria. Trudno po kolei ustalić wydarzenia z życia bohatera, różne opowiadania odkrywają pewne etapy. Z opowiadania U nas, w Auschwitzu… można wywnioskować, że przed trafieniem do obozu siedział na Pawiaku, wraz z ukochaną kobietą. Pobyt w obozie koncentracyjnym trwał długo, ale Tadek dzięki kontaktom i silnej woli zdobywał dla siebie prace „lepsze” – przy transportach, pilnowaniu więźniów, prace, które ułatwiały mu przeżycie, gdyż nie wiązały się z ciężką pracą fizyczną, a przynosiły materialne korzyści w postaci ubrań i jedzenia. Dzięki umiejętności opanowania swych nerwów i chęci przeżycia, nawet kosztem innych, przetrwał obóz koncentracyjny. Powrót do innego świata okazał się jednak bardzo trudny.
Bohater o sobie samym
Tadek jest opanowany w większości sytuacji. Życie w obozie wymaga od ludzi chłodnego podejścia do wszystkich, nawet najokrutniejszych, wydarzeń. Rzadko zdarzają się sytuacje, gdy bohater zadaje sobie pytanie, czy to co robi, jest moralne.
Słuchaj, Henri, czy my jesteśmy ludzie dobrzy? (…) Widzisz, przyjacielu, wzbiera we mnie zupełnie niezrozumiała złość na tych ludzi, że przez nich muszę tu być. Nie współczuję im wcale, że idą do gazu. Żeby się ziemia pod nimi wszystkimi rozstąpiła. Rzuciłbym się na nich z pięściami. Przecież to jest patologiczne chyba, nie mogę zrozumieć.
Bohater a inne postacie utworu
- Tadek pracuje na rampie, zajmując się transportami, selekcją. Wraz z nim pracuje grupka osób, z którymi łączą go sporadyczne, raczej chłodne kontakty. Pomagają sobie nawzajem czasami (organizowanie jedzenia, nowych butów itp.), ale każdy więzień musi być w obozie całkowicie wyindywidualizowany i egoistycznie myślący tylko o sobie. W przeciwnym wypadku umrze.
- Wiadomo, że przed wojną i w czasie okupacji Tadek kochał Marię, która została złapana i odesłana do obozu. Możemy tylko wnioskować, że łączyła ich wielka miłość, jednak w warunkach wojennych ludzie musieli być przygotowani na brutalne rozstania i na śmierć.
- Pojawiają się również wzmianki o kobiecie, z którą siedział na Pawiaku, którą kochał, pisał do niej listy w obozie. Czy to Maria – nie jest to pewne.
Bohater a inne postacie literackie
- Tadeusz Borowski stworzył postać jedyną w swoim rodzaju, postać, którą często niesłusznie identyfikowano z nim samym. Tymczasem autor chciał po prostu pokazać świat obozowy jako wyjątkowy eksperyment socjoekonomiczny, jako samonapędzającą się maszynę.
- W polskiej literaturze wojennej dominuje podejście martyrologiczne. Wiele utworów mówi o tym, jak pięknie i wspaniale jest umierać za Polskę. Tymczasem rzadko pojawiają się także utwory pisane z perspektywy cywilów, którzy giną bezsensownie. Najznamienitszym przykładem jest Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego, którego bohater dostrzega właśnie daremność walk, organizowanych przez grupę zdesperowanych ludzi, podczas których giną tysiące niewinnych osób.
Człowiek rozczarowany cywilizacją
Tadek nie tylko opisuje nieludzkie realia okupacyjnego i obozowego życia. On także zadaje trudne pytania: jak możliwe było powstanie obozów koncentracyjnych? Oświęcim nie jest początkiem kryzysu cywilizacji europejskiej. To jego następstwo! Koniec wojny niczego nie zmieni. Tadek wyraża przeświadczenie o kryzysie wartości humanistycznych. Kultura, religia, zasady etyczne okazują się nietrwałe, kruche. Bohater Pożegnania z Marią prowadzi z narzeczoną rozmowy o poezji, filozofii. Są one jakby stylistycznym dysonansem. Nie pasują do wojennej rzeczywistości. W opowiadaniu Borowskiego nabierają zabarwienia ironicznego. Chrystus, św. Augustyn, Szekspir, Platon… Ich imiona brzmią jakoś sztucznie, gdy trzeba walczyć o przetrwanie, sprzedając cement na lewo czy bimber. A obozy? „Oto jest dziwne opętanie człowieka przez człowieka”. Cała historia jest zapisem zła, któremu człowiek zbyt łatwo ulega. Potrafi to zło usprawiedliwiać, uzasadniać. Uniwersalna diagnoza, pojawiająca się w rozważaniach Tadka, jest wyjątkowo pesymistyczna.
Bohater tragiczny
Tadek jest ofiarą historii. Jego tragizm jest jednak inny niż ten Antygony czy Konrada Wallenroda. Tamci mieli jakiś wybór i jasne wartości moralne. Na oczach Tadka zło miesza się z dobrem, a ofiar jest tak wiele, że nawet nie wzbudzają współczucia. Musi dokonać wyboru między ocaleniem życia a ocaleniem godności. Niestety, niemożliwe jest ocalenie jednego i drugiego. Tragizm bohatera polega na utracie wartości, psychicznym spustoszeniu. Powszechność cierpienia i śmierci sprawia, że człowiek obojętnieje. Kończąca Pożegnanie z Marią informacja o losie ukochanej kobiety jest niemal beznamiętna:
[…] Marię, jako aryjsko-semickiego mischlinga, wywieziono wraz z transportem żydowskim do osławionego obozu nad morzem, zagazowano w komorze krematoryjnej, a ciało jej zapewne przerobiono na mydło.
Człowiek zlagrowany
Świat obozowy był to świat odwartościowany, ale także wewnętrznie spójny. Dlatego też Tadek ma związane z tym cechy charakteru: patrzy na śmierć, wysyła ludzi na zagładę, nienawidzi ich za to, że przez nich musi siedzieć w obozie (to część myślenia irracjonalnego, spowodowanego dużym stresem i przymusowym wynaturzeniem), a jednocześnie cieszy się z małych rzeczy, spektakli teatralnych organizowanych przez więźniów, afer, plotek, gry w piłkę nożną. Tadek jest integralną częścią tamtego świata, w którym śmierć jest wszechobecna i nie zależy od poszczególnych działań ludzkich.
Tadek, tak jak cały świat, został przez autora uprzedmiotowiony. W jego działaniu nie ma miejsca na wzniosłe czyny i wyższe uczucia, na litość, opiekuńczość, nawet na strach. Według Borowskiego więzień w obozie koncentracyjnym skazany był wyłącznie na „alternatywę”: albo umrzeć, albo przeżyć kosztem innych. I Tadek wybiera tę drugą opcję – chce żyć. Dlatego nie może przejmować się tym, co spotyka innych.
Nawet pobyt w obozie przejściowym, zorganizowanym już po wyzwoleniu, gdzie zaczyna się rozmawiać z ludźmi, jest dla Tadka tylko kolejnym etapem ciągnącego się od dawna koszmaru. Tam też śmierć jest wszechobecna. Gdy przypadkowo zostaje zastrzelona przez strażników (sojuszników) dziewczyna, z którą Tadek miał krótki romans, podchodzi do tego z zupełnym spokojem. To tylko kolejna śmierć i nie ma znaczenia, czy została sprowokowana przez wrogów, czy „przyjaciół”, gdyż w świecie obozowym takie rozróżnienie nie istnieje.
O utworze źródłowym
Człowiek świadomy, człowiek zlagrowany
Narrator opowiadań Borowskiego przedstawia okupacyjną rzeczywistość, zmiany w relacjach międzyludzkich. Widzi, że rządzą nimi prawa handlu. Wszystko stało się towarem, nawet człowiek. Tadek zauważa ekonomiczny aspekt systemu totalitarnego:
Pracujemy w fabrykach i kopalniach. Dokonujemy olbrzymiej pracy, z której ktoś ciągnie niesłychany zysk.
Bohater opowiadań Borowskiego jest świadomy mechanizmów życia obozowego i tragizmu własnej sytuacji. Jego pesymistyczne refleksje są bardzo trafną oceną otaczającego go świata. Jednocześnie ten sam Tadek jest ofiarą systemu, człowiekiem przyzwyczajonym do obozu.
Obraz Oświęcimia w opowiadaniach Borowskiego jest tak prawdziwy, bo oglądamy tę rzeczywistość oczami jednego z więźniów, kogoś „z wewnątrz”. Na przykładzie Tadka poznajemy „przeciętną przetrwania”. Bohater nie jest ani zbrodniarzem, ani świętym, który podzieli się z bliźnim ostatnią kromką chleba. Ot, jeden z wielu więźniów. Może jedynie lepiej ustawiony. Tadek jest vorarbeiterem, pomocnikiem kapo. Jako więzień funkcyjny ma np. trochę więcej możliwości „organizowania” jedzenia. Na przykładzie Tadka Borowski pokazuje, jak obóz deformuje ludzką psychikę. Jego bohater to człowiek zlagrowany, czyli przyzwyczajany do zasad obozowego życia. Tadek umie sobie poradzić w obozie: organizuje jedzenie, ma lepszą pracę, umie uniknąć bicia. Aby przetrwać, uodpornił się na otaczające go zło. Dawać chleb muzułmanom? Po co go marnować, oni i tak zaraz umrą. Kogoś zabijają? Lepiej tego nie widzieć, i tak przecież nic się nie da zrobić. Praca przy rozładowywaniu transportu jest straszna? Ale można się najeść i zorganizować jakieś ubranie. Więzień obozu staje się zdeterminowany biologicznie, traci ludzkie odruchy. Według Borowskiego to największa krzywda wyrządzona człowiekowi przez system. Co gorsze – krzywda nienaprawialna. Ktoś, kto przeżył Oświęcim, nie ma powrotu do „normalnego” życia.
O utworach źródłowych
U nas, w Auschwitzu…
Opowiadanie napisane jest w formie listów potajemnie przesyłanych przez Tadka ukochanej dziewczynie z obozu dla kobiet. Tadek jest w stosunkowo – jak na warunki obozowe! – dobrej sytuacji, wybrano go na szkolenie lekarskie, nie musi ciężko pracować, dostaje jedzenie. Narrator ukazuje obóz jako bardzo dobrze i sprawnie działającą konstrukcję (choć oczywiście opartą na terrorze). Każdy zajmuje w niej swoje miejsce. Nie potrzeba szczególnego nadzoru, bo życie obozowe jest tak przemyślane, żeby samo zaspokajało wszystkie potrzeby i by problemy były rozwiązywane przez więźniów zajmujących różne miejsce w hierarchii obozowej.
Wspomnienia z życia przedobozowego zacierają się w pamięci więźniów. Pamiętając o tamtym życiu, skazuje się człowiek na śmierć.
Pożegnanie z Marią
Akcja opowiadania rozgrywa się w czasie okupacji w Warszawie. Bohaterowie, między innymi Tadeusz – student tajnego uniwersytetu – i jego narzeczona Maria, zajmują się szmuglowaniem wódki, by mieć możliwość przetrwania w zajętym przez hitlerowców mieście. Widzimy normalne życie w nienormalnych warunkach: rozmowy, miłość, a obok tego nielegalną pracę, przechowywanie Żydów, strach o życie, o bliskich. Maria wyszła roznosić wódkę. Miała pecha. Trafiła na łapankę. Została wywieziona do obozu.
Proszę państwa do gazu
Jeden dzień z życia obozowego. Autor pokazuje wyraźny podział na więźniów „lepszych” – tych, którzy w obozie pracują dla Niemców (np. przy transportach, rozładowywaniu wagonów, kierowaniu ludzi do komór gazowych), i na „gorszych” – tych, którzy także ciężko pracują, ale dostają maleńkie przydziały żywności i skazani są na komory gazowe. Jest jeszcze trzecia kategoria ludzi – to ci, którzy prosto z wagonów idą na śmierć. Bohater opowiadania pracuje przy rozładunku transportu.
Bitwa pod Grunwaldem
Kolejny obrazek z życia obozowego. Tym razem jest to obóz dla dipisów, osób wywiezionych przez Niemców w czasie wojny, które po jej zakończeniu, nie wracają bezpośrednio do kraju, lecz mieszkają w specjalnych obozach dla uchodźców. Rozmowy i kłótnie byłych więźniów, codzienne życie, w którym każdy jest wyalienowany i pragnie przeżyć. Nawet przelotny romans Tadzia z Niną, Żydówką uciekającą przed tradycją i przed Polską, kończy się tragiczną śmiercią dziewczyny.
Tematy, przy których można wspomnieć bohatera
- świat totalitarny
- jednostka, która musi wyzbyć się człowieczeństwa, by móc przeżyć
- okrucieństwo wojny i los zwykłych ludzi
Dzieła
Opowiadania:
- Pożegnanie z Marią,
- U nas, w Auschwitzu…,
- Proszę państwa do gazu,
- Bitwa pod Grunwaldem
Autor:
Tadeusz Borowski
Czas i miejsce akcji
Okupowana Warszawa (w czasie II wojny światowej) i obóz koncentracyjny.
Co to za typ bohatera?
- Więzień obozu koncentracyjnego.
- Człowiek zlagrowany.
Pojęcia związane z tym bohaterem
- Człowiek zlagrowany – człowiek przystosowany do życia w warunkach obozowych, dostosowujący swoją moralność do warunków panujących w lagrze, myślący kategoriami obozowymi. Rzecz jasna, jest to zupełnie inna moralność niż ta, którą praktykował za drutami. Taki człowiek za wszelką cenę stara się znieczulić i nie myśleć o przeszłości ani przyszłości. Żyć dniem dzisiejszym. Celem jest przeżycie – o ile to możliwe, w miarę dobrych, jak na obóz warunkach: mieć lepsze jedzenie (a przynajmniej więcej), gdy się da, markować pracę, zdobyć coś na boku, np. dobre buty, mydło. Ma świadomość, że jest równocześnie katem i ofiarą. Nie istnieją dla niego przyjaźń i zaufanie, a tym bardziej poświęcenie dla innych. Ma stępioną wrażliwość moralną, ale wie, że gdyby nie to, jego szanse na przeżycie byłyby mierne.
- Behawioryzm – po pierwsze, jest to pogląd głoszący, że aby zrozumieć postępowanie człowieka, należy ograniczyć się do badania jego zachowań i unikać niepewnej introspekcji (wnikania w jego życie wewnętrzne, przeżycia psychiczne). Behawioryzm powstał na gruncie psychologii – stanowił próbę racjonalnego wytłumaczenia ludzkich zachowań. Dotychczas próbowano to robić, odwołując się do przeżyć wewnętrznych człowieka – lecz rozczarowani badacze stwierdzili, że ta metoda nie przynosi wymiernych rezultatów. Jednak trudno jest przecież zbadać stan umysłu i równie trudno jest go opisać. Behawioryści badali reakcje między bodźcem a reakcją na dany bodziec – obserwacje prowadzili na ludziach i na zwierzętach. Bardzo słynny był eksperyment rosyjskiego uczonego Pawłowa na psie. Po drugie, jest to tendencja w literaturze, której cechami charakterystycznymi są:
- rezygnacja z analizy psychologicznej bohaterów, prezentowania ich myśli i rozbudowanych monologów wewnętrznych;
- charakteryzowanie bohaterów przez ich wypowiedzi i działania (nie przemyślenia, refleksje, wspomnienia itd.!);
- znacząca rola dialogów;
- bohater prezentowany w działaniu.
Znani przedstawiciele behawioryzmu to Ernest Hemingway, Tadeusz Borowski i Marek Hłasko.
Tadek symbolizuje:
- człowieka zlagrowanego
- człowieka, któremu udało się przeżyć obóz
Zobacz:
Tadek, bohater Opowiadań Tadeusza Borowskiego – charakterystyka
W jakich utworach znalazłeś dowód na ujemny wpływ wojny na psychikę człowieka?
Jak to się stało, że opowiadania obozowe Tadeusza Borowskiego wzbudziły kontrowersje?
Jak oceniasz psychikę człowieka zlagrowanego zaprezentowaną w opowiadaniach Borowskiego?